Z.J. Zdybicka USJK

Filozofio i edukocio
Zofio J. Zdvbkko USJK
Kotoli(ki U iwenytet Lubelski
Wychowonie o religio
Wychowanie człowieka, troska o jego prawidłowy rozw j, spełnienie
możIiwościtkwiących w człowieku to najważniejsze zadania każdej osoby
ludzkiej, rodziny i społeczeristwa. Człowiek stanowi wartośćcentralną, dlatego
wszystko w świecie natury i kultury powinno służyćwzrastaniu człowieka.\,Vychowanie rozumiem jako działanie celowe, planowe, kt remu można przypisać
określony kierunek i program. obejmuje kształcenie (edukację) i wychowanie,
skoncentrowane na rozwoju człowieczeristwa. Edukacja i wychowanie rozumiane jako ciągły rozwoj człowieka, wzajemnie się dopełniają i nigdy się nie
koriczą.
Zagadnienie edukacji iwychowania można rozPatrywać zr żnych
punkt w widzenia. W niniejszym szkicu skoncentrujemy się na relacjach, jakie
zachodzą między wychowaniem człowieka a religią. Wskażemy jaką rolę pełni
religia w wychowaniu rozumianym jako proces rozwoju człowieczenstwa, a nie
tylko jako pomoc człowiekowi w okresie dzieciristwa i młodości.
Relacji między religią i wychowaniem nie da się ująć w spos b uProszW
XX wieku pod wp}ywem pewnych prąd w myślowych i ideologii poczony.
jawiły się rozwiązania skrajne, powstały deformacje dotyczące rozumienia wychowania, jak i religii, aprzede wszystkim człowieka,
Hislorio zogodnienio
W pierwszej połowie XX wieku powstał w pedagogice trend zwany no_
wym wychowaniem, akcentujący w wychowaniu potrzeby i możliwościdziecka,
z pominięciem zagadnienia celu wychowania,aprzezto celu człowieka. W dru-
giej połowie XX wieku pojawiła się antypedagogika' świadomie eliminująca
, p.o..',' wychowania określenie cel w i sposob w ich realizacji. Wiązało się
to z odrzuceniem wyraźnych koncepcji Programowych, a nawet z brakiem po-
79
Wychowonie o religio
Zofio J. zdybi(ko UsJK
czucia ich Potrzeby. Koncentrowano się na metodach wychowawczych (komunikacja, dialog). Kryzys celu w wychowaniu pogłębiłsię pod koniec XX wieku pod
wpbywem postmodernizmu, odrzucającego świadomie sens i cel życia ludzkiego,
określając życie ludzkie jako ,,bycie w drodze do nikąd'l
R żne religie (chrześcijarlstwo, judaizm' islam, hinduizm, buddyzm) prezentują r żne cele orazrożne modele wychowania. W niniejszym szkicu rozpatru_
ję chrześcijaristwo - gł wną religię naszego kręgu kulturowego. Analizowana od
strony filozoficznej religia jest świadomym i wolnym związkiem człowieka (osoby
ludzkiej) z osobowym Bogiem, uznanym za ostateczne źr dło istnienia i najwyższe
dobro _ ostateczny cel i sens życia człowieka. Prawda dostępna filozofii dopełniona
jest przez objawienie Boże, zwłaszczadokonane przez Chrystusa, Ił ry z miłoścido
człowieka przybrał ludzką naturę, stał się człowiekiem iponi sł śmierćnal<rzyżu,
aby człowiek m gł dostąpić wiecznego życia w Bogu.
Wsp łczesna kultura Zachodu pozostaje pod wpływem ujęć skrajnie racjonalistycznych _ najpierw deistycznych' następnie materialistyczno-ateistycznych
Marksa, Nietzschego, Freuda, według kt rych religia jest ,,ideologią'', ,,falszywą
świadomością'',ma status ,,złudzenia". Nastąpiła deformacja wrozumieniu Boga
(deizrn oświeceniowy), następnie odrzucenie Boga, aż do dogmatycznego ateizmu
(B g nie istnieje), ateizm obojętności (B g został zmarginalizowany w kulturze)
iIa\cyzacji życia (żyje się' jakby B g nie istniał).
