Grzelak K – pobierz - Wydział Biologii UW

55. L i X - N , A s h i h a r a H (1990) P h y to c h e m istr y 29: 4 97-500
56. I g l e s i a s A A , P l a x t o n
W C , P o d e s t a F E (1993)
P h y to sy n th e s is R e s 35: 205-211
57. L e e R B , R a t c l i f f e R G (1993) J E x p B o t an v 44: 587-598
58. S m y t h D A , B l a c k C C (1984) P la n t P h ysio l 75: 862-864
59. S u p n i e w s k i J (1966) W: F a r m a k o lo g ia , P Z W L , W a rsz a w a
Ekdysteroidy owadzie — biosynteza, metabolizm i funkcja
Ecdysteroids in insects: biosynthesis, metabolism and function
KRYSTYNA GRZELAK*
Spis treści:
Contents:
I.
II.
III.
I.
II.
III.
Wstęp
Ekdysteroidy aktywne pod względem biologicznym
Biosynteza
III-l. Szlaki biosyntezy ekdysteroidów
III-2. Enzymy biosyntezy ekdysteroidów
III-3. Regulacje biosyntezy ekdysteroidów
III-3.1. PTTH
III-3.2. Regulacje poprzez sprzężenie zwrotne
III-3.3. Hormon juwenilny (JH )
II 1-3.4. Czynnik pochodzący z ciała tłuszczowe­
go i uwalniany do hemolimfy
III-3.5. Rola kontroli nerwowej w regulacji funk­
cji PG
II 1-3.6. Zegar biologiczny
Metabolizm
IV-1. Główne szlaki metabolizmu ekdysteroidów
IV-2. Enzymy włączone w metabolizm ekdysteroidów
IV-3. Regulacje metabolizmu ekdysteroidów
Miano ekdysteroidów w rozwoju owada
Transport
Rola ekdysteroidów w rozwoju osobniczym
Introduction
Biologically active ecdysteroid
Biosynthesis
III-l. Pathways of ecdysteroid biosynthesis
III-2. Enzymes of ecdysteroid biosynthesis
HI-3. Regulation of ecdysteroid biosynthesis
III-3.1. PTTH
U l-3.2. Regulation by feedback mechanism
III-3.3. Juvenile hormone
1II-3.4. Factor released from fat body to haemolymph
II 1-3.5. Role of neural control in regulation of
PG function
III-3.6. Circadian clock
IV.
Metabolism
IV-1. Main pathways of ecdysteroid metabolism
IV-2. Enzymes of ecdysteroid metabolism
IV-3. Regulation of ecdysteroid metabolism
V.
Titer of ecdysteroids during the development of insect
VI.
Transport
VII. Role of ecdysteroids in development
Wykaz stosowanych skrótów: 20-H E — 20-hydroksyekdyzon, JH — ho rm o n juw enilny, P T T H — h o rm o n proto rak o tro p o w y , C C — c o rp o ra cardiaca, CA — c o rp o ra allata,
P G — gruczoły p ro to ra k aln e, N A D P H — form a zred u k o ­
w ana fosforanu d inukleotydu nikotynam ido-adeninow ego ,
N A D H — form a zred u k o w an a d in u k leo ty d u nikotynam idoadeninow ego, A T P — adenozyno-5'-trifosforan, m.cz.
— m asa cząsteczkow a, k D a — k ilodalton.
gów tego polihydroksysterydu dla których przyjęto
ogólną nazwę „ekdysteroidy” [2]. Tylko kilka ekdys­
teroidów występujących u ow adów w ykazuje aktyw ­
ność biologiczną (Ryc. 1), większość z nich to związki
pośrednie biosyntezy ekdyzonu lub jego m etabolity.
T ak więc, term in ekdysteroidy jest chem icznym okreś­
leniem tych związków.
E kdysteroidy są najpow szechniej w ystępującym i
ho rm o n am i sterydow ym i. Ich obecność w ykazano
zarów no u ow adów , jak i u innych staw onogów
(Arthropoda), oraz u niższych zw ierząt, takich jak
pierścienice (Annelida), nicienie (N em atoda) czy mię­
czaki (M olusca) [3]. E kdysteroidy w ystępują również
w roślinach [4]. P orów nując ekdyzon z horm onam i
sterydow ym i kręgow ców w ykazano nie tylko ich stru ­
k tu raln e podobieństw o, lecz rów nież hom ologię w bio­
syntezie, transporcie, m etaboliźm ie i m echanizm ie
działania. Jednakże u kręgowców w ystępuje kilka klas
ho rm o n ó w sterydow ych regulujących różne procesy
fizjologiczne, natom iast u ow adów tylko je d n a — ek­
dysteroidy. O kreśla się je ja k o „horm ony linienia”.
IV.
V.
VI.
VII.
I. Wsięp
W ro k u 1954 A dolf B u t e n a n d t i P eter K a r 1 s o n [1 ] w yizolowali ekdyzon z poczw arek jedw abnika
B om byx mori. W połow ie lat 60-tych została ustalona
s tru k tu ra tego h o rm o n u . O k azało się, że jest to zw ią­
zek sterydow y o szkielecie węglow ym cholesterolu. O d
tego czasu w yizolow ano wiele stru k tu raln y ch analo-
* D r, Z ak ład Biochem ii Porów naw czej, In sty tu t Biochemii
i Biofizyki PA N , R akow iecka 36, 02-532 W arszaw a
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1 9 9 4
http://rcin.org.pl
181
F unkcjonują w okresie larw alnym , a ich inwolucja,
u większości ow adów , rozpoczyna się po ostatniej lince
larw alnej [5]. U dorosłych ow adów funkcję P G przej­
m ują gonady [9, 10]. W ykazano, że ekdysteroidy
syntetyzow ane są de novo zarów no w jajn ik ach d o ro s­
łych sam ic [9-12], ja k i w gonadach m ęskich [13].
Wiele danych wskazuje, że ekdysteroidy syntetyzow a­
ne są również w innych tk an k ach ow ada, m ianow icie
w epiderm ie czy oenocytach [14].
B adania nad biosyntezą ekdysteroidów prow adzi się
w układach in vitro i in vivo w P G i jajnikach. D o badań
używa się znakow anych substratów np. cholesterolu
czy też przypuszczalnych zw iązków pośrednich szlaku
biosyntezy. Identyfikację pow stających p ro d u k tó w re­
akcji prow adzi się takim i m etodam i jak: m etody
radioim m unologiczne (RIA), enzym oim m unologiczne
(EIA), chrom atografia cienkow arstw ow a (TLC), sp ek t­
roskopia m asow a sprzężona z chrom atografią gazow ą
(G C -M S) czy też w ysokospraw na chrom atografia cie­
czowa (H PL C ) [15].
OH
III-l. Szlaki biosyntezy ekdysteroidów
Ryc. 1. S tr u k tu r y ch e m ic z n e e k d y s te ro id ó w a k ty w n y c h p o d w zglę­
d em b io lo g ic z n y m .
Jednak term in ten nie obejm uje wszystkich funkcji
ekdysteroidów w rozw oju osobniczym . K o n tro lu ją
one nie tylko procesy zw iązane z linieniem, lecz
rów nież m orfogenezę i różnicow anie się tkanek oraz
rozm nażanie się. Zdaniem K o o 1 m a n a [5] ekdysteroidy m ożna uw ażać za w ielofunkcyjny system h o r­
m onalny w ytyczający kierunek rozw oju ow ada.
