Jezykoznawstwo antropologiczne

POLSKA AKADEMIA NAUK
ODDZIAŁ we WROCŁAWIU
– Prace Komisji Nauk Filologicznych
Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu Vol. III –
JĘZYKOZNAWSTWO ANTROPOLOGICZNE
-- ZADANIA i METODY--
PIOTR P. CHRUSZCZEWSKI
WROCŁAW
2011
RECENZENCI
Prof. zw. dr hab. (em.) Aleksander Szwedek
Instytut Fiologii Angielskiej
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Prof. zw. dr hab. Wojciech J. Burszta
Kierownik Katedry Antropologii Kultury
Szkoły WyŜszej Psychologii Społecznej
w Warszawie
RADA NAUKOWA
Prac Komisji Nauk Filologicznych
Oddziału Polskiej Akademii Nauk
we Wrocławiu
Piotr Cap (Łódź)
Piotr P. Chruszczewski (Wrocław)
Józef Darski (Poznań)
Katarzyna Dziubalska-Kołaczyk (Poznań)
Jacek Fisiak (Poznań)
James A. Fox (Stanford)
Stanisław Gajda (Opole)
Piotr Gąsiorowski (Poznań)
Franciszek Grucza (Warszawa)
Philippe Hiligsmann (Louvain-La-Neuve, Belgia)
Henryk Kardela (Lublin)
Ewa Kębłowska-Ławniczak (Wrocław)
Tomasz P. Krzeszowski (Warszawa)
Barbara Lewandowska-Tomaszczyk (Łódź)
Ryszard Lipczuk (Szczecin)
Witold Mańczak (Kraków)
Michał Post (Wrocław)
Stanisław Prędota (Wrocław)
Aleksander Szwedek (Poznań)
ElŜbieta Tabakowska (Kraków)
Zdzisław Wąsik (Poznań)
Jerzy Wełna (Warszawa)
Roland Willemyns (Bruksela, Belgia)
Tadeusz Zabrocki (Poznań)
JĘZYKOZNAWSTWO ANTROPOLOGICZNE
-- ZADANIA i METODY--
PIOTR P. CHRUSZCZEWSKI
Prace
Komisji Nauk Filologicznych
Oddziału Polskiej Akademii Nauk
we Wrocławiu Vol. III
Językoznawstwo antropologiczne.
Zadania i metody
Piotr P. Chruszczewski
Adres wydawcy:
Oddział Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu
ul. Podwale 75, 50-449 Wrocław
www.pan.wroc.pl
Komisja Nauk Filologicznych
Oddziału PAN we Wrocławiu
Przewodniczący
Prof. dr hab. Stanisław Prędota
Wiceprzewodniczący
Prof. WSF dr hab. Piotr P. Chruszczewski
Opracowanie graficzne okładki:
Małgorzata Tyc-Klekot
www.tycklekot.com
wykorzystano prace
Waldemara Krupy i Piotra P. Chruszczewskiego
Korekta i opracowanie redakcyjne:
dr Radosław Wyczliński
Skład: Paweł Cesarz
Druk i oprawa: Drukarnia Eikon Plus, Kraków
© Copyright by Piotr P. Chruszczewski 2011
All rights reserved
ISBN 978-83-917 386-5-8
Pamięci
Profesora Edmunda Gussmanna
(1945–2010)
naukowca, erudyty, prawego człowieka
“It has been the effort of the author to connect the study of language with the study
of other branches of anthropology, for a language is best understood when the habits,
customs, institutions, philosophy – the subject-matter of thought embodied in the
language – are best known. The student of language should be a student of the people
who speak the language; and to this end the book has been prepared, with many hints
and suggestions relating to other branches of anthropology”.
John W. Powell ([1877] 1880: vi)
Introduction to the Study of Indian Languages.
2nd ed. Washington, D.C.:
BAE, the Smithsonian Institution
Przedmowa do ksiąŜki Johna W. Powella mogła by być równie dobrze wstępem takŜe
i do mojej pracy, bowiem ludzie w swojej istocie się nie zmieniają, zmieniają się tylko
formy reprezentacji świata jakich uŜywają w czasie swojego Ŝycia. Modyfikacje
językowych reprezentacji rzeczywistości są zaś szczególnie podatne na wpływy
niewerbalnych kontekstów, w których Ŝyją uŜytkownicy języka. Praca niniejsza traktuje
właśnie o zróŜnicowaniu form zachowań językowych, wpływach jakim ulegają, i
sposobach jak moŜna je opisywać i badać.
Piotr P. Chruszczewski
Stanford – Wrocław, w sierpniu 2010 r.