Religia została posądzona o nietolerancję, obskurantyzm, konserwaĘzm, negatywny stosunek do kultury i do wolności. Nastąpiło rozejściesię wiary (religii) i kultury awkonsekwencji religii iwychowarria człowieka. Wiąże się to zkoncepcjami
człowieka, w k rych podkreślana jest jego samowystarczalność, całkowita autonomia, autosoteriologia, negowanyjesttrarrscendentnywymiar (otwarcie na Bogai życie
prryszłe)' Przyjmując taką koncepcję człowieka, wskazuje się inne drogi jego rozwoju,
ograniczone do Ęcia na ziemi (terryzrn). Zarryka się człowieka w w;łniarach przestrzenno-czasowych. Z tego wyrastają dominujące postawy: jako ce|zasadniczy _ dążeniedourządzenia się na ziemi - dobre jestto'coPrzycTynia się do polepszeniażycia
na ziemi (pragmaĘm), oraz konsumpcjonizm (być to posiadać dobra użykowe).
Pod koniec XX wieku wdziedzinie wychowarria człowieka nastąPiły zauważa|ne zmiarty. W pedagogice wr dło pytanie o cele wychowania i tym sam1łrn o cel
ltrdzkiego życia. Pojawiła się idea ,,humanizacji wychowanid] awięc akcentowanie
wartościludzkich, odwołanie się do klasycznej paidei, zmierzającej do ,,budowania
człowieczeIistwa w człowieku''; zaczęto m wić o podmiotowości człowieka i podstawowych wartościach wwychowaniu: prawdzie, dobru, pięknie, duchowości człowiekal. Wylrazem tego zwrotu stało się zainteresowanie religiami Wschodu, akcentują-
cymi duchowość;zaczęto uŻy,łvać terminu ,,sacrum''; nieraz prąlpisuje się religijną
wartośćsztuce (pięknu); wzrasta zainteresowanie psychologią.
Rozw j psychologii i wzmoŻone zainteresowanie przeżyciami psychicznymi człowieka w drugiej połowie XX wieku przyczyniły się do uznania pozytywnej
roli religii w wychowaniu i rozwoju człowieka (Frankl, Chlewiriski). Wsp łczesna
psychologia wprost lub pośrednio postuluje udział religii w wychowaniu. Nastąpiło zbliżenie pedagogiki do religii, przez odwoływanie się do sfery wartości. Nastąpiły pewne zmiany w nastawieniu do religii w og le' Mimo procesow laicyzacyjnych, badania socjologiczne wskazały wzrost zainteresowania religią. Można
przytaczać wiele przejaw w tego zjawiska, zatrzYmam się nad jednym, wydaje mi
się - symptomatycznym| wnurcie raczej dystansującym się dotychczas do religii
- w postrnodernizmie - zauważa się wzrost zainteresowania religią. Czołowi postmoderniści - |acques Derrida, Gianni Vattimo i Hans Georg Gadamer w 1994
roku zorganizowali na Capri spotkanie na temat religii (tzw. seminarium na Capri), uznając, że obecnie sprawą najważniejszą, wprost palącą jest problem religii'
W trakcie wsp lnych poszukiwarl stwierdzili, że mimo głoszonych przez oświecenie, pozytywizm' marksizm, nietzscheanizm, psychoana|izętezy o upadku religii
i mimo wysiłk wwyeliminowania jej z kultury - obserwuje się powr t religii, czyli powr t tego, co religijne wkulturze. Przejawem tego jest m.in. nowa witalność
Kościoła,zainteresowanie religiami Wschodu, rozw j sekt i ideologii New Age.
Wobec takiej sytuacji należy - zdaniem uczestnik w seminarium - wyrzec
się wszelkiego dogmatyzmu, a więc także dogmatyzmu oświeceniowego, laickiego, kt ry negował religię, i uznać obecnośći pozytywną rolę religii w kulturze.
Zastrzegają jednak, że powr t religii nie wiąże się ani zpowrotem do
metafizyki (ontologii), ani do teologii idoktryny Kościoła.Chodzi raczej oto,
by poważnie zastanowić się nad możliwościąodpowiednich ram dla powstania
,,nowej religii" - ,,religii ducha". Przeprowadzarlaprzez uczestnik w seminarium
anal'iza zjawisk religijnych i doświadczenia religijnego, wyrażanego w symbolach,
uwzględnienie tego, że fakt śmierci nie jest dostępny doświadczeniu, miałoby prowadzić do uznaniatej ,,nowej religii'', zawsze jednak zpoczuciemzobowiązania do
musiałaby to więc być religia ,,w granicach rozumu'', w,,uniwer',racjonalności'';
sum świadomości'',bez odwoływania się do metafizyki, a więc zagadnieri: istnie-
nia realnego Boga, koncepcji człowieka, pozaświadomościowejrzeczywistości.