II. Ekdysteroidy aktywne pod względem bilogicznym
S tru k tu ry chem iczne tych ekdysteroidów ilustruje
rycina 1. N ajbardziej aktyw ną, funkcjonalną form ą
h o rm o n u u większości gatunków ow adów jest 20hydroksyekdyzon (20-HE, ekdysteron) [6]. Jak d otąd,
jest on jedynym ekdysteroidem , którego wiązanie się
z receptorem zostało w ykazane u ow adów [5]. Ekdyzono, znacznie niższej aktyw ności biologicznej niż
20-H E, jest nie tylko prekursorem (prohorm onem )
20-H E, ale rów nież horm onem [7]. 2-deoksyekdyzon
i 26-hydroksyekdyzon są praw d o p o d o b n ie aktyw nym i
form am i h o rm o n u podczas oogenezy i w stadium
em brionalnym niektórych gatunków ow adów [6].
N ato m iast m ak isteron A (24-m etylo-20-hydroksyekdyzon) jest funkcjonalnym horm onem u ow adów
należących głównie do H emiptera i Hym enoptera [6].
III. Biosynteza
G łów nym miejscem biosyntezy ekdysteroidów są
gruczoły p ro to ra k aln e (PG ) [8]. G ruczoły te rozw ijają
się i stają się aktyw ne ju ż pod koniec em briogenezy.
182
P ostulow ane szlaki biosyntezy przedstaw ia rycina 2.
E kdysteroidy syntetyzow ane są z cholesterolu [16]
powszechnie w ystępującego w świecie zwierzęcym.
O w ady, podobnie jak inne staw onogi (A rthropoda) nie
są zdolne do syntezy cholesterolu de novo [17]; jest on
dostarczany z pożywieniem . Nie stanow i to problem u
dla ow adów m ięsożernych. N ato m iast ow ady ro ślino­
żerne spożyw ają w pokarm ie fitosterole, analogi chole­
sterolu. Typow e roślinne sterole: sitosterol, stigm asterol, kam pesterol p osiadają dodatkow e grupy m ety­
lowe i etylowe w łańcuchu bocznym cholesterolu
w pozycji C-24. W iększość ow adów roślinożernych
zdolna jest do przem iany fitosteroli w cholesterol
poprzez ich dealkilację [12, 18, 19]. Jednak niektóre
z nich, głównie Hemiptera i Hymenoptera, pozbaw ione
są zdolności przekształcania fitosterolu w cholesterol
[5, 12, 18]. U ow adów tych zam iast ekdyzonu czy
innego ekdysteroidu w ykryw any jest m akisteron A:
24-m etylo-20-hydroksyekdyzon [6, 20] syntetyzow a­
ny bezpośrednio z fitosterolu. Przebieg biosyntezy
m akisteronu A nie został dotychczas wyjaśniony.
Przypuszczalnym prekursorem jest kam pesterol
(Ryc. 2) [6, 12, 20],
R ównież przebieg biosyntezy ekdysteroidów z ch o ­
lesterolu nie jest dokładnie poznany (Ryc. 2) [5 ,1 2 ,2 1 ].
N ato m iast dobrze u d o k u m entow ana jest przem iana
cholesterolu w 7-dehydrocholesterol [5, 22, 23, 24],
jed n ak następne reakcje szlaku biosyntezy prow adzące
do pow stania 5 /L ketodiolu (2,22,25 trideoksyekdyzon)
nie są znane. Przypuszcza się, że 3-okso, 4-en sterole
m ogą być zw iązkam i pośrednim i w ciągu reakcji
m iędzy 7-dehydrocholesterolem a 5 /Tketodiolem [12,
19]. N ato m iast według powszechnie panującej opinii
5 /Lketodiol jest prekursorem ekdyzonu u wielu g atu n ­
ków ow adów [12,25]. Podlega on najpierw hydroksy-
http://rcin.org.pl
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 (3 ), 1994
POKARM
CHOLESTEROL
FITOSTEROL
CHOLESTEROL
„ 5 /3 - k e to d io l "
2, 2 2 , 2 5 - t r id e o k s y e k d y z o n
3 ,6 - d io k s o - ś - e n
s te r o l
HO
2 2 , 2 5 - d id e o k s y e k d y z o n
2 , 22 - d id e o k s y e k d y z o n
2 , 2 2 - d i d e o k s y - 2 0 - h y d ro k s y e k d y z o n
i
l
i
i
22 - d e o k s y e k d y z o n
2 - deoksyekdyzon
OH
3 - d e h y d ro e k d y z o n
Ekdyzon
20 - h y d r o k s y e k d y z o n
(3 -o k s o e k d y z o n )
Ryc. 2. S zlak i b io sy n te z y e k d y s te ro id ó w w g 12, 25, z m o d y fik o w a n e .
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1 9 9 4
http://rcin.org.pl
183
lacji w pozycji C-25, a następnie C-22, co prow adzi do
po w stan ia 2-deoksyekdyzonu [12, 19, 26, 27]. Ten
z kolei jest hydroksylow any w pozycji C-2, w wyniku
czego pow staje ekdyzon [12, 27]. Z daniem R e e s a
[12] jest to głów na dro g a przem iany 5 /F ketodiolu
w ekdyzon u ow adów . Przypuszcza się, że m ożliwa jest
rów nież odm ienna kolejność, m ianowicie 5 /Fketodiol
uległaby najpierw hydroksylacji w pozycji C-2 a następ­
nie C-25 i C-22 [12, 25], Przekształcenie ekdyzonu
w bardziej aktyw ny biologicznie 20-H E zachodzi
w tk an k ac h peryferyjnych ow ada [28]. Z badań
O h n i s h i i w s p . [11] wynika, że w jajnikach
d orosłych sam ic Bom byx mori 5 /Fketodiol jest p re k u r­
sorem 20-H E, a nie ekdyzonu. W wyniku hydroksylacji
2,22-dideoksyekdyzonu, najpierw w pozycji C-20, a n a ­
stępnie C-22 i C-2 pow staje 20-HE. P odobnie jak
u B om byx mori, w jajn ik ach Schistocerka gregaria [12]
hy d ro k sy lacja 2-deoksyekdyzonu w pozycji C-20,
a następnie C-2, prow adzi do pow stania 20-HE. W ja j­
nikach, w przeciwieństwie do gruczołów p ro to rak alnych, w ykazano aktyw ność 20-m onooksygenazy ekdyzonow ej, odpow iedzialnej za hydroksylację ekdyzo­
nu do 20-H E [28, 29].
Z o statn ich b ad ań zespołu G i l b e r t a [23, 24, 30,
31] w ynika, że głównym , jeśli nie jedynym , ekdysteroidem w ydzielonym przez P G M anduca sexta i in­
nych Lepidoptera, jest nie ekdyzon, lecz 3-dehydroekdyzon (3-oksoekdyzon), który dopiero w hemolimfie
jest przekształcony w ekdyzon. W edług przypuszczeń
G r i e n e i s e n a i w s p . [24] zw iązkam i pośrednim i
m iędzy 7-dehydrocholesterolem , a 3-dehydroekdyzonem byłyby pochodne 3,6-diokso-4-en steroli (Ryc. 2).
W yniki b ad ań zespołu G i l b e r t a [23, 24, 30, 31]
p o tw ierd zają więc istnienie w gruczołach p ro to rak alnych ow adów więcej niż jednego szlaku biosyntezy
ekdysteroidów .
wskazywać na inną jeszcze, poza biosyntezą ekdys­
teroidów rolę tych enzym ów u ow adów [9].