PODZIĘKOWANIA
Słowa podziękowania za pomoc naukową oraz organizacyjną udzieloną mi w czasie
powstawania niniejszej pracy naleŜą się Profesorowi Jamesowi A. Foxowi (Stanford,
USA), dzięki którego zaproszeniu mogłem kilkakrotnie pracowicie spędzać wakacje
tak w terenie, jak i w doskonale wyposaŜonych bibliotekach i laboratoriach
amerykańskich uniwersytetów, poznając zadania badawcze i zgłębiając metodologię
pracy lingwistów poświęcających czas perspektywie antropologicznej. Podziękować
pragnę takŜe Profesorowi Zdzisławowi Wąsikowi i Profesorowi Jackowi
Fisiakowi, na których czas i Ŝyczliwą poradę zawsze mogłem liczyć. Dziękuję Panu
Zbigniewowi Stańczykowi – wieloletniemu pracownikowi Instytutu Hoovera w
Stanfordzie, bez którego pomocy mógłbym nie dotrzeć do wielu cennych źródeł
bibliograficznych. Dziękuję Doktorowi Radosławowi Wyczlińskiemu za czas jaki
spędził nad skrupulatną redakcją i korektą niniejszej pracy. Dziękuję teŜ Panu
Waldemarowi Krupie – podróŜnikowi, który podarował mi cześć swoich zdjęć,
wykorzystanych do projektu okładki tej ksiaŜki.
Osobne podziękowania składam Wydawnictwom, które uprzejmie udzieliły mi
zgody na prezentację w rozbudowanej formie części materiałów mojego autorstwa,
które juŜ wcześniej ukazały się drukiem, często w innym języku. Chodzi o następujące
publikacje, w których zaprezentowano po raz piewszy tezy rozwinięte w niniejszej
pracy:
Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji
Językowej
„Tertium”.
antropologicznego”,
[w:]
„Podstawowe
Jacek
Fisiak
problemy
(red.)
Studia
językoznawstwa
językoznawcze:
od
językoznawstwa teoretycznego do stosowanego; seria Język a komunikacja 29; 57-68
(Kraków 2010).
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. “Runic Inscriptions as Instances of
Proto-Books”, [w:] Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 126; 25-31
(Kraków 2009).
Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji
Językowej „Tertium”. Cultural Patterns in Discursive Practices of Scandinavian Speech
Communities in the Viking Age. On the Basis of Runic Inscriptions of North-Central
Jutland (Kraków 2006).
Wydawnicto Uniwersytetu Szczecińskiego. „O stosowaniu metody konsiliencji
komunikacyjnej w badaniach językowych nad kulturą. Na przykładzie publikacji
Adama Fischera o Połabianach, ŁuŜyczanach i Polakach”, [w:] Ewa
Komorowska, śaneta Kozicka-Borysowska (red.) Świat Słowian w języku i
kulturze IV; 27-33 (Szczecin 2003).
Wydawnictwo Logos Verlag Berlin. The Communicational Grammar of Political Discourse
(Berlin 2002).
Dziękuję recenzentom wydawniczym: Profesorowi Aleksandrowi Szwedkowi
i Profesorowi Wojciechowi J. Burszcie, których wnikliwa lektura mojej pracy i
trafne
spostrzeŜenia
pomogły
mi
rozwinąć
kilka
dodatkowych
aspektów
językoznawstwa antropologicznego. Last but not least, jestem wdzięczny Oddziałowi
Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu za moŜliwość publikacji w serii rozpraw
Komisji Nauk Filologicznych Oddziału PAN we Wrocławiu.
WSTĘP
Nowoczesne, transdyscyplinarne podejście do waŜnych zagadnień naukowych jakie
proponuje niniejsza praca, w tym wypadku zagadnieniami tymi są język i kultura,
wypływa z priorytetów wynikających z przyjętych strategii rozwoju nauki w Polsce na
najbliŜsze lata w zakresie kształtowania nowych dyscyplin badawczych i
przełamywania dawnych klasyfikacji nauki.
Językoznawstwo antropologiczne, będące bardzo młodą dyscypliną naukową,
jest jeszcze w Polsce w zasadzie nieobecne. Jak kaŜda dyscyplina na drodze do pełnej
emancypacji musi ustalić, z jakiego rodzaju rzeczywistością ma do czynienia, powinno
określić swój przedmiot badania, ustanowić jego granice i przedstawić przykłady
zastosowań stosowanych metodologii badawczych oraz rozpoznać i wskazać relacje z
przedmiotami dyscyplin pokrewnych. Dopiero po wykonaniu powyŜej wyliczonych
zadań moŜna zastanowić się nad rozwojem toŜsamości rozwijanej dyscypliny oraz
zacząć prowadzić wielowymiarowe prace badawcze w obrębie tej dyscypliny przy
pełnym wykorzystaniu moŜliwości, jakie oferują preferowane przez nią metodologie
badawcze.
