Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych
Transkrypt
Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych
ARCHITEKTURA Zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych Jak to robią w Krakowie? K raków to jedyne duże miasto w Polsce, w którym znaczny procent powierzchni zajmują dawne kamieniołomy. Pozyskiwane z nich materiały skalne, tj. białe wapienie jurajskie, i w mniejszym stopniu trzeciorzędowe iły margliste były powszechnie stosowane w architekturze miasta i dały Krakowowi swoisty koloryt. Kamień wapienny stanowi niewątpliwie dominantę wśród całego bogactwa innych kamieni, wśród których należy wymienić czarny dewoński wapień dębnicki, wiśniowobrązowy permski porfir i żółtawy dolomit triasowy. Najstarsze dzieje miasta związane są jednak z eksploatacją wapieni, których wychodnie, a więc jednocześnie dogodne miejsca eksploatacji znajdowały się najbliżej. Cechy fizykochemiczne tej skały pozwalają na uniwersalne zastosowanie w formie zarówno elementów nieobrobionych, jak i obrobionych. W niektórych odmianach wapienia, szczególnie w uławiconym i płytowym, system spękań ciosowych wykazuje skłonność do rozpadu na niemal prostopadłościenne bloczki. Jurajskie wapienie służyły także do wypalania wapna. W okresie romańskim, na który przypada powszechne stosowanie wapieni, wznoszono z niego mury budowli sakralnych, fortyfikacje, a także brukowano ulice i place W okresie gotyckim wapień wyparła cegła, lecz nie całkowicie. Elementy kamienne były stosowane w miejscach szczególnie narażonych na zniszczenie. Jest wiele przykładów architektonicznej kamieniarki z wapieni: konsole, wsporniki, portale, okapniki, sterczyny, pinakle, maswerki, laskowania, posadzki, pomniki, pachołki i kolumny. W późniejszych czasach jurajski wapień nie znalazł tak szerokiego zastosowania, aczkolwiek kamieniołomy były nadal czynne. Jeszcze w XIX wieku wybrukowano Rynek Główny białym wapieniem, dodając w ten sposób unikalny i charakterystyczny element miasta. Należy wyrazić ubolewanie, że obecnie krakowski rynek pokryto obcym kamieniem. Dawne kamieniołomy w Krakowie Wielowiekowa eksploatacja kamienio- Kraków, stuletni park im. W. Bednarskiego w dawnym kamieniołomie łomów wapieni doprowadziła do powstania „ran w krajobrazie”, czyli przekształcenia pierwotnej powierzchni w tereny pogórnicze, często o znacznej powierzchni. Przeważają wyrobiska jednopoziomowe stokowe lub stokowo-wgłębne o wysokościach ścian dochodzących do kilkudziesięciu metrów. Tereny pogórnicze w centrum dużego miasta są problemem do rozwiązania zarówno dla mieszkańców, jak i dla władz municypalnych. Ze zrozumiałych względów są też obiektami, które przyciągają inwestorów. Zadaniem władz jest więc ochrona tych wartościowych pod względem przyrodniczym terenów przed rabunkową eksploatacją. Zasadniczo a często drastycznie zmieniony pierwotny krajobraz powinien być poddany zbiegom humanizującym, które przywrócą podstawowe wartości przyrodnicze. Z pomocą przychodzą nauka i sztuka. Sztuką w tym przypadku jest architektura krajobrazu – wyodrębniona dyscyplina artystyczna, naukowa i zawodowa. Dramat zniszczonego krajobrazu sprawił, że powstały próby jego ratowania. W społeczeństwach zasobnych, szczególnie w krajach anglosaskich odnotowywano w tej dziedzinie coraz większe sukcesy. Były one możliwe dzięki wzbogacaniu się społeczeństw i coraz większej wrażliwości na zagrożenia dewastacyjne. Wiadomo powszechnie, że ziemię mamy tylko jedną. Nieużytki poprzemysłowe i pogórnicze można poddać dwojakiej działalności człowieka: rekultywacji lub renaturalizacji. Przez rekultywację rozumie się kompleksową działalność mającą na celu przywrócenie (w zakresie technicznie możliwym i ekonomicznie uzasadnionym) terenów zdewastowanych – do gospodarczego użytkowania. Termin renaturalizacja obejmuje procesy prowadzące do odtworzenia w danym fragmencie krajobrazu warunków ekologicznych pierwotnego siedliska oraz naturalnych zbiorowisk roślinnych. Proces ten może zachodzić na drodze samoczynnej (spontanicznej) kolonizacji przekształconych