C-2 hydroksylaza zw iązana jest z o statnim etapem
biosyntezy ekdyzonu, a jej substratem jest 2-deoksyekdyzon. C-2 hydroksylaza 2-deoksyekdyzonow a wy­
kryw ana we frakcji m itochondrialnej została okreś­
lona ja k o „nietypow a m onooksygenaza” [25, 35, 36].
W spółdziała ona z cytochrom em P-450, jest jed n ak
praw ie niezależna od N A D P H . Również w przeciw ień­
stwie do typow ych m onooksygenaz enzym ten nie jest
wrażliwy na działanie CO. A ktyw ność tego enzym u
m ożna wykryć również w innych niż P G i jajniki
tk an k ach ow ada [35].
III-3. Regulacje biosyntezy ekdysteroidów
B adania koncentrow ały się na stadium larw alnym ,
a więc dotyczyły regulacji syntezy zachodzącej w PG.
Pow szechnie uw aża się, że głównym jej regulatorem
jest horm o n p ro to ra k o tro p o w y (P T T H ) [7, 37, 38].
Syntezę ekdysteroidów może również regulow ać p ro ­
d u k t według m echanizm u sprzężenia zw rotnego [5, 37,
39,40]. Funkcję P G regulują p o n ad to horm on juw enilny, czynnik tropow y uw alniany z ciała tłuszczowego,
czynniki neurogenne, a także tzw. zegar biologiczny
[37, 41].
Synteza ekdysteroidów zachodząca poza P G w ta ­
kich tkankach, jak gonady [9-13] przebiega pod
k o n tro lą właściwego dla danej tkanki horm onu tro p o ­
wego [5]. N eu ro h o rm o n y te określa się ja k o ekdyzotropiny. Np. synteza ekdysteroidów w nabłonku folikularnym jajników stym ulow ana jest przez horm on
zw any FC SH (ang.Jollicle celi stimulating hormone) [5]
natom iast synteza w gonadach męskich — T E (ang.
testis ecdysiotropin) [42].
III-3.1. PPTH
III-2. Enzymy biosyntezy ekdysteroidów
B adania nad enzym am i w łączonym i w cykl biosyn­
tezy ekdysteroidów u ow adów są m ało zaaw ansow ane.
D o ty czą one wyłącznie enzym ów zw iązanych z o sta t­
nim i etap am i szlaku biosyntezy charakteryzującym i
się reakcjam i hydroksylacji.
C-22 i C-25 hydroksylazy katalizują procesy prze­
k ształcania 5 /Fketodiolu (2,22,25 trideoksyekdyzonu)
do 2-deoksyekdyzonu. Są one typow ym i m onooksygenazam i zależnym i od cytochrom u P-450, tlenu
cząsteczkow ego i N A D P H [25, 32]. C-22 hydroksylaza 2,22-dideoksyekdyzonow a jest zw iązana z m itoch o n d riam i, n ato m iast aktyw ność C-25 hydroksylazy
2,22,25 trideoksyekdyzonow ej w ystępuje zarów no we
frakcji m itochondrialnej ja k i m ikrosom alnej [27],
W b ad an iach in vitro i in vivo w ykazano, że znakow any
5 /F k etodiol m oże się przekształcać w ekdyzon nie
tylko w gruczołach p ro to rak aln y ch i jajnikach, lecz
rów nież w ciele tłuszczowym , epiderm ie, cewkach
M alpighiego, jelicie środkow ym [33, 34]. M oże to
184
Synteza horm onu pro to rak o tro p o w eg o zachodzi
w kom órkach lateralnych m ózgu ow adów [43]. H o r­
m on przejściowo grom adzi się w narządach neurohem alnych: corpora cardiaca (CC) czy corpora allata
(CA) [44,45], a następnie uw alniany jest do hem olimfy
w ściśle określonych przedziałach czasowych stym ulu­
jąc gruczoły p ro to ra k aln e do syntezy i wydzielania
ekdysteroidów [8].
U Lepidoptera w ystępują co najm niej dwie różniące
się wielkością form y neurohorm onu: tzw. duży P T T H
o m.cz. od 22 do 29 kD i mały od 4 do 7 kD [8, 37, 38],
M echanizm działania P T T H na poziom ie k o m ó r­
kow ym nie został jeszcze dokładnie poznany. W p rzed­
staw ionym przez G i l b e r t a i w s p . m odelu działa­
nia tego neuropeptydu na kom órki P G M anduca sexta
[7] duży P T T H , wiążąc się z receptoram i zlokalizow a­
nym i w błonach kom órkow ych, urucham ia łańcuch
reakcji, w którym drugim przekaźnikiem jest cA M P.
Z asadniczą rolę w tym procesie odgryw a C a 2 + . D zia­
łając poprzez kalm odulinę podw yższa on poziom
http://rcin.org.pl
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 19 9 4
w ew nątrzkom órkow ego cA M P. Cykliczny nukleotyd
aktyw uje cA M P — zależną kinazę białkow ą, co p ro ­
wadzi do fosforylacji białka o m.cz. 34 kD. F osforyla­
cja tego białka, identyfikow anego jak o białko S 6 p o d ­
jednostki 40 S rybosom u, może być sygnałem do
syntezy specyficznych białek lim itujących szybkość
cyklu przem ian w szlaku biosyntezy ekdysteroidów .
Bodźce zewnętrzne
np. fotoperiod
tem peratura
w
III-3.2. Regulacje poprzez sprzężenie zwrotne
Ekdysteroidy (ekdyzon i 20-HE) m ogą regulow ać
swą w łasną syntezę działając bezpośrednio na gruczoły
p ro to rak aln e lub dro g ą pośrednią wpływając na syn­
tezę i wydzielanie P T T H [37, 39, 40]. Z badań
S a k u r a i ’ a i W i l l i a m s a [39] wynika, że ek­
dyzon czy 20-H E stym uluje bądź ham uje gruczoły
(dodatnie lub ujem ne sprzężenie zw rotne) w zależności
od stężenia ekdysteroidów w hemolimfie i od ak tyw no­
ści wydzielniczej PG . W końcow ym okresie ostatniego
stadium larw alnego zachodzi jedynie sprzężenie d o d a ­
tnie [39]. T ak jak przedstaw iono na rycinie 3 regulacje
te zachodziłyby na kilku poziom ach: syntezy P T T H ,
jego uw alniania z C C lub CA, lub na poziom ie P G , tzn.
w miejscu syntezy i wydzielania ekdysteroidów [5 ,4 0 ].
O statn io [40, 46] w ykazano obecność jądrow ych
receptorów ekdysteroidow ych zarów no w kom órkach
neurosekrecyjnych m ózgu, ja k i w CA, CC i P G — co
potw ierdziło wrażliwość tych tkanek na sygnał h o r­
m onalny. W ykazano również [46] obecność recep­
torów w ciele tłuszczowym , cewkach M alpighiego oraz
w jelicie środkow ym M anduca sexta, a więc w tk a n ­
kach w których zachodzi hydroksylacja ekdyzonu do
20-H E. B i d m o n i w s p . [46] sugerują, że 20-H E
m oże regulow ać swoje m iano zależne od stadium
rozw oju, poprzez długą lub k ró tk ą pętlę sprzężenia
zw rotnego. D ługa pętla obejm uje m iejsca syntezy
i uw alniania P T T H , natom iast k ró tk a — gruczoły
pro to rak aln e, ciało tłuszczowe, cewki M alpighiego
oraz jelito (Ryc. 3).
