Rekomendacje

Rekomendacje
Oddając w Państwa ręce niniejszy raport, stawialiśmy sobie na celu uporządkowanie i dostarczenie wiedzy na temat sytuacji małych dzieci w Polsce w różnych obszarach: od demografii, przez zdrowie, bezpieczeństwo, opiekę nad dzieckiem i rodziną, po wsparcie w sytuacjach kryzysowych. Staraliśmy się zebrać
dostępne dane i przedstawić je w taki sposób, by zwrócić uwagę na pewne aspekty, które powinny stać
się przedmiotem debaty publicznej, a przede wszystkim — by doprowadzić do usprawnienia systemu
opieki nad dzieckiem w tak ważnym dla niego okresie wczesnego rozwoju. Nie jest naszą intencją formułowanie konkretnych rozwiązań, gdyż te wymagają szczegółowych uzgodnień, najczęściej międzyresortowych. Pragniemy natomiast wskazać na pewne ogólne obszary, w których zdiagnozowaliśmy różne
braki czy dysfunkcje i zaproponować kierunki zmian, jakie — w naszej opinii — mogłyby doprowadzić do
poprawy sytuacji najmłodszych obywateli naszego kraju.
1. Jednym z głównych zagadnień, w świetle malejącej liczby urodzeń dzieci w naszym kraju, jest konieczność prowadzenia realnej i skutecznej polityki prorodzinnej, stwarzającej warunki sprzyjające
posiadaniu i właściwemu wychowaniu dzieci, ułatwiającej godzenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym, oferującej wsparcie rodzinom, szczególnie tym znajdującym się w trudnej sytuacji. Elementami takiej polityki powinny być rozwiązania finansowe i pozafinansowe, mające na celu m.in.:
• wsparcie rodziców samotnie wychowujących dzieci, małoletnich rodziców spodziewających się
dziecka lub wychowujących małe dziecko i rodzin wielodzietnych, rodzin szczególnie zagrożonych ubóstwem; rozwój wysokiej jakości różnych form opieki nad małym dzieckiem (żłobków,
klubików i innych) ułatwiających powrót matek do pracy;
• tworzenie w miejscach pracy atmosfery przyjaznej rodzinie, respektującej prawa rodziców; rozwój elastycznych form zatrudnienia;
• promocję współudziału ojców w wychowaniu dziecka, opiece nad dzieckiem.
2. Istotne jest prowadzenie powszechnie dostępnych programów i inicjatyw mających na celu dostarczenie rodzicom wiedzy na temat prawidłowości rozwojowych dziecka, właściwych sposobów pielęgnacji dziecka, zapewnienia mu bezpieczeństwa i zapobiegania urazom oraz zwiększenie kompetencji
wychowawczych.
3. Ważne jest zapewnienie odpowiedniego (dostosowanego do indywidualnych potrzeb) wsparcia dla
rodzin znajdujących się w sytuacji kryzysowej oraz wypracowanie systemów i procedur docierania
do rodzin, w których występują różnego rodzaju problemy, na tyle wcześnie, by nie dochodziło do
sytuacji kryzysowych.
4. Wzmocnienie umiejętności wychowawczych rodziców i kompetencji potrzebnych do poradzenia
sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi może zapobiegać umieszczaniu dzieci w opiece instytucjonalnej. W sytuacji zaś, gdy rodzina nie chce lub nie jest w stanie podjąć się opieki nad dzieckiem,
ważne jest dostarczenie informacji o możliwości zrzeczenia się praw rodzicielskich i oddania dziecka
do adopcji. Pomoże to zapobiec w ekstremalnych sytuacjach przypadkom dzieciobójstwa czy porzuceniom dzieci. Alternatywą dla takiej edukacji rodziców, którzy nie chcą lub nie mogą wychowywać
swoich dzieci nie jest rozwijanie instytucji okna życia. Porzucenie dziecka — oprócz tego, że wiąże
się z traumą — pozbawia dziecko tożsamości, a służby państwowe wiedzy o rodzinie dziecka i jego
sytuacji zdrowotnej.
5. Kolejnym obszarem niezwykle ważnym dla właściwego rozwoju małego dziecka jest system opieki zdrowotnej nad dzieckiem i rodziną. Opieka taka w różnej formie powinna obejmować nie tylko
kobiety w wieku prokreacyjnym i rodziny z małymi dziećmi. Kluczowe jest, by była też skierowana,
chociażby poprzez oddziaływania edukacyjne, do młodzieży, w celu zapobieżenia zaniedbaniom prenatalnym czy innym komplikacjom w czasie ciąży czy we wczesnych momentach życia dziecka.
135
Ważne jest zatem prowadzenie szerokiej edukacji zdrowotnej, np. poprzez włączenie do programów
szkolnych tematów związanych z profilaktyką uzależnień (od papierosów, alkoholu, leków, narkotyków, dopalaczy i innych) czy właściwym odżywieniem.
6. Niezwykle istotne dla zdrowia i właściwego rozwoju dziecka, w tym dla zapobieżenia ryzyku przedwczesnego porodu i obniżenia śmiertelności, zwłaszcza dzieci z niską masą urodzeniową, jest wczesne objęcie matki odpowiednią opieką prenatalną. Ważna jest zatem promocja i wprowadzenie rozwiązań zachęcających kobiety w ciąży do wczesnego (w pierwszym trymestrze ciąży) zgłaszania się
do lekarza, który w czasie ciąży będzie sprawował stałą opiekę medyczną nad matką i dzieckiem.