Proponowanie takiej religii - bez realnego i transcendentnego Boga, bez
ontycznych zwi'ązk w człowieka z Bogiem jest tylko zjawiskiem kulturowym, jest
namiastką religii.
' Zob. K. olbrycht, Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby,Katowice 2000.
80
81
Zofio
Wychowonie o religio
l. Zdybicko USIK
Polrzebo filozofii wvchowonio
oporlei no rzetelnei onlropologii filozoficznei
Zarysowana wyżej sytuacja w dziedzinie pedagogiki i religii wskazuje,
że deformacje sięgnęły samych korzeni. W tej sytuacji potrzebna jest głęboka
refleksja filozoficznadotyczącaczłowieka - kim on jest ijaki jest cel i sens jego
życia? Potrzebna jest więc filozofia wychowania oparta na rzetelnej antropologii
fiIozoficznej. Wiadomo, że nie można odpowiedzieć na pytanie, kim jest człowiek, nie mając podstaw metafrzycznych. Nie wiedząc, kim jest człowiek i jaki
jest cel jego życla, trudno m wić o prawidłowym wychowaniu, rozwoju, spełnieniu się człowieka.
Potrzebna jest pełna wizja człowieka, rozbudzenie w człowieku potrzeby
sensu i wskazanie kierunku jego rozwoju. Takie jest przesłanie Jana Pawła II
wyrażone w encyklice Fides et ratio' Aby człowiek poznaŁ samego siebie, poznał
sens i cel swego życia, potrzeba filozofii, kt ra docieka prawdy o człowieku i całej rzeczywistości'nie wykluczając Boga.
Podstawowa prawda klasycznej fi|ozofi'cznej antropologii mow\, Że człowiek jest osobą. |ako osoba ma strukturę moralną i religijną. Moralnośći religia są związane ze sposobem istnienia człowieka. Będąc osobą' człowiek jest
świadomym i wolnym podmiotem, czyli sprawcą działan ludzkichl poznania, dzięki kt remu zdobywa prawdę o rzeczywistości i o sobie' oraz miłości,
przezktorąłączy się z dobrem, kt re go rozwija' Człowiek nie rodzi się gotowy,
realizację dobra, ale zawsze pozostaje niespełniony. Bez perspektywy życiaprzyszłego, życie ludzkie byłoby pozbawione sensu.
Wyżej wymienione twierdzenia stanowią antropologiczne podstawy religii jako świadomego i wolnego związku człowieka z Bogiem osobowym. Są to
także antropologiczne podstawy filozofii wychowania.
Filozofia wskazuje, że czŁowieka nie można zrozumieć bez Boga. Filozofrczna prawda o człowieku zostaje dopełniona w chrześcija stwie przezBoże
objawienie, zwłaszczaprzezJezusa Chrystusa, kt ry,,dla nas i dla naszego zbawienia stał się człowiekiem'l Chrześcija stwo, jak żadna inna religia dowartościowujeczłowieka, stawia go w centrum rzeczywistości, a spełnienie się jego
człowieczeristwa uznaje za najważnie)sze zadanie, w kt re zaangażowany jest
Bg.
Rolo religii w wychowoniu człowieko
ludzkiego życia, do kt rego człowiekdąży realizując dobra cząstkowe. Nic inne8o poza Bogiem osobowym nie jest w stanie spełnić ludzkich pragnien i nadać
kierunek, cel, sens osobowym (nieraz heroicznym) wyborom. Człowiek istnieje
więc na mocy uczestnictwa w istnieniu Bogat' zmierza do Boga jako swego ostatecznego celu. Doczesność nie wyczerpuje ludzkiego życia.Człowiek z racji swej
duchowości jest otwarĘ na życie przyszłe. W życiu na ziemi rozwija się przez
Religia - mam na myśli przede wszystkim religię chrześcijariską_ pełni
ogromnie ważną rolę w życiu i rozwoju człowieka. Przede wszystkim dostarcza
pełnej p r awdy o człowi e ku jako osobie stworz onej przez Boga, przez Chrystusa odkupionej, kt ra od Boga poch odzi, a PoPrzez swoje życie i czynienie dobra do Boga zmietza' Człowiek ma więc wymiar transcendentny _ życie na ziemi jest ważnym etaPem, śmierćjednak nie jest koricem życia człowieka. Religia
wskazuje perspektywy życia wiecznego, czyli życia w nowej formie po śmierci
biologicznej. Religia wskazuje naostateczny cel i sens życialudzloego. Jest
nim pełny rozw j ludzkich możliwościpoznawczych i moralnych (czynienie
dobra, miłość).Sięga związku człowieka zosobowym Bogiem przezpoznanie
imiłośc.Wjęzyku religii chrześcija skiej ostatecznym celem człowieka jest
związek człowieka z Bogiem-Miłościąprzezmiłość,czyli świętość.