III-3.3. Hormon juwenilny (JH)
JH w zależności od stadium rozw oju ham uje bądź
stym uluje biosyntezę ekdysteroidów [47-50]. N p. p o ­
danie ho rm o n u larw om Lepidoptera w początkow ym
okresie ostatniego stadium larw alnego opóźnia lub
całkow icie ham uje m etam orfozę, w skutek ham ow ania
syntezy ekdysteroidów . JH działa albo bezpośrednio
na P G lub też za pośrednictw em m ózgu ham uje
w ydzielanie P T T H [37, 49, 50]. N ato m iast u larw
pochodzących z końcow ego okresu ostatniego sta­
dium larw alnego JH stym uluje syntezę ekdysteroidów ,
jed n ak m echanizm tej stym ulacji nie jest jeszcze w yjaś­
niony [37]. Z daniem G i l b e r t a [7] JH nie działa
bezpośrednio na P G , lecz stym uluje uw alnianie z ciała
tłuszczow ego do hem olimfy czynnika tropow ego, k tó ­
ry p o b u d za gruczoły do wzmożonej syntezy ekdys­
teroidów .
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ), 1994
Ryc. 3. R e g u la cja b io sy n te z y e k d y s te ro id ó w
z w ro tn e w g 5, 46, z m o d y fik o w a n e .
p o p rz e z sp rz ę ż e n ie
III-3.4. Czynnik pochodzący z ciała tłuszczowego
i uwalniany do hemolimfy
Z ostał on wyizolow any z hem olimfy larw M anduca
sexta i w stępnie scharakteryzow any. Jest białkiem
o m.cz. około 30 kD wrażliwym na proteazy i term ostabilnym [51]. W w arunkach in vitro stym uluje
syntezę ekdysteroidów około 5-krotnie [51]. W ykaza­
no, że odgryw a on znaczącą rolę podczas m etam orfozy
ow adów [37]. Postuluje się, że czynnik ten bierze
udział w transporcie sterydów do PG co pow oduje
wzm ożenie syntezy ekdysteroidów [51, 52].
http://rcin.org.pl
185
III-3.5. Rola kontroli nerwowej w regulacji funkcji
PG
G ruczoły p ro to ra k aln e ow adów wielu gatunków są
dobrze unerw ione, jed n ak rola kontroli nerwowej
w regulacji biosyntezy ekdysteroidów jest ciągle niejas­
na [37]. Z b ad ań R i c h t e r a i G e r s h a [53]
w ynika, że u Periplaneta americana istnieje korelacja
m iędzy aktyw nością zwoju nerw ow ego gruczołu
a m ianem ekdysteroidów w hemolimfie. W ykazano
również, że stym ulacje elektroniczne nerw u d o ch o d z ą­
cego d o gruczołu m ogą pow odow ać w zrost w ydziela­
nia ekdyzonu [54]. O statn io M u s z y ń s k a - P y t e l
i w s p. [55] wykazali, że aktyw ność syntetyczna
gruczołów p ro to rak aln y ch u diapauzujących larw Gal­
leria mellonella ham o w ana jest przez m ózg na drodze
nerwowej.
Z d aniem W a t s o n a i w s p . [37], jeśli naw et
gruczoły p ro to ra k aln e ow adów podlegają kontroli
nerwowej, to jej ro la w regulacji biosyntezy ekdys­
teroidów jest mniej istotna niż rola kontroli hum oralnej.
III-3.6. Zegar biologiczny
Jest to wew nętrzny m echanizm organizm u kierujący
d o b o w ą rytm iką procesów fizjologicznych oraz za­
chow ania się zw ierząt [41]. Szczególne miejsce z a ­
jm u ją rytm y dobow e w rozw oju ow adów . W ykazano,
że uw alnianie P T T H , czy też synteza i wydzielanie
ekdysteroidów odbyw a się w sposób rytm iczny w tzw.
rytm ie okołodobow ym (ang. circadian). Z b ad a ń M i z o g u c h i i I s h i z a k i [56], wynika, że zegar
biologiczny w raz z jego fotoreceptoram i m oże być
zlokalizow any nie tylko w m ózgu ow ada (wydzielanie
PT T H ), lecz rów nież w gruczołach p ro torakalnych.
W ykazali oni, że zegar biologiczny obecny w P G Sarnia
cynhia ricini kontro luje syntezę i wydzielanie ekdys­
teroidów . B adania C y m b o r o w s k i e g o i w s p .
[57, 58] potw ierdzają istnienie zegara biologicznego
w P G innego ow ada Galleria mellonella oraz w skazują,
że m oże być on jednym z czynników regulujących
syntezę i wydzielanie ekdysteroidów u ow adów . M ole­
k u larn y m echanizm działania tego zegara nie jest
jeszcze znany.
IV. Metabolizm
E kdysteroidy m etabolizow ane są głównie w ciele
tłuszczow ym cew kach M alpighiego i jelicie śro d k o ­
wym [59]. M etabolity — aktyw ne biologicznie ja k
i nieaktyw ne p ro d u k ty — są albo w ydalane albo
kum ulow ane w organizm ie [60]. W ydalanie odbyw a
się przez jelito i cewki M alpighiego [61], n ato m iast
zapasow e m etabolity stanow ią źródło aktyw nego ekd y steroidu [14, 61].
D o b ad a ń m etabolizm u ekdysteroidów (in vitro i in
vivo) pow szechnie używa się znakow anego ekdyzonu
[60]. D o oznaczania aktyw ności m etabolitów służą
186
testy biologiczne [62], natom iast chem iczną ich iden­
tyfikację prow adzi się głównie m etodą spektroskopii
m asowej (MS) i jądrow ego rezonansu m agnetycznego
(N M R ) [15, 63],
IV-1. Główne szlaki metabolizmu ekdysteroidów
Ekdysteroidy, podobnie ja k sterydy kręgowców,
m etabolizow ane są w ew nątrz kom órki [5]. Jedynym
w yjątkiem jest przem iana 3-dehydroekdyzonu w ekdyzon zachodząca w hem olimfie ow adów należących
do Lepidoptera [7, 64].
O p isan o wiele szlaków m etabolizm u ekdy stero i­
dów, w ykazując znaczne różnice w ich przebiegu
w zależności od g atu n k u ow ada, stadium rozw oju
i tk an k i [60]. Reakcje, którym podlega cząsteczka
ekdyzonu, przedstaw ia rycina 4.
H ydroksylacja w pozycji C-20 aktyw uje cząsteczkę
ekdyzonu. 20-H E jest aktyw ną form ą h o rm o n u co
najm niej w stadium larw alnym [5, 60]. N ato m iast
w w yniku hydroksylacji ekdyzonu w pozycji C-26
pow staje 26-hydroksyekdyzon, który następnie albo
utleniany jest do kw asu ekdyzonow ego albo też ulega
sprzężeniu z fosforanem . C-20 i C-26 hydroksylacje,
ja k rów nież pow staw anie kw asu ekdyzonow ego za­
chodzą pow szechnie w tk an k ach ow adów [60, 65].
U tlenianie dotyczy grupy hydroksylow ej znajd u ją­
cej się w pozycji C-3 ekdyzonu lub innego ekdysteroidu. E kdyzon utlenia się do 3-dehydroekdyzonu
k tóry z kolei m oże się albo redukow ać z pow rotem do
ekdyzonu albo też do jego 3 a-epim eru [29, 60].
O dw racalne pow staw anie 3-dehydroekdysteroidów
zachodzi w tk an k ach różnych grup ow adów , n a to ­
m iast 3-epim eryzację w ykazano jedynie w jelicie nieli­
cznych ich gatunków [60, 66, 67].
Sprzężone ekdysteroidy pow stają w w yniku reakcji
estryfikacji, zachodzącej najczęściej w pozycji C-22
a znacznie rzadziej w pozycjach C-2, C-3 i C-26
cząsteczki ekdysteroidu [5, 60]. C-22 i C-26 estry
ekdysteroidów najczęściej z wyższymi kw asam i tłusz­
czowym i czy fosforanem (donorem fosforanu jest n aj­
praw dopodobniej A TP) m ogą się kum ulow ać w o r­
ganizm ie ow ada stanow iąc tzw. zapasow e m etabolity
[5, 61, 65, 68]. Ich obecność w ykazano w jajn ik ach
i jajach niektórych gatunków ow adów [61]. P odczas
em briogenezy estry te ulegają hydrolizie i uw alniają się
aktyw ne ekdysteroidy [60, 61, 65, 69], C-2 i C-3
sprzężone ekdysteroidy w ykazano zarów no w okresie
późnej em briogenezy, ja k i w rozw oju postem brionalnym ow adów [65]. N ależą one praw dopodobnie do tej
grupy m etabolitów , k tó re ja k o nieaktyw ne pro d u k ty
katab o lizm u są w ydalane z organizm u ow ada [5, 65].
IV-2. Enzymy włączone w metabolizm ekdysteroi­
dów
20-m onooksygenaza ekdyzonow a (oksydoreduktaza; ekdyzon, zredukow any N A D P : tlen, 20-/?-hydro-
http://rcin.org.pl
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1994
Sprzęganie z:
fosforanem
kwasami tłuszczow ym i
Kw. octow ym
Sprzęganie
z fosforanem
Epimeryzacja
Sprzęganie z:
fo sfo ra n e m
k w . O C tO W y m
R y C 4 R e a k c je k tó r y m p o d le g a c z ą s te c z k a e k d y z o n u w g 5, 26, 59.
R e ak cje z a c h o d z ą c e p o w sz e c h n ie w tk a n k a c h o w a d ó w u ję to w ra m k ę .
ksylująca, EC 1.14.99.22). Enzym katalizuje przem ianę
ekdyzonu w 20-hydroksyekdyzon. R eakcja zależy od
cytochrom u P-450 i w ym aga N A D P H ja k o koenzym u
[27-29]. A ktyw ność tego enzym u zw iązana jest zarów ­
no z frakcją m ik ro so m alną ja k i m ito ch o n d rialn ą [29].
20-m onooksygenaza ekdyzonow a nie w ykazuje specy­
ficzności substratow ej. Wiele danych w skazuje, że ten
sam enzym katalizuje C-20 hydroksylację również
innych ekdysteroidów , np. 2-deoksyekdyzonu czy 26hydroksyekdyzonu [7, 65]. A ktyw ność 20-m onoeksygenazy w ykazano w różnych tk an k ach owadzich,
ja k ciało tłuszczowe, cewki M alpighiego, jelito śro d ­
kowe, epiderm a, jajniki [28, 29].
Enzym am i biorącym i udział w 3-epim eryzacji ek­
dysteroidów są: oksydaza ekdyzonow a i 3 a-reduktaza
3-oksoekdysteroidow a. O ksydaza ekdyzonow a (3-oksydoreduktaza; ekdyzon: tlen, EC 1.1.3.16) jest en ­
zym em katalizującym przem ianę ekdyzonu i innych
ekdysteroidów do 3-dehydroekdysteroidów [29, 59,
65]. Enzym ten, obecny w wielu różnych tk an k ach
ow adzich [65], jest białkiem rozpuszczalnym o m.cz.
240 k D [59]. U ow adów w ykazano obecność dw óch
typów 3-reduktaz: 3 a-reduktazy odpow iedzialnej za
przem ianę 3-dehydroekdysteroidów (3-oksoekdysteroidów ) do odpow iednich 3-epiekdysteroidów oraz
3 /1-reduktazy katalizującej przem ianę 3-dehydroek­
dysteroidów z pow rotem do początkow ego ekdysPOSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1994
teroidu [29]. Te rozpuszczalne enzym y działają w o b e­
cności zarów no N A D H , ja k i N A D P H [29, 59, 65].
A ktyw ność 3 /1-reduktazy 3-oksoekdysteroidow ej wy­
k azano w wielu tk an k ach ow adzich co tłum aczyłoby,
dlaczego 3-dehydroekdysteroidy nie kum ulują się in
vivo, naw et w obecności aktyw nej oksydazy ekdyzonowej [65]. N ato m iast 3 a-red u k taza 3-oksoekdysteroidow a występuje jedynie w jelicie środkow ym nielicz­
nych gatunków ow adów [29, 66, 67]. Z b adań W e i r i c h a i w s p. [70] wynika, że 3-epim eryzacja ekdys­
teroidów zależy od połączonego działania oksydazy
ekdyzonow ej i 3 a-reduktazy. Reakcje te zachodzą wg
schem atu:
Ekdysteroid <
J
o2
'
N A D (P )H
> 3-Dehydroekdysteroid x,łrx n „ >
J
J
N A D (P )H
3-E piekdysteroid
D ane dotyczące enzym ów włączonych w proces
pow staw ania i hydrolizy sprzężonych ekdysteroidów
są szczątkowe. O becność fosfotransferaz w ykazano
u kilku gatunków ow adów [65]. P raw d o p o d o b n ie
enzym em włączonym w pow staw anie sprzężonych
z fosforanem ekdysteroidów jest: fosfotransferaza
ATP: ekdysteroidow a [29]. I s a a c i w s p . [71]
otrzym ali p re p ara t enzym atyczny z em brionów Schistocerca gregaria hydrolizujący C-22 fosfoestry ekdys­
teroidów . T a em brionalna fosfohydrolaza działa w pH
poniżej 5 i jest zw iązana z frakcją m itochondrialn o -
http://rcin.org.pl
187
lizosom alną.
B adania S a k u r a i ’ a i w s p . [31] wskazują, że
enzym em katalizującym przem ianę 3-dehydroekdyzonu do ekdyzonu w hem olimfie M anduca sexta jest
red u k taza 3-ketoekdysteroidow a działająca w obecno­
ści N A D P H . O statn io w hem olimfie Ostrinia nubilalis
w ykazano wysoki poziom ketoreduktazy odpow ie­
dzialnej za przem ianę 3-dehydroekdyzonu w ekdyzon
[72]. Zapew ne enzym z hem olim fy M anduca sexta
i Ostrinia nubilalis jest 3 /T reduktazą 3-oksoekdysteroidow ą, której aktyw ność w ykazano rów nież w jeli­
cie środkow ym M anduca sexta [25, 70].
