Andrzej Rzońca

Czy niska stopa oszczędności stanowi barierę
dla wzrostu polskiej gospodarki?
Warszawa, 23 listopada 2012 r.
Andrzej Rzońca
(prezentacja przygotowana wspólnie z Piotrem Ciżkowiczem i Mariuszem Kapuścińskim)
Plan prezentacji
•
Porównanie stopy oszczędności w Polsce, nowych krajach członkowskich UE i tygrysach
azjatyckich
•
Źródła niskiej stopy oszczędności w Polsce
•
Szacunki potencjalnego wpływu zwiększenia stopy oszczędności na tempo wzrostu
gospodarczego
•
Jak i dlaczego rosną oszczędności – główne wnioski
Metodyka mierzenia oszczędności
Oszczędności narodowe = dochód narodowy do dyspozycji – wydatki konsumpcyjne
Oszczędności gospodarstw domowych = dochód do dyspozycji gospodarstw domowych –
wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych + korekta z tytułu zmiany udziałów netto
gospodarstw domowych w rezerwach funduszy emerytalnych
Oszczędności przedsiębiorstw = oszczędności sektora prywatnego – oszczędności gospodarstw
domowych
Oszczędności instytucji rządowych i samorządowych = dochód do dyspozycji instytucji
rządowych i samorