ZABEZPIECZENIE PRAWNE MAJĄTKU DOROSŁYCH OSÓB

ZABEZPIECZENIE PRAWNE MAJĄTKU
DOROSŁYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
INTELEKTUALNIE NA WYPADEK ŚMIERCI ICH
OPIEKUNÓW – INSTYTUCJE TESTAMENTU
ORAZ FUNDACJI.
Artur Zawadowski
Marcin Gruszka
Weil, Gotshal & Manges
Seminarium
15 grudnia 2015 r.
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
￭
￭
Przedmiot prezentacji:
Przedmiotem niniejszej prezentacji jest możliwość wykorzystania istniejących instytucji
prawnych – sporządzenia testamentu oraz ustanowienia fundacji do zabezpieczenia
interesów majątkowych dorosłych osób niepełnosprawnych na wypadek śmierci ich
opiekunów.
Plan prezentacji:
Testament
1)
2)
3)
4)
Testament jako forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa).
Rozrządzenia testamentowe.
Istota zapisu zwykłego, polecenia oraz ich wykonanie i odpowiedzialność z tym związana.
Wykorzystanie testamentu w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osoby
niepełnosprawnej intelektualnie.
Fundacja
1)
2)
3)
￭
Ustanowienie fundacji oraz ustalenie jej statutu.
Cele statutowe fundacji.
Wykorzystanie fundacji w strukturze zabezpieczenia interesów majątkowych dorosłej osoby
niepełnosprawnej intelektualnie.
Podstawa prawna prezentacji:
1)
2)
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny („KC”);
ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach („UF”).
Weil, Gotshal & Manges
2
TESTAMENT
￭
Art. 941 KC: Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez
testament.
Termin "testament" występuje w różnych znaczeniach, w zależności od
kontekstu oznacza bowiem czynność prawną albo dokument, w którym
zostało zawarte oświadczenie woli testatora.
￭
Cechy testamentu jako czynności prawnej:
￭
1)
2)
3)
4)
5)
6)
wyłączność (tylko w drodze testamentu można rozrządzić majątkiem na wypadek
śmierci);
jednostronność (brak oznaczonego adresata);
skuteczność mortis causa (występuje odstęp czasu między sporządzeniem
testamentu, a wywarciem przez niego skutków - rozrządzenia stają się skuteczne w
chwili śmierci spadkodawcy);
osobisty charakter (nie można dokonać testamentu przez pełnomocnika);
sformalizowanie (testament może być sporządzony wyłącznie w jednej z form
przewidzianych w Kodeksie cywilnym);
odwołalność (osoba powołana na spadkobiercę aż do chwili otwarcia spadku nie
ma ekspektatywy prawa do spadku (ani do rzeczy i praw wchodzących w skład
spadku), a testator w dowolnym momencie może zmienić treść swojej ostatniej woli).
Weil, Gotshal & Manges
3
TESTAMENT
￭
Podsumowując testament jest czynnością prawną jednostronną, przy której
oświadczenie woli testatora nie jest skierowane do żadnej osoby, w każdej
chwili odwołalną, mocą której spadkodawca osobiście, zachowując szczególną
formę, rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci, co do której przyjmuje
się, z mocy przepisów ustawy, że musi być dokonana w formie szczególnej.
￭
Formy testamentu:
1)
2)
￭
testamenty zwykłe:
a) testament własnoręczny (holograficzny) (art. 949 KC);
b) testament notarialny (art. 950 KC);
c) testament allograficzny (art. 951 KC);
testamenty szczególne:
a) testament ustny (art. 952 KC);
b) testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub
powietrznym (art. 953 KC);
c) testament wojskowy (art. 954 KC).
Art. 955 KC: „Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od
ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu
zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg
terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma
możności sporządzenia testamentu zwykłego.”
Weil, Gotshal & Manges
4
TREŚĆ TESTAMENTU - ROZRZĄDZENIA
Większość doktryny wskazuje, że polskie prawo nie wyznacza zakresu
minimalnej treści testamentu, a więc dla uznania określonego instrumentu
prawnego za testament wystarczające i konieczne jest wyłącznie spełnienie
przezeń formalnych przesłanek ważności aktu ostatniej woli. Przede wszystkim
na treść testamentu składają się tzw. „rozrządzenia testamentowe”, czyli
dyspozycje czynione na wypadek śmierci.
￭ Przykładowe rozrządzenia testamentowe:
1) powołanie spadkobiercy;
2) wyłączenie od dziedziczenia określonej osoby z kręgu spadkobierców
ustawowych bez powoływania w jej miejsce innej osoby (testament
negatywny);
3) wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku;
4) ustanowienie fundacji;
5) ustanowienie zapisu zwykłego (legat);
6) ustanowienie zapis windykacyjnego (nabycie przez oznaczoną osobę
przedmiotu zapisu z chwilą otwarcia spadku; forma aktu notarialnego);
7) polecenie;
8) powołanie wykonawcy testamentu.
￭
Weil, Gotshal & Manges
5
ZAPIS ZWYKŁY
￭
￭
￭
Art. 968 § 1 KC: ”Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe
zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia
określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis
zwykły).”
Na skutek ustanowienia zapisu zwykłego pomiędzy obciążonym zapisem
a
zapisobiercą
powstaje
stosunek
prawny
o
charakterze
zobowiązaniowym. W stosunku tym zapisobierca jest wierzycielem, obciążony
zapisem - dłużnikiem, a przedmiotem - świadczenie majątkowe określone przez
spadkodawcę w testamencie.
Zapisobiercy przysługuje więc roszczenie o spełnienie świadczenia z tytułu
zapisu zwykłego.
Przedmiot zapisu zwykłego:
￭ Zapis zwykły musi mieć postać świadczenia o charakterze majątkowym,
bowiem jego ustanowienie jest źródłem zobowiązania. Powinien być
skonkretyzowany i określać sposób wykonania, co jest istotne dla wzajemnych
relacji stron.
￭ Ponadto zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego przedmiotem zapisu
zwykłego może być m.in. obowiązek spełniania przyszłych i powtarzających się
świadczeń, np. płacenia renty zapisobiercy.
Weil, Gotshal & Manges
6
ZAPIS ZWYKŁY
￭
￭
￭
Jeżeli jednak ustanowienie zapisu zwykłego zmierza do zrealizowania tego
samego celu, któremu służy umowa dożywocia, a mianowicie do zapewnienia
zapisobiercy dożywotniego zaspokojenia wszystkich jego potrzeb życiowych, to
identyczność zarówno celu, jak i treści obowiązków pozwala na zastosowanie
do roszczeń zapisobiercy - w drodze analogii - niektórych przepisów
normujących umowę dożywocia, w szczególności art. 913 § 1 KC , zgodnie z
którym sąd może „na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre
uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę
odpowiadającą wartości tych uprawnień”.
W związku z powyższym, stosując odpowiednio ten przepis do stosunku
powstałego między stronami wskutek zapisu zwykłego, sąd może przyznać
zapisobiercy tytułem odszkodowania za niespełnione świadczenia rentę w
naturze lub pieniądzach.
Możliwe jest obciążenie spadkobiercy wprost obowiązkiem ustanowienia na
rzecz zapisobiercy dożywocia, przez co do stron stosunku będą miały
zastosowanie przepisy art. 903-907 KC.
Weil, Gotshal & Manges
7
POLECENIE
￭
￭
￭
￭
Art. 982 KC: „Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub
na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc
nikogo wierzycielem (polecenie).”
Polecenie nie tworzy stosunku zobowiązaniowego, jednakże nakłada na
obciążonego poleceniem obowiązek prawny danego działania lub zaniechania,
którego wykonania może żądać każdy spadkobierca, wykonawca testamentu, a
w niektórych przypadkach także właściwy organ państwowy. Osoba mająca
odnieść korzyść z wykonania polecenia nie należy (jako taka) do kręgu osób
uprawnionych do żądania wykonania polecenia.
Treść polecenia - przepisy nie precyzują żadnych konkretnych wymagań co do
treści polecenia, tak więc zastosowanie mają zasady ogólne dotyczące
czynności prawnych. Przyjmuje się więc że niedopuszczalne jest m.in.
polecenie sprzeczne z prawem, z zasadami współżycia społecznego lub
zmierzające do obejścia prawa.
Przedmiot polecenia – przedmiotem polecenia jest nałożenie obowiązku
oznaczonego działania lub zaniechania, a więc spełnienie świadczenia
oznaczonego przez spadkodawcę. W świetle powyższej szerokiej definicji
przedmiotu polecenia, świadczenie z niego wynikające może polegać na
podjęciu określonego działania o charakterze majątkowym lub niemajątkowym,
a także może mieć charakter jednorazowy, okresowy albo ciągły.
Weil, Gotshal & Manges
8
WYKONAWCA TESTAMENTU
￭
￭
￭
￭
Art. 986 KC: „§ 1. Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę lub
wykonawców testamentu. § 2. Nie może być wykonawcą testamentu, kto nie ma
pełnej zdolności do czynności prawnych.”
Zadaniem wykonawcy testamentu jest zapewnienie by wola spadkodawcy
ujawniona w testamencie została zrealizowana w jak najszerszym zakresie. Jest
on gwarantem realizacji tej woli i zapewnia bezstronność przy wypełnianiu
swoich obowiązków (w przypadku braku wykonawcy testamentu jego obowiązki
są pełnione przez spadkobierców).
Ustanowienie wykonawcy testamentu może być szczególnie użyteczne, gdy
spadkobierca jest małoletni albo jest osobą pozbawioną zdolności do czynności
prawnych, ponieważ wówczas to spadkodawca decyduje, kto będzie zarządzał
jego majątkiem po śmierci (wyklucza to zarząd majątkiem, który wchodzi w
skład spadku, przez przedstawiciela ustawowego).
W doktrynie podkreśla się, że dopuszczalne jest powołanie zastępczego
wykonawcy testamentu na wypadek, gdyby wykonawca testamentu powołany w
pierwszej kolejności nie mógł lub nie chciał przyjąć tego obowiązku.
Weil, Gotshal & Manges
9
WYKONAWCA TESTAMENTU
Okres działania wykonawcy testamentu:
1) Przepisy kodeksu cywilnego nie określają, w jakim czasie wykonawca
testamentu ma zrealizować ciążące na nim obowiązki, przez co przyjmuje się
że ustawodawca zaakceptował konstrukcję czasu zadaniowego, tzn. że okres
ten wynika z zakresu jego obowiązków.
2) Wykonawca testamentu ma przede wszystkim „zarządzać majątkiem
spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy zwykłe
i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy”, jednakże
spadkodawca może w testamencie postanowić inaczej.
3) Spadkobiercy mogą próbować doprowadzić do zakończenia pełnienia funkcji
przez wykonawcę poprzez: (i) uprawnienie do żądania działu majątku
spadkowego, co związane jest z obowiązkiem wykonawcy do jego wydania
(mechanizm ten nie będzie skuteczny, gdy dział spadku nie będzie mógł
zostać przeprowadzony, np. gdy do dziedziczenia dochodzi jedyny
spadkobierca; spadkodawca może ustanowić wykonawcę testamentu nawet
wówczas, gdy powołuje jedynego spadkobiercę); (ii) możliwość wystąpienia do
sądu na podstawie art. 990 KC domagając się zwolnienia wykonawcy
testamentu z pełnionej funkcji dowodząc, że wykonawca celowo i zbędnie
przedłuża utrzymywanie swojego statusu zamiast wykonać ciążące na nim
obowiązki.
￭
Weil, Gotshal & Manges
10
WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA
INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
￭
Proponowana struktura:
1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie („Osoba
Niepełnosprawna”) („Opiekunowie”) sporządzają testament w jednej z form
zwykłych (tj. własnoręcznie, w formie aktu notarialnego lub ustnie w obecności
dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty,
marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu
stanu cywilnego).
2) W treści testamentu dokonują następujących rozrządzeń testamentowych:
a)
b)
c)
d)
powołanie spadkobiercy, który będzie opiekował się Osobą Niepełnosprawną po
śmierci Opiekunów oraz przepisanie na niego całości majątku, który będzie wchodził
w skład masy spadkowej („Spadkobierca”);
ustanowienie zapisu zwykłego na rzecz Osoby Niepełnosprawnej obciążającego
Spadkobiercę; świadczeniem majątkowym, które ma wykonać spadkobierca będzie
dostarczanie Osobie Niepełnosprawnej renty lub określonych usług i towarów
niezbędnych do jej utrzymania i będzie ono miało charakter ciągły;
ustanowienie polecenia obciążającego Spadkobiercę, a polegającego na opiece i
dostarczaniu określonych usług, towarów, środków utrzymania na rzecz Osoby
Niepełnosprawnej;
powołanie wykonawcy testamentu w postaci osoby trzeciej, do której obowiązków
będzie należało wydanie majątku Spadkobiercy oraz nadzór nad wykonywaniem
zapisu zwykłego oraz polecenia przez Spadkobiercę.