Niniejsza praca stanowi jeden z pionierskich kroków w kierunku emancypacji
językoznawstwa antropologicznego w polskich instytucjach naukowo-badawczych
oraz jest zachętą do podejmowania nowych, ambitnych wyzwań w zakresie szeroko
pojętego współczesnego językoznawstwa.
Prof. zw. dr hab. dr h. c. (mult.) Jacek Fisiak
(Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk)
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE.............................................................................................................15
ROZDZIAŁ I ...................................................................................................................21
Antropologia kulturowa i językowa w ujęciu historii dyscypliny .....................................21
1.1. Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej .....................................23
Amerykańska antropologia językowa – od relatywizmu do wzorów kultury...32
O definiowaniu kultury...........................................................................................40
Wybrana typologia definicji kultury.................................................................49
1.2. Początki europejskich badań antropologiczno-językowych.....................................55
Niemiecka antropologia językowa – od podróŜników do kolonizatorów........56
Brytyjska antropologia językowa – w stronę funkcjonalizmu............................63
Francuska antropologia językowa – czas stowarzyszeń......................................73
ROZDZIAŁ II .................................................................................................................78
Problemy współczesnego językoznawstwa antropologicznego .......................................78
2.1. ZałoŜenia badawcze językoznawstwa antropologicznego........................................79
Podstawowe koncepcje językoznawstwa antropologicznego ............................86
2.2. Pismo jako semiotyczny system kreujący znaczenia .................................................91
Studium przypadku: skandynawskie proto-ksiąŜki..............................................97
ROZDZIAŁ III..............................................................................................................104
Paradygmaty badawcze językoznawstwa antropologicznego .........................................104
3.1. Paradygmat pierwszy – dokumentacyjny..................................................................107
Językoznawstwo terenowe..........................................................................................118
Akwizycja danych kulturowych i leksykalnych ........................................................123
Leksyka jako wskaźnik zmian społecznokulturowych............................................127
Nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją............................129
3.2. Paradygmat drugi – kulturowo-lingwistyczny ..........................................................134
Konsiliencja języka i kultury.................................................................................137
Językoznawstwo kontaktu kulturowo-językowego: kreolingwistyka ....................143
Mechanizmy zmiany kulturowej ..........................................................................161
Modele zmiany językowej ...............................................................................167
Modele śmierci języka .....................................................................................170
3.3. Paradygmat trzeci – transformacyjny ........................................................................175
Językoznawstwo kontaktu zewnątrzspołecznego: makrosocjolingwistyka ..............177
Antropolingwistyczne zagadnienia etnografii mówienia ..................................180
Warunki językowego tworzenia obiektów społecznych .............................191
Językoznawstwo kontaktu wewnątrzspołecznego a pragmatyka antropologiczna..194
Akty mowy jako akty kreacji rzeczywistości.......................................................195
Językowe relacje siły i przewagi .....................................................................198
Styl formuliczny i rytualizacja zachowań językowych.......................................200
Antropopragmatyczne aspekty komunikcji: aisatsu......................................211
Socjopragmatyka antyjęzyków .............................................................................213
Wspólnota mowna i społeczność dyskursu jako potencjalne jednostki
analizy .............................................................................................................226
3.4. Paradygmat czwarty – komunikacyjno-dyskursywny..............................................235
Wybrane aspekty studiów nad dyskursami i ich gramatykami komunikacyjnymi....237
Koncepcja gramatyki komunikacyjnej dyskursów...................................................238
Koncepcja dyskursu, jego genre’ów i rejestrów.......................................................242
Koncepcja kontekstu...................................................................................................254
O pojęciu kontekstu w lingwistyce......................................................................255
Koncepcja komunikacji i jej wybrane formy............................................................270
Podstawowe elementy wybranych modeli komunikacji ...................................280
Komunikacja polityczna wśród innych typów komunikacji.......................287
Intertekstualność, metatekstualność, hipertekstualność .............................291
Antroposemiotyczne aspekty zachowań komunikacyjnych .......................................297
Badania humoru jako językowego aspektu zachowania człowieka.................298
Język jako jeden z kulturowych elementów toŜsamości etnicznej ..................304
Antropocentryzm lingwistyczny; lingwistyczna toŜsamość płci......................308
ZAKOŃCZENIE...............................................................................................................315
BIBLIOGRAFIA.................................................................................................................323
INDEKS
...................................................................................................................359