IV-3. Regulacje metabolizmu ekdysteroidów
Stężenie krążącego w organizm ie horm onu, tzn. jego
m iano, zależy nie tylko od procesów zw iązanych z jego
biosyntezą i wydzielaniem, ale również od m etaboliz­
m u i w ydalania. Już w 1969 r. K a r l s o n i B o d e
[73] twierdzili, że inaktyw acja horm o n u m oże mieć
znaczący wpływ na regulację jego m iana. Potw ierdziły
to dalsze badania. U ow adów należących do Díptera
i Lepidoptera w ykazano, że w czasie gdy m iano
endogennego h o rm o n u szybko w zrasta następuje z n a­
czne obniżenie szybkości k atabolizm u 20-HE, ja k
i przem iany ekdyzonu w 20-H E [74]. Przy czym
spadek szybkości k atabolizm u 20-H E (o około 90%
u Caliphora vicina) jest znacznie większy niż spadek
C-20 hydroksylacji [75]. T ru d n o jest odpow iedzieć na
pytanie, w jak im stopniu obniżony m etabolizm wpły­
wa na w zrost m iana 20-HE. Szacuje się, że gdyby nie
było tak drastycznego obniżenia katabolizm u, m iano
endogennego ho rm o n u byłoby zredukow ane o połow ę
[76]. D ane te nie m ogą jed n ak odnosić się do wszyst­
kich grup owadów. U Orthoptera zaobserw ow ano nie
obniżenie lecz w zrost C-20 hydroksylacji zgodny ze
w zrostem m iana 20-H E [77, 78]. Jednak i u tych
ow adów w ykazano znaczne obniżenie szybkości wy­
d alan ia p ro d u k tó w k atabolizm u w czasie, gdy m iano
h o rm o n u było najwyższe [79].
L e h m a n i K o o l m a n [80] wysunęli hipotezę,
że neuropeptydy b iorą udział w regulacji m etabolizm u
ekdyzonu. N euro p ep tydy za pom ocą kinazy białkowej
zależnej od cA M P regulow ałyby fosforylację enzym ów
katalizujących przem iany ekdyzonu w 20-H E, a n a ­
stępnie w 20,26 dihydroksyekdyzon [7, 80]. B adania
H o g g a r d a i R e e s a [81] potw ierdzają tę hipo­
tezę. W yniki ich b ad ań w skazują, że 20-m onooksygenaza ekdyzonow a m oże w ystępow ać w dwóch
form ach: aktyw nej ufosforylowanej i nieaktyw nej nieufosforylowanej. Jednak w dalszym ciągu brak jest
danych pozw alających w pełni w yjaśnić m echanizm y
zw iązane z regulacją m etabolizm u ekdysteroidów .
V. Zmiany stężenia ekdysteroidów w rozwoju
owada
E kdysteroidy aktyw ne pod względem h o rm o n al­
188
nym w ystępują u ow adów w stężeniach od 10~8 do
10“ 5 M [5], a ich m iano w hemolimfie zm ienia się
cyklicznie w rozw oju [82]. Pod koniec każdego sta ­
dium larw alnego występuje szczyt ekdysteroidów ,
a następnie stężenie bardzo szybko spada i tuż przed
linką i w okresach m iędzywylinkowych jest niskie.
U wielu ow adów holom etabolicznych, które ch a ra k ­
teryzuje cykl rozw ojow y z przeobrażaniem zupełnym ,
pojaw ia się dodatkow y m ały szczyt ekdysteroidów
w środkow ym okresie ostatniego stadium larw alnego.
Inicjuje on zm iany w zachow aniu larwy oraz wywołuje
przełączenie p rogram u przem ian z larw alnego na
poczw arkow y [83, 84]. W trakcie rozwoju osobnicze­
go obserw uje się zarów no zm iany bezwzględnego
stężenia ekdysteroidów , ja k i zm iany w ilości różnych
ekdysteroidów względem siebie. W stadium poczw arki
występuje bardzo rozległy szczyt ekdysteroidów nie­
zbędny do praw idłow ego zakończenia m etam orfozy
ow ada. U M anduca sexta składa się on z kilku
zachodzących na siebie szczytów. N ajpierw w zrasta
m iano ekdyzonu, następnie zaś 20-HE i na końcu
pojaw ia się najm niejszy szczyt 20,26-dihydroksyekdyzonu [7], T ak więc zarów no ekdyzon, jak i 20-HE,
a możliwe, że również 20,26-dihydroksyekdyzon, o d ­
gryw ają sw oistą rolę w rozw oju ow ada [7]. N ato m iast
pojaw ienie się ekdysteroidów u dorosłej postaci ow ada
jest zw iązane z reprodukcją [82].
VI. Transport
E kdysteroidy krążące w hemolimfie w ystępują
w dw óch form ach: nie związanej i związanej białkam i
[5, 85]. N ie zw iązane stanow ią aktyw ną formę h o r­
m onu, n ato m iast zw iązane z białkiem (białkam i) są
nieaktyw ne biologicznie. Ich funkcja może się sp ro w a­
dzić do utrzym ania „rezerwy horm onalnej” w ciele
ow ada [5]. W hemolimfie w ykazano obecność zaró w ­
no specyficznych [86], ja k i niespecyficznych białek
w iążących ekdysteroidy [87] różnych strukturaln ie od
w ew nątrzkom órkow ych białkow ych receptorów ekdysteroidow ych [88, 89],
P rzenikanie wolnych ekdysteroidów z hem olimfy do
wnętrza kom órki odbyw a się za pom ocą dwóch różnych
mechanizmów: transportu aktywnego z udziałem prze­
nośników lub też drogą dyfuzji [5,90]. Transport aktywny
dotyczy niskich stężeń ekdysteroidów i może być ham o­
wany przez czynniki blokujące grupy tiolowe [90].
VII. Rola ekdysteroidów w rozwoju osobni­
czym
E kdysteroidy k o n tro lu ją takie procesy, jak linienie,
w zrost czy gam etogenezę. Najlepiej poznanym zjaw is­
kiem k ontrolow anym przez ekdysteroidy jest linienie
(zrzucanie starej kutikuli i p rodukcja nowej) zach o d zą­
ce zarów no w stadium em brionalnym jak i w rozw oju
postem brionalnym [10, 91]. K o n tro la ta przejaw ia się
w stym ulacji takich procesów , jak: apoliza, podziały
http://rcin.org.pl
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1994
kom órek epiderm y, odkładanie nowych w arstw kutikuli i ham ow aniu tych, które związane są z końcow ym i
etapam i linienia — traw ieniem starej kutikuli czy
m elanizacją nowej [84, 91]. E kdysteroidy kontrolują
procesy linienia przy w spółudziale horm o n u juw enilnego [91]. W obecności JH ekdysteroidy indukują
odk ładanie kutikuli larw alnej, podczas gdy nieobec­
ność tego h o rm o n u prow adzi do w ytw orzenia kutikuli
poczw arkow ej [92].
E kdysteroidy regulują m orfogenezę i różnicow anie
się dysków im aginalnych, tzn. grup kom órek p o ch o ­
dzenia em brionalnego niezróżnicow anych, stanow ią­
cych zalążki stru k tu r dorosłego ow ada, które w sta­
dium larw alnym ulegają jedynie podziałom k o m ó r­
kowym. Dyski te w czasie m etam orfozy rozw ijają się
w stru k tu ry dorosłego ow ada [7, 93].
W ykazano również, że ekdysteroidy stym ulują gam etogenezę, podczas m etam orfozy [91, 94],
M echanizm działania ekdysteroidów na poziom ie
kom órkow ym jest przedm iotem oddzielnego a rty k u ­
łu 1.
A rtyku ł otrzymano 24 lutego 1994 r.
Z aakceptow ano do druku 26 maja 1994 r.