Weil, Gotshal & Manges
11
WYKORZYSTANIE TESTAMENTU DO ZABEZPIECZENIA
INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
żądanie wykonania testamentu
SĄD
Wykonawca
testamentu
kontrola
powołanie
kontrola
powołanie
Opiekunowie
Testament
zapis
zwykły
Spadkobierca
Masa
spadkowa
polecenie
Renta
Opieka
Osoba
Niepełnosprawna
Usługi
i towary
kontrola
żądanie wykonania
testamentu
Weil, Gotshal & Manges LLP
FUNDACJA
￭
Założenie fundacji:
Fundację ustanawia fundator w drodze oświadczenia woli złożonego w formie aktu
notarialnego (forma ta nie jest wymagana, jeżeli ustanowienie następuje w drodze
testamentu), a także ustala statut fundacji, który powinien zawierać postanowienia
dotyczące:
1) nazwy i siedziby;
2) majątku;
3) celu lub celów fundacji;
4) sposobów realizacji celów fundacji, czyli zasad, form i zakresu działalności;
5) składu i organizacji zarządu; oraz
6) sposobu reprezentowania fundacji i zaciągania zobowiązań majątkowych.
￭
Organy fundacji:
Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd, który „kieruje jej działalnością oraz
reprezentuje fundację na zewnątrz”. Utworzenie innych organów oraz zakres ich
kompetencji zależą od woli fundatora.
￭
Cele fundacji:
Art. 1 UF: „Fundacja może być ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi
interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w
szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i
wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka
nad zabytkami”.
Weil, Gotshal & Manges
13
CELE FUNDACJI
￭
￭
￭
￭
Cele zakładanej fundacji są określane przez fundatora w statucie, jednakże
zakres swobody w tym zakresie ograniczony jest przez ustawę o fundacjach.
Z art. 1 UF jednoznacznie wynika, że cele fundacji muszą być zgodne z
podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto muszą one mieć
charakter społecznie lub gospodarczo użyteczny, co wyłącza możliwość
tworzenia fundacji rodzinnych.
Nie można założyć fundacji, której celem będzie zaspokojenie prywatnego,
osobistego dobra fundatora czy jakiejkolwiek innej osoby lub która będzie
wspierała inne cele nie mające charakteru publicznego.
Ustawodawca zawarł katalog celów, które fundacja może realizować. Fundacje
mogą prowadzić działalność statutową na obszarach:
1) ochrony zdrowia,
2) rozwoju gospodarki i nauki,
3) oświaty i wychowania,
4) kultury i sztuki,
5) opieki i pomocy społecznej,
6) ochrony środowiska i zabytków.
Powyższe wyliczenie ma charakter przykładowy. Zakres możliwości
przysługujących fundatorowi w zakresie wyboru celu jest więc bardzo szeroki.
Weil, Gotshal & Manges
14
WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA
INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
￭
Proponowana struktura:
1) Opiekunowie dorosłej osoby niepełnosprawnej intelektualnie („Osoba
Niepełnosprawna”) („Opiekunowie”) ustanawiają fundację, określając jej
statut i wskazując cel o charakterze publicznym.
2) Celem, który Opiekunowie chcą osiągnąć jest opieka nad Osobą
Niepełnosprawną, dostarczanie jej środków do życia czy nabywanie dla niej
towarów i usług.
3) Nie można założyć fundacji o takim celu, bo służyłaby ona tylko jednej osobie
(wspierała indywidualne interesy Opiekunów oraz Osoby Niepełnosprawnej).
Można jednakże powołać fundację, której celem byłaby przykładowo „ochrona
zdrowia oraz pomoc dla osób niepełnosprawnych intelektualnie”, przy czym
jednym z beneficjentów tej fundacji byłaby Osoba Niepełnosprawna.
4) Takie ujęcie zakłada, że fundacja musiałaby działać nie tylko na rzecz Osoby
Niepełnosprawnej, ale również realizować pozostałe cele statutowe, a więc
prowadzić działalność o charakterze publicznym.
Weil, Gotshal & Manges
15
WYKORZYSTANIE FUNDAJCI DO ZABEZPIECZENIA
INTERESÓW OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
Sąd Opiekuńczy
Opiekun Prawny / Kurator
kontrola
Opiekunowie
ustanowienie
Fundacja
powiernictwo
Pozostałe cele
statutowe
zarządzanie
majątkiem
kontrola
Kurator / Opiekun Prawny / Sąd
świadczenia
Osoba Niepełnosprawna
Weil, Gotshal & Manges LLP
usługi i towary
Dziękujemy za uwagę.
Weil, Gotshal & Manges