siedlisk lub na drodze aktywnego odtwarzania zniszczonych przez człowieka ekosystemów. W krajach Europy Zachodniej obszary pogórnicze od dawna zagospodarowywano w rozmaity sposób m.in. jako rezerwaty przyrody nieożywionej, tereny sportowo-rekreacyjne, magazyny czy parkingi. Problem nieczynnych kamieniołomów w śródmieściu Szczęściem a także kłopotem Krakowa jest fakt, że miasto rozwinęło się na ... wielkim złożu wapieni i margli o miąższości dochodzącej do 300 metrów. Nie dziwmy się więc, że w ciągu tysiącletniego rozwoju miasta nie ustawało zapotrzebowanie na kamień. Łomy zabierały ¤nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005 40 ► ► Listopad www.nowykamieniarz.pl ► ARCHITEKTURA coraz większe obszary, a tam, gdzie było to możliwe, eksploatację prowadzono w coraz niższych poziomach. Przed kilkunastu laty z różnych powodów zaprzestano wydobycia kamienia wapiennego w ostatnich jeszcze czynnych łomach w Krzemionkach Podgórskich i na Zakrzówku. Po dawnych skalnikach pozostały imponujące rozmiarami „dziury”, z którymi należy coś pozytywnego zrobić. Niewątpliwie są one przeszkodą dla urbanistów w swobodnym projektowaniu nowych dzielnic czy ciągów komunikacyjnych. Na terenie szeroko pojętego Krakowa znajduje się przynajmniej 15 dużych, dziś nieczynnych kamieniołomów. Oto niepełny spis z wyszczególnieniem pozyskiwanych kiedyś skał: Bonarka (wapienie górnej jury), Kapelanka (wapienie uławicone), Przegorzały (wapienie górnej jury), Bodzów (jurajski wapień uławicony), Bielany (wapienie jurajskie), Tyniec - Bogucianka (wapienie górnej jury i kredy – turonu), Piekary (wapienie skaliste i uławicone), Zakrzówek (wapienie uławicone), Skały Twardowskiego (wapienie uławicone), Kapelanka (wapienie uławicone), Liban (wapienie uławicone), Krzemionki Podgórskie (wapienie górnej jury). W ramach niniejszego artykułu nie jest możliwe omówienie wszystkich wymienionych miejsc, z konieczności ograniczę się tylko do niektórych. Co już zrobiono w Krakowie? Jednym z pierwszych w Polsce, zagospodarowanych nieczynnych kamieniołomów jest obecny Park Bednarskiego. Został on oddany do użytku ponad 100 lat temu. Zagospodarowanie zdegradowanego Kraków, kamieniołom Zakrzówek po zalaniu OBIEKTY GEOLOGICZNE 1 - BONARKA - dawny kamieniołom, rezerwat, wapienie górnej jury 2 - KAPELANKA i ZAKRZÓWEK - dawne kamieniołomy, wapienie górnej jury 3 - PRZEGORZAŁY - wapienie górnej jury 4 - BODZÓW - jurajski wapień uławicony 5 - BIELANY - dawny kamieniołom, wapienie górnej jury 6 - TYNIEC - dawny kamieniołom na Boguciance, wapienie górnej jury 7 - TYNIEC - przełom Wisły pod klasztorem benedyktynów 8 - PIEKARY - dawny kamieniołom, wapienie górnej jury 9 - WAWEL - Smocza Jama, wapienie górnej jury Mapa geologiczna Krakowa (bez osadów czwartorzędowych i lądowych utworów trzeciorzędowych wg. R. Gradzińskiego 1993 rejonu powydobywczego w Krzemionkach Podgórskich było inicjatywą obywatelską. Jak dotychczas jest ona wsparta przez władze miejskie bardziej werbalnie niż finansowo. Położone w śródmiejskiej dzielnicy Podgórze Krzemionki odegrały w przeszłości ogromną rolę w procesie rozwoju urbanistycznego Krakowa. Już w roku 1375, kiedy miasto wykupiło kamieniołom, pozyskiwano wapienie jurajskie i margle. Pozostały liczne ściany wyrobisk, które na skutek procesów erozji i wietrzenia upodobniły się do naturalnych wychodni. Częściowo zachowały się obiekty budowlane oraz urządzenia do przerobu wapienia. Nietrudno znaleźć „otwartą księgę dziejów ziemi” czyli profile charakterystyczne dla budowy geologicznej regionu, a także przykłady naturalnej sukcesji po zaprzestaniu eksploatacji. Pobliski kamieniołom Liban („Za Torem”) stal się ostoją licznych gatunków roślin i zwierząt, w tym chronionych płazów i gadów. W szczelinach wapiennych skał zagnieździły się ptaki (m.in. sokół pustułka). Częściowo zalane wodą dno kamieniołomu – to miejsce, gdzie można zobaczyć zimorodki, czernice, perkozki, kaczki i czaple. Krzemionki Podgórskie obejmują także tereny leśne, były obóz koncentracyjny „Płaszów”, hitlerowski obóz karny nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005 ► www.nowykamieniarz.pl ¤ Listopad ◄ ► 41 ARCHITEKTURA Kraków, fragment parku im. W. Bednarskiego „Liban” oraz fragmenty austriackich fortyfikacji. Wszystko to powoduje, że Krzemionki stają się atrakcyjną lokalizacją dla projektowanego Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej. Proces zagospodarowywania rozległych terenów na potrzeby Centrum będzie wymagać znacznych nakładów. Przewiduje się m.in. pozyskiwać środki w ramach współpracy z podmiotami komercyjnymi (pole namiotowe, schronisko młodzieżowe, nauka wspinaczki i ratownictwa skałkowego). Najtrudniejsze wydaje się jednak zdobycie funduszy na pierwsze realizacje, pomimo powstania specjalnej Fundacji Miejskiej. Innym przykładem dążenia do rozwiązania problemów rekultywacyjnych w Krakowie jest kamieniołom Zakrzówek. Jak wiadomo (w tym momencie odsyłam Czytelnika do artykułu w nK nr 14/2005), w kamieniołomie tym pracował w czasie niemieckiej okupacji Ojciec Święty Paweł II. Eksploatacja wapieni dla Krakowskich Zakładów Sodowych (dawniej „Solvay”) w okresie powojennym znacznie powiększyła i pogłębiła stary kamieniołom. W roku 1992 wyłączono pompy odwadniające wyrobisko w rezultacie czego woda zalała nieurządzony, częściowo zalesiony teren. Powstał akwen o powierzchni 21 ha i głębokości dochodzącej do 32 m. Teren ogrodzono i przekazano do użytkowania Centrum Nurkowemu KRAKEN. Szkolą oni płetwonurków i przystosowują akwen dla swoich potrzeb. Są obecnie dyskutowane plany, by tereny Zakrzówka zachować z funkcją krajobrazu kulturowego i połączyć tematykę przyrodniczą z kontemplacją osoby Ojca Świętego Jana Pawła II i wartości, jakim poświęcił swoje życie. Dla innych nieczynnych kamieniołomów powstały lub powstają projekty ich rekultywacji, a także opracowuje się program tworzenia parków kulturowych (Zwierzyniecki Park Kulturowy, Lotnisko, Skotniki, Mydlniki, Dłubnia). Programom tym sprzyjają, na ile mogą, władze municypalne Krakowa. zu Komisji Urbanistyki i Architektury PAN w Krakowie. Wszystkie wymienione jednostki mają znaczące wyniki w rekultywacji i rewitalizacji obszarów górniczych, w tym kamieniołomów eksploatujących skały wykorzystywane w budownictwie – w całej południowej części kraju. Potwierdziła to Międzynarodowa Konferencja Naukowa w Krakowie (grudzień 2003). Reasumując podjęty temat dochodzimy do wniosku, że pozytywne społeczne inicjatywy w tym zakresie napotykają z reguły na większy lub mniejszy opór ze strony decydentów. Opór ten ma zwykle podłoże finansowe, gdyż zarówno projektowanie, jak wykonanie pochłaniają niebagatelne sumy. Jest więc oczywiste, że z problemem rekultywacji i rewitalizacji terenów pogórniczych szybciej i skuteczniej radzą sobie kraje bogate. ▪ Henryk Walendowski Kraków przoduje W wielu środowiskach na terenie Pol- Źródła: ski, reprezentujących planowanie prze- 1. Materiały Międzynarodowej Konferenstrzenne, architekturę i geologię jak: Kra- cji Naukowej „Kształtowanie Krajobrazu ków, Kielce, Wrocław czy Warszawa – już Terenów Poeksploatacyjnych w Górnicdawno podejmowano wysiłki pracując twie”. Kraków 2003 nad możliwościami wykorzystania tere- 2. Rajchel Jacek: Kamienny Kraków. Spojnów poeksploatacyjnych. Nie ulega wąt- rzenie geologa. Wyd. AGH Kraków 2004 pliwości, że wiodącyKraków, Zakrzówek, fragment zalanego kamieniołomu. mi w tej dziedzinie są dwie uczelnie krakowskie: Akademia Górniczo-Hutnicza i Politechnika Krakowska. Na AGH prace prowadzą Wydziały Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska oraz Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. Na Politechnice Krakowskiej przy Wydziale Architektury działa Instytut Architektury Krajobrazu, a w nim Zakład Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynieryjnych (do 2003 roku) oraz Zakład Krajobrazu Miejskiego i Stref Podmiejskich. Terenami pogórniczymi zajmuje się także Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie oraz Sekcja Architektury Krajobra- ¤nowy Kamieniarz · NR 17 · 06/2005 42 ◄ ► Listopad www.nowykamieniarz.pl ◄