Piśmiennictwo
1. B u t e n a n d t A, K a r l s o n
P (1954) Z N a tu rfo rsc h 9b:
389-391
2. G o o d w i n T W , H o r n D H S , K a r l s o n P. K o o l m a n J ,
N a k a n i s h i K, R o b b i n s W E , S i d d a l l J B , T a k e m o t o T (1978) N a tu r e 272: 122
3. K o o l m a n J (1982) In sect B iochem 12: 225-250
4. L a f o n t R, H o r n D H S (1989) W: K o o lm a n J (red) Ecd y so n e G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt s tr 39-64
5. K o o l m a n J (1990) Z o o l S cience 7: 563-580
6. F e l d l a u f e r M F (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n c
G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt s tr 308-312
7. G i 1 b e r t L I (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt, s tr 448-471
8. B o l l e n b a c h e r W E , G r a n g e r N A (1985) W: K e rk u t
G A , G ilb e r t LI (red) C o m p re h e n s iv e In sect P h y sio lo g y , B io­
c h e m is try a n d P h a r m a c o lo g y t 7 P e g a m o n P ress, O x fo rd ,
109-151
9. R e d f e r n C P F (1989) W : K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt, s tr 182-187
10. L a n o t R, D o r n A, G u n s t e r B, T h i e b o l d J, L a g u e u x M, H o f f m a n n J A (1989) W: K o o lm a n J (red) E cd y so n e
G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a r t str 262-270
11. O h n i s h i E, M i z u n o T, I k e k a w a N, I k e d a T (1981)
In sect B io ch em 11: 155-159
12. R e e s H H (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o r g T h ie m e
V erlag , S tu ttg a rt, s tr 152-160
13. L o e b M J, W o o d s C W , B r a n d t E P , B o r k o v e c A B
(1982) E x p e rie n tia 218: 896-898
14. D e l b e q u e J - P , W e i d n e r K, H o f f m a n n K H (1990)
In vert R ep ro d D evel 18: 29-42
15. M o r g a n E D , M a r c o M P (1990) In vert R ep ro d D evel 18:
55-66
16. K a r l s o n P, H o f f m e i s t e r H (1963) Z P h y sio l C hem 331:
2 9 8 -3 0 0
1 A rtykuł „R eceptor ekdysteroidow y Drosophila melanogaster — jeden z czynników transkrypcji kontrolujących
m etam orfozę” au to rstw a A. O ż y h a r a ukaże się w n a ­
stępnym zeszycie P o s t . B i o c h e m .
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1994
17. C l a y t o n R B (1964) J L ip id R es 5: 3-19
18. S v o b o d a J A, T h o m p s o n M J (1985) W: K e rk u t G A ,
G ilb e rt LI (red) C o m p re h e n s iv e In sect P h y sio lo g y , B io c h e m istry
a n d P h a r m a c o lo g y t 10 P e rg a m o n P ress, O x fo rd , s tr 137-175
19. R e e s H H (1985) W: K e r k u t G A , G ilb e rt LI (red) C o m p r e h e n ­
sive In sect P h y sio lo g y , B io c h e m istry a n d P h a rm a c o lo g y t 7 P e r ­
g a m o n P ress, O x fo rd , s tr 249-293
20. F e l d l a u f e r M F , S v o b o d a J A (1986) In sect B iochem 16:
45-48
21. I k e k a w a N (1983) E x p e rie n tia 39: 466-472
22. M i l n e r N P , N a l i M, G i b s o n J M, R e e s H H (1986)
I n se c t B iochem 16: 17-23
23. W a r r e n J T , S a k u r a i S, R o u n t r e e D B , G i l b e r t L I
(1988a) J In se c t P h ysio l 34: 571-576
24. G r i e n e i s e n M L , W a r r e n J T , S a k u r a i S, G i l b e r t
L I (1991) In sect B iochem 21: 41-51
25. W a r r e n J T , H e t r u C (1990) In vert R eprod D evel 18:91-99
26. H o f f m a n n J A (1986) In se c t B iochem 16: 1-9
27. K a p p l e r C, H e t r u C, D u r s t F, H o f f m a n n J (1989) W:
K o o lm a n n J (red) E c d y so n e G e o rg T h ie m e V erlag, S tu ttg a rt,
s tr 161-166
28. S m i t h S L , M i t c h e l M J (1986) In sect B iochem 16: 49-55
29. W e i r i c h G F (1989) W : K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag, S tu ttg a rt, s tr 174-180
30. W a r r e n J T , S a k u r a i S, R o u n t r e e D B , G i l b e r t L I ,
L e e S S , N a k a n i s h i K (1988b) Proc N a tl A c a d Sei U S A 85:
958-962
31. S a k u r a i S, W a r r e n J T , G i l b e r t L I (1989) A rch In sect
B iochem P h ysio l 10: 179-197
32. K a p p l e r C, K a b b o u h M, H e t r u C, D u r s t F, H o f f ­
m a n n J A (1988) J S tero id B iochem 31: 891-898
33. M e i s t e r M F , B r a n d t n e r H M , K o o l m a n J, H o f f ­
m a n n J A (1987) In t J In verteh r R ep ro d Dev 12: 13-28
34. D e l b e c q u e J P, M e i s t e r M F , Q u e n n e d e y A (1986)
In se c t B iochem 16: 57-63
35. K a p p l e r C, K a b b o u h M, D u r s t F, H o f f m a n n J A
(1986) In se c t B iochem 16: 25-32
36. K a b b o u h M, K a p p l e r C, H e t r u C, D u r s t F (1987)
In sect B iochem 17: 1155-1161
37. W a t s o n R D , S p a z i a n i E, B o l l e n b a c h e r W E (1989)
W : K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg T h ie m e V erlag, S tu ttg a rt,
s tr 188-203
38. I h i z a k i H (1989) W: K o o lm a n J (red) E cd y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag, S tu ttg a rt, s tr 204-210
39. S a k u r a i S, W i l l i a m s C M (1989) Gen com p E ndocr 75:
204-216
40. B i d m o n H J , K o o l m a n J (1989) E xp erien tia 45: 106-109
41. C y m b o r o w s k i B (1984) W: B u rg I (re d )Z e g a ry b io lo g iczn e,
P W N , W a rsz a w a
42. L o e b M J , B r a n d t E P , W o o d s C W , B o r k o v e c A B
(1987) J e x p Z o o l 243: 275-282
43. A g u i N, G r a n g e r N A, G i l b e r t L I , B o l l e n b a c h e r
W E (1979) P roc N a t A ca d Sei U S A 76: 5694-5698
44. A g u i N, B o l l e n b a c h e r W E , G r a n g e r N A, G i l b e r t
L I (1980) N a tu r e (L o n d ) 285: 669-670
45. R a a b e M (1983) A d v In se c t P h ysio l 17: 205-303
46. B i d m o n H J , S t u m p f W E , G r a n g e r N A (1992) E x ­
p erien tia 48: 42-47
47. C y m b o r o w s k i B, S t o l a r z G J In sect P h ysio l 25: 939-942
48. S a f r a n e k L, C y m b o r o w s k i B, W i l l i a m s C M (1980)
B iol B ull 158: 248-256
49. C y m b o r o w s k i B, Z i m o w s k a G (1984) J In sect P h ysio l
30: 911-918
50. R o u n t r e e D B , B o l l e n b a c h e r W E (1986) J E x p B iol
120: 41-58
51. W a t s o n R D , C i a n c i o M J , G u n n a r W P , G i l b e r t