Świętość jest świadompn osobowym PrzyPorządkowaniem przez akty
miłościwszystkich przejawow życia Bogu jako osobie kochającej i kochanej.
|eśli istotą świętościjest związek osoby ludzkiej z Bogiem - Prawdą i Miłością
- w akcie miłości- to nie stanowi ona tego rodzaju wartości,kt ra istniałaby
obok prawdy, dobra i piękna, kt re człowiek powinien rozwijać przez cale życie' Świętość jest wartościąswoistą, kt ra implikuje i przenika wszystkie inne
wartości ludzkie (prawdę, dobro, piękno). Stanowi ich dopełnienie, jest formą
przenikającą i ożywiającą je. ona ostatecznie je usensownia - usensowniając życie ludzkie' Stanowi klamrę spinającą ludzkie życie (,;węzeł miłości'').Pozostałe wartości ludzkie bez świętości
byĘby martwe, bo pozbawione ostatecznego
horyzontu, perspektyw, a nawet sensu. Widać to na przykładzie wielu świętych,
także świętych wsp łczesnych, kt rzy byli osobowościami wszechstronnie roz-
82
83
ukształtowany, znaturY posiada dyspozycje, władze (rozum iwolę)' ukierunkowany jest na prawdę, dobro i piękno w nieskoriczonym zakresie, jest więc
otwarty na Prawdę i Dobro absolutne, czy|i na osobowego Boga. |est ,,capax
Dei'', czy\i zdolny poznać i pokochac Boga. Taka jest pojemnośćludzkiego poznania i ludzkiej miłości.W naturze człowieka wpisane jest pragnienie takiego
dobra, kt re ostatecznie zaktualizowałoby ludzką osobową możliwośćpoznania i miłowania. Tylko osobowy B g - pełnia Prawdy, Dobra (Miłości)i Piękna
może zaspokoić to ludzkie pragnienie'
W życiu ziemskim przyjęcie Boga, uznanie |ego istnienia, staje się przedmiotem decyzji, kt ra jest podstawowym aktem religijnym. Polega ona na uznaniu Boga jako ostatecznego źr dła istnienia i pełni Dobra * ostatecznego celu
Wychowonie o religio
zofio J. zdybi(ko lJsJK
winiętymi, ale kształt ich Życia nadała największa umiejętnośćludzka - umieli
kochać Boga i ludzi' Św. Edyta Stein, św.Urszula Led chowska, śwGianni
Molla czy bł. matka Teresa z Kalkuty są tego niezbitym dowodem.
Religia dostarcza wzorc w życia ludzkiego. Są one wProst Boskie,
skoro Chrystus m wi: ,,Bądżcie więc wy doskonali, jak doskonały jest
ojciec wasz niebieski'' (Mt 5, 48). Chrystus, jednoczący w swojej osobie
naturę Boską i ludzką, stanowi dla chrześcijanina konkretny wz r wyzna'
czający kierunek, cel i spos b rozwoju: ',|am jest droga, prawda i życie"
0 14, 6)' Chrystus wskazał na miłoścjako najważniejsze prawo' kt rym
człowiek ma się kierować w życiu.