7. Istotne jest upowszechnienie informacji o świadczeniach przysługujących kobietom spodziewającym się dziecka i mającym małe dziecko (jak np. opieka położnej środowiskowo–rodzinnej) w celu
wyrównania do nich dostępu i zachęcenia większej liczby kobiet do korzystania ze wsparcia, co może
w istotny sposób przełożyć się na stan zdrowia matki i dziecka oraz jakość opieki rodziców nad dzieckiem. Z drugiej strony należy też zwiększać świadomość rodziców co do ich obowiązków w opiece
profilaktycznej nad dzieckiem, np. obowiązku szczepień czy badań bilansowych.
8. Przy świadczeniu wszelkich usług zdrowotnych, w tym usług okołoporodowych, ważne jest skoncentrowanie się na potrzebach matki i dziecka, a więc zapewnienie właściwej opieki, tak profilaktycznej,
jak i specjalistycznej, z poszanowaniem praw pacjenta — niezależnej od dodatkowej odpłatności
i miejsca zamieszkania. Dostęp do rzetelnej informacji i wysokiej jakości opieki nabiera szczególnej
wagi w sytuacjach, gdy występują problemy zdrowotne, np. w postaci niepełnosprawności.
9. Przekrojowym zagadnieniem, dotyczącym wszystkich wyżej wspomnianych obszarów, jest kwestia
gromadzenia i agregacji danych dotyczących małych dzieci. W Polsce, w odróżnieniu od niektórych
innych krajów, nie istnieje jedna instytucja, która pełniłaby rolę obserwatorium wczesnego dzieciństwa. Dane i informacje są w naszym kraju gromadzone przez różne służby. W wielu przypadkach
szczegółowe dane zbierane przez poszczególne placówki czy instytucje agregowane są w sposób
uniemożliwiający wyodrębnienie informacji dotyczących małych dzieci. Bez rzetelnych danych
statystycznych i badawczych, bez ich monitorowania, uchwycenie trendów oraz zrozumienie skali
i dynamiki różnych problemów, a co za tym idzie — planowanie polityki społecznej i zdrowotnej oraz
skutecznych oddziaływań, staje się bardzo trudne. Stąd też istotna jest kwestia prowadzenia odpowiednich rejestrów, modyfikacji sposobu agregowania i analizy danych oraz wskaźników w podziale
na poszczególne grupy wiekowe (z wyróżnieniem dzieci w wieku 0–3 lat), począwszy od rejestrów
urodzin, przez szczegółowe dane dotyczące udzielanych świadczeń zdrowotnych (zarówno kobietom
w ciąży, jak i małym dzieciom), rodzajów i przyczyn schorzeń i wypadków, zachowań zdrowotnych,
świadczeń socjalnych i przyczyn ich otrzymywania, po dane dotyczące przestępstw wobec małych
dzieci, a także liczby dzieci będących świadkami przestępstw i przemocy. Ważnym aspektem gromadzenia i analizy danych jest stosowanie przez poszczególne instytucje ujednoliconej metodologii, by
zapewnić porównywalność danych i uniknąć występujących obecnie znacznych rozbieżności między
różnymi rejestrami i bazami. Monitorowanie sytuacji małych dzieci w Polsce wymaga ustalenia priorytetów, określenia, które informacje są najważniejsze, ale również sprawdzenia, które dane są już
gromadzone i wymagałyby jedynie zmiany sposobu przetwarzania. Nie wszystkie aspekty wymagają
prowadzenia ścisłych rejestrów danych. W niektórych przypadkach zastosowanie cyklicznych badań socjologicznych dostarczyłoby wystarczająco szczegółowych informacji, a byłoby rozwiązaniem
mniej kosztownym.
136
10. Kolejną kwestią dotyczącą wszystkich aspektów opieki nad dzieckiem i rodziną jest poprawa współpracy i wymiany informacji między różnymi służbami oraz skrócenie czasu oczekiwania na różne
usługi i trwania różnych procedur — zdrowotnych, jak i administracyjnych czy sądowych. W rozwoju
małego dziecka każdy dzień jest istotny i przynosi zmiany, stąd też czas dla małych dzieci płynie
niejako szybciej. Dlatego tak ważne jest, by małe dziecko i jego rodzina otrzymali właściwą, kompleksową, wysokiej jakości pomoc we właściwym miejscu w możliwie jak najkrótszym czasie.
Powyższe rekomendacje na pewno nie wyczerpują katalogu spraw, którymi należałoby się zająć, by poprawić sytuację rodzin i małych dzieci w naszym kraju, gdyż skupiają się przede wszystkim na kwestiach
związanych z zagrożeniami optymalnego rozwoju dzieci i profilaktyką krzywdzenia. Wprowadzenie usprawnień we wszystkich powyższych obszarach wymaga czasu, dlatego tak ważne jest, by podjąć debatę na
ten temat. To właśnie małe obecnie dzieci będą stanowić wkrótce o przyszłości naszego kraju!
Podziękowania
Fundacja Dzieci Niczyje pragnie serdecznie podziękować za udział w konsultacjach powyższych rekomendacji Radzie Ekspertów ds. Profilaktyki Krzywdzenia Małych Dzieci w składzie:
prof. Teresa Jackowska (Polskie Towarzystwo Pediatryczne),
prof. Maria Kolankiewicz (Uniwersytet Warszawski),
Teresa Kuziara (Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych),
Teresa Sierawska (Urząd m.st. Warszawy),
dr Katarzyna Szamotulska (Instytut Matki i Dziecka),
Anna Trzewik (Ministerstwo Zdrowia),
Tamara Uliasz (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej),
Ewa Urban (Państwowy Zakład Higieny).
137