L I , B o l l e n b a c h e r W E (1985) J In sect P h ysio l 31: 487-4 9 4
52. G r u e t z m a c h e r M C , G i l b e r t L I , B o l l e n b a c h e r
W E (1984) J In se c t P h ysio l 30: 771-778
53. R i c h t e r K, G e r s c h M (1983) E x p e rie n tia 39: 917-918
54. R i c h t e r K (1990) W: IX th E c d y so n e W o rk s h o p . P a ris In v e rt
R e p ro d D evel 18: 1-2 s tr 125
55. M u s z y r i s k a - P y t e l
M, T r z c i r i s k a
R, A u b r y
M,
P s z c z o l k o w s k i M A, C y m b o r o w s k i B (1993) In se c t
B iochem M o le c B iol 23: 33-41
56. M i z o g u c h i A, I s h i z a k i H (1982) P roc N a t A c a d Sei U S A
79: 2726-2730
http://rcin.org.pl
189
57. C y m b o r o w s k i B, Ś m i e t a n k o A, D e l b e c q u e J P
(1989) C o m p B io c h em P h ysio l 94a: 431-438
58. C y m b o r o w s k i B, Ś m i e t a n k o A, D e l b e q u e J P
(1990) W : I X th E c d y so n e W o r k s h o p P a ris, In v e rt R e p ro d D evel
18: 1-2 s tr 109
59. K o o l m a n J, K a r l s o n P (1985) W : K e r k u t G A , G ilb e r t LI
(red ) C o m p re h e n s iv e In se c t P h y sio lo g y , B io c h e m istry a n d P h a r ­
m a c o lo g y t 10 P e r g a m o n P re ss, O x fo rd 343-361
60. L a f o n t R, C o n n a t J L (1989) W: K o o lm a n J (red) E c­
d y s o n e G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt, s tr 167-173
61. I s a a c R E , S l i n g e r A J (1989) W : K o o lm a n J (red) E c­
d y s o n e G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt, s tr 250-253
62. C y m b o r o w s k i B (1989) W : K o o lm a n J (red) E cd y so n e
G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a r t s tr 144-149
63. T h o m s o n M J, L u s d y W R (1989) W : K o o lm a n J (red)
E c d y s o n e G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt, s tr 65-74
64. K i r i i s h i S, R o u n t r e e D B , S a k u r a i S, G i l b e r t L I
(1990) E x p e rie n tia 46: 716-721
65. L a f o n t R, K o o l m a n J (1984) W : H o ffm a n n J, P o rc h e t
M (red ) B io sy n th e sis, M e ta b o lis m a n d M o d e o f A c tio n o f
I n v e r te b r a te H o r m o n e s S p rin g e r-V erlag B erlin H e id e lb e rg str
196-226
66. B l a i s C, L a f o n t R (1984) H o p p e -S e y le rs Z P h ysio l C hem
365: 8 09-818
67. M i l n e r N P , R e e s H H (1985) B iochem J 231: 369-374
68. W h i t i n g P, D i n a n L (1989) In se c t B io ch em 19: 759-767
69. W h i t i n g P, S p a r k s S, D i n a n L (1993) In se c t B iochem
M o le c B io l 23: 319-329
70. W e i r i c h G F , T h o m p s o n M J , S v o b o d a J A (1990)
I n v e r t R e p ro d D evel 18: 132
71. I s a a c R E , S w e e n e y F P , R e e s H H (1983) B iochem Soc
Trans 11: 3 7 9 -3 8 0
72. G e l m a n D B , T h y a g a r a j a BS , K e l l y T J , M a s l e r
E P , B e l l R A , B o r k o v e c A B (1990) In v e rt R ep ro d D evel
18: 114
73. K a r l s o n P, B o d e C (1969) J In se c t P h y sio l 15: 111-118
74. K o o l m a n J (1981) W : S eh n al F , M e n u JJ , C y m b o ro w sk i
B (red ) R e g u la tio n o f In se c t D e v e lo p m e n t a n d B e h a v io u r,
W ro c la w , T e c h n ic a l U n iv e rsity s tr 93-106
75. K o o l m a n J (1980) W: H o ffm an n JA (red) P ro g re s s in
E c d y so n e R e search , E ls e v ie r /N o rth - H o lla n d B io m e d ic a l P ress,
A m ste rd a m s tr 187-209
76. Y o u n g N L , Y o u n g P R (1976) I n se c t B iochem 6: 169-177
77. J o h n s o n P, R e e s H H (1977) B iochem J 168: 513-520
78. F e y e r e i s e n R, D u r s t F (1980) M o le c C ell E n d o crin o l 20:
157-169
79. H o f f m a n n
J A, K o o l m a n
J, K a r l s o n
P, J o l y
P (1974) Gen C om p E ndocrinol 22: 90-97
80. L e h m a n M, K o o l m a n J (1986) B iol C hem H o p p e -S e y le r
367: 387-393
81. H o g g a r d N, R e e s H H (1988) J In se c t P h ysio l 34: 647-653
82. S t e e l C G H , V a f o p o u l o u X (1989) W : K o o lm a n J (red)
E c d y so n e G e o rg T h ie m e V erlag, S tu ttg a r t s tr 221-231
83. R i d d i f o r d L M (1981) A m e r Z o o l 21: 7 51-762
84. T r u m a n J W (1988) W: E v a n s P D , W ig g le s w o rth VB (red)
A d v an ce s in In se c t P h y sio lo g y , A cad e m ic P re ss, L o n d o n t 21
s tr 1-34
85. W h i t e h e a d D L (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag , S tu ttg a r t s tr 232-249
86. F e y e r e i s e n R (1985) W : L aw JH , R illing H C (red) M e th o d s
in E n z y m o lo g y t i l l , A cad e m ic P re ss, N Y s tr 442-453
87. K o o l m a n J (1985) W: L aw J H , R illing H C (red) M e th o d s in
E n z y m o lo g y t i l l , A cad e m ic P re ss, N Y s tr 429-437
88. C h e r b a s L, Y o n g e C D , C h e r b a s P, W i l l i a m s C M
(1980) R o u x 's A rch D ev B iol 189: 1-15
89. L e h m a n n M, K o o l m a n J (1988) M o l C ell E n d o crin o l 57:
239-249
90. S p l i n d l e r K D , S p l i n d l e r - B a r t h M (1989) W : K o o l­
m a n J (red) E c d y so n e G e o r g T h ie m e V erlag , S tu ttg a r t str
245-249
91. S e h n a l F (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o r g T h ie m e
V erlag , S tu ttg a r t s tr 271-278
92. M i c h a l i k J (1991) P o st B io c h e m i i : 172-178
93. Y u n d M A (1989) W: K o o lm a n J (red) E c d y so n e G e o rg
T h ie m e V erlag , S tu ttg a rt s tr 384-392
94. R a a b e M (1986) A d v In se c t P h ysio l 19: 29-154
U p rz e jm ie z a w ia d a m ia m y PT K o le ż a n k i i PT K o le g ó w
o p rz e n ie s ie n iu s ie d z ib y Z a rzą d u G łó w n e g o
P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a B io c h e m ic z n e g o
na te re n I n s ty tu tu B io lo g ii D o ś w ia d c z a ln e j im . M . N e n c k ie g o
p o k ó j 632 i 633
O b e c n y a d re s:
P o ls k ie T o w a r z y s tw o B io c h e m ic z n e
u l. P a s te u ra 3, 0 2 -0 9 3 W a rs z a w a
T e l. b e z p o ś re d n i 658 20 99
T e l. p rze z c e n tra lę 659 85 71 w . 352
Fax 22 5 3 4 2
D y ż u ry b iu ra Z a rzą d u o d b y w a ć się b ę d ą ja k d o ty c h c z a s
w e w t o r k i w g o d z 12-18
190
http://rcin.org.pl
POSTĘPY B IO C H E M II 4 0 ( 3 ) , 1994