Religia dostarcza także pomocy' kt ra przychodzi ,,z g ry", by
wzmocnić człowieka w dążeniu do osiągnięcia pełnego rozwoju. Są to: łaska uświęcająca, sakramenty, modlitwa, obrzędy. Myślicielechrześcijanscy
podkreślająrolę modlitwy z rozwoju człowieka. Pięknie wyraził to św.Au_
gustyn, określając cel modlitwy: ,,ut homo construetur'' - .aby się tworzył
człowiek''. |est to tw rczośćnajważniejsza 1najwyższa, kt rej wszystko
inne powinno być podporządkowane'
Chrześcijaristwo wskazuje także na szczeg lną rolę tych, kt rzy
mają towarzyszyć i pomagać w procesie rozwoju człowieka: rodzic w, nauczycieli, wychowawc w, Kościoła'Zadaniem ich jest nie tylko nauczanie,
ptzekazywanie teorii, ale przede wszystkim świadczenieswoim życ\em
o prawdzie, dobru, pięknie i świętości.
Zadaniem wychowania - według personalizmu chrześcijariskiego
jest
pom
c człowiekowi budować siebie w miłości- rozumnie i celowo.
Proces wychowania wzięty w całej rozciągłościpolega na tym, by nieświadomą jednostkę ludzką przetworzyć w samodzielną osobowośc' umiejącą świadomie i sprawnie kierować swymi możliwościami,uzdolnieniami
w perspektywie podstawowych, czyli r wnocześnie najwyższych wartości.
Wychowanie chrześcijariskie jest wychowaniem personalisty cznYm'
w kt rym harmonijnie łączy się czynniki naturalne (przyrodzone) z czynnikami nadprzyrodzonymi. W tej perspektywie układają się harmonijnie
wychowanie i wykształcenie (edukacja). Proces rozwoju, kt ry od pewnego momentu Życia jest samowychowaniem, nigdy się nie koriczy, trwa
przez całe życie, ajego ostatnim aktem jest śmierćrozumiana jako ostateczna decyzja, ostateczny wyb r Boga lub siebie.
Istnieją szczeg łowe opracowania (teorie) pedagogiczne uwzględniające w spos b konkretny związek wychowania i religii' Chrześcijariskie
teorie pedagogiczne prezentowali w XX wieku m.in. F. W. Foerster, Max
Scheler, }acques Maritain' Ten ostatni wskazywał, że celem wychowania
jest realizacja obrazu Boga w człowieku Przezwzorowanie się na Chrystu84
sie i osiągnięcie tą drogą doskonałości osobowej2. W Polsce pedagogikę
chrześcijanską uprawiał o. }acek Woroniecki, tw rca ,,pedagogiki integralnej''3. opierając się na wartościach chrześcijariskich swe systemy wychowawcze budowali wybitni pedagodzy, m.in. św.|an Boskoa, bł. Marcelina Darowska5' śwUrszula
Led chowska6, Luigi Giusani7.
Educotion ond Religion
Summory
Problems of the education and up-bringing can be analysed in diferent
manners. In the present article Authoress concentrates on relations between the
religion and the education of human being. She indicates a role that the religion
plays in the education conceived as a process of the human being's development,
but not as an aid during the human childhood and youth only.
The religion - the Christianity first of all - plays a very important role
in the human life and development. First of all it provides with the entire truth
about the human being as a person created by God and redeemed by Christ,
that comes from God, and goes to Him by his or her life and making good. The
human being then has a transcendent dimension - his or her life on the Earth
is an important stage, but his or her death is not an end of the human life. The
religion indicates perspectives ofthe eternal life, ie. the life in a new form after
the bilogical death. The religion indicates the ultimate purpose and sense of the
human life. It is an entire development of the human cognitive and moral possibilities (realisation ofthe good and love). It reaches the relation between the
human being and God-Person by the cognition and love. In a language of the
Christian religion the ultimate purpose of the human being is his or her relation
to God-Love through love, ie. the sainthood.
2
r
J.
Maritain, Pour une philosophie de l'educątion, Paris 1959.
Woroniecki, Wychowanie człowieka, Krak w 196l.
4
L. Cian, Wychowanie w duchu ks. Bosko,Warszawa 1990.
5
}.
E. 1abło ska-Deptuła, Dzieło dydaktyczno-pedagogiczne
im. Marceliny Darowskiej,
Wrocław 1962.
K. Olbrycht, Zarys systemu wychowania Urszuli Led chowskiej,Warszawa 2OOZ.
7Wychowanie człowieka otwartego. RoIa
,,zmysłu religijnego" Luigi Giussaniego
w kształtowaniu osoby, red. A. Rynio, Kielce 200l.
6
85