kazus 2 z rozwiązaniem

Anna, wdowa, właścicielka siedmiu nieruchomości i kolekcjonerka sztuki, matka Karola, Jakuba
i Klary sporządziła testament holograficzny następującej treści: „Nie chcę, aby cokolwiek po mnie
odziedziczyła Klara, gdyż już trzykrotnie się rozwiodła. Wie, że nie akceptuję takiego postępowania.”
Po roku Anna uległa ciężkiemu wypadkowi i oczekując w szpitalu na operację w obecności trzech
pielęgniarek i swoich synów powiedziała: „Gdybym nie przeżyła, chcę żeby mój naszyjnik z żółtych
brylantów dostała moja siostra Eliza. Mieszkanie w Krakowie ma otrzymać Karol, zaś mieszkanie
w Warszawie – Jakub. Czynię odpowiedzialnym Karola za wykonanie mojej ostatniej woli”. Karol
spisał niezwłocznie oświadczenie Anny, podając datę i miejsce sporządzenia dokumentu, który
następnie podpisały wszystkie obecne w szpitalu osoby. Anna w tydzień po operacji zmarła. Po jej
śmierci Karol zawarł z Elizą umowę w formie pisemnej, na podstawie której wydał jej naszyjnik.
Klara, twierdząc, że matka wcześniej obiecywała jej naszyjnik, zażądała od Elizy wydania naszyjnika.
W półtora roku po śmierci Anny wystąpiła także do sądu o stwierdzenie nabycia spadku. Jakub
przedłożył w sądzie obydwa testamenty Anny. Klara kwestionuje ważność testamentu sporządzonego
w szpitalu, gdyż w jego sporządzeniu brali udział jej bracia a ona nie została o powiadomiona,
że Anna chce sporządzić nowy testament. Kwestionuje także treść testamentu holograficznego,
powołując się na to, że każdy może układać sobie życie jak chce, a Anna miała staroświeckie poglądy.
1. Kto i na jakiej podstawie dziedziczy spadek po Annie?
2. Oceń umowę zawartą przez Karola z Elizą. Czy i na jakiej podstawie Klara może żądać
wydania naszyjnika od Elizy?
Ad 1)
Powołanie do spadku może wynikać z testamentu lub z ustawy. Anna sporządziła testament
holograficzny zawierający wydziedziczenie córki Klary. Wydziedziczenie może nastąpić tylko
w testamencie (art. 1009 k.c.), w którym należy podać przyczynę wydziedziczenia, przy czym może
to być wyłącznie jedna z przesłanek wymienionych w art. 1008 k.c. Anna jako powód
wydziedziczenia Klary podała przyczynę niespełniającą tego wymogu, należy jednak zastanowić się,
czy ten testament nie jest tzw. testamentem negatywnym.
Gdyby Anna nie sporządziła kolejnego testamentu, to na podstawie ustawy dziedziczyliby synowie
Anny – Jakub i Karol po połowie (art. 931 § 1 k.c.). Klara będzie wyłączona od dziedziczna,
ale będzie uprawniona do zachowku.
Anna, leżąc w szpitalu, ustnie rozrządziła częścią swojego majątku. Wskazane przez nią
w testamencie osoby nie mogłyby być potraktowane jak spadkobiercy, gdyż przeznaczone im
przedmioty nie wyczerpują prawie całego spadku (art. 961 k.c.); mogłyby być zatem zapisobiercami.
Należy ocenić, czy dokonane przez Annę rozrządzenie jest ważnie i skutecznie sporządzonym
testamentem ustnym. Przesłanki ważności tego testamentu określone w art. 952 § 1 k.c. zostały
spełnione. Istniała obawa rychłej śmierci Anny zarówno z obiektywnego, jak i z subiektywnego
punktu widzenia, a Anna złożyła oświadczenie w obecności trzech świadków. Fakt, że przy składaniu
przez nią oświadczenia byli obecni dodatkowo jej synowie, pozostaje bez znaczenia, gdyż ustawa
wymaga obecności tylko trzech świadków, co do których nie zachodzą przesłanki określone w art. 956
k.c. i art. 957 k.c. Obecność innych osób, prócz świadków testamentu, nie wpływa na ocenę ważności
testamentu. Wobec faktu, że Anna zmarła w tydzień po sporządzeniu testamentu, nie utraciłby on
mocy na podstawie art. 955 k.c., pozostaje jednak ocena prawidłowości stwierdzenia treści tego
testamentu (art. 952 § 2 k.c.). Dokonał tego Karol, dla którego w testamencie przewidziana była
korzyść, a zatem zgodnie ze stanowiskiem SN (uchwała 7 sędziów z 23.11.2001 r., III CZP 54/01) nie
może być traktowany jako osoba trzecia w rozumieniu art. 952 § 2 k.c. Wobec faktu, że od śmierci
Anny upłynęło półtora roku, nie ma już możliwości ustalenia treści testamentu na podstawie zeznań
świadków testamentu (art. 952 § 3 k.c.). Z uwagi na wadliwość spisania treści testamentu oraz
niemożność ustalenia jego treści na podstawie zeznań świadków testament ustny Anny nie wywrze
skutków prawnych. W tej sytuacji dziedzicznie będzie się odbywało na podstawie ustawy. Spadek
odziedziczą Jakub i Karol po połowie (art. 931 § 1 k.c.).
Nie ma potrzeby analizowania relacji pomiędzy testamentami sporządzonymi przez Annę, gdyż nie
ma możliwości ustalenia treści drugiego testamentu.
1
Ad 2)
Wobec faktu, że treść testamentu ustnego nie została prawidłowo stwierdzona, zawarte w nim
postanowienia, w tym powołanie wykonawcy testamentu w osobie Karola, jest bezskuteczne. Nie był
on zatem uprawniony do zawierania z Elizą umowy przenoszącej własność naszyjnika. Umowa taka
zgodnie z art. 156 k.c. jest zawierana w wykonaniu zobowiązania wynikającego z zapisu, który
istotnie został przez Annę uczyniony na rzecz Elizy, ale wobec faktu, że testament ustny nie wywiera
skutków prawnych z wyżej wskazanych powodów, zapis nie może też być przyczyną (kauzą)
przeniesienia własności. Tym samym umowa zawarta przez Karola z Elizą jest nieważna. Ze względu
na nieważność umowy przenoszącej własność naszyjnika w wykonaniu nieistniejącego zapisu
zwykłego nie mogą znaleźć zastosowania przepisy o ochronie nabywcy działającego w dobrej wierze
(w szczególności art. 169 k.c.).
Ewentualnymi podstawami roszczenia o wydanie przedmiotu wchodzącego w skład spadku (naszyjnik
jest taką rzeczą) są: art. 222 k.c. albo art. 1029 k.c. Ponieważ Klara nie jest spadkobierczynią, nie
może żądać od Elizy wydania naszyjnika na podstawie przepisów o ochronie dziedziczenia.
Choć Eliza włada naszyjnikiem nie będąc jego właścicielką, Klarze nie przysługuje w tym przypadku
także roszczenie o ochronę własności, gdyż Klara nie jest właścicielką tej rzeczy (współwłaścicielami
naszyjnika są Jakub i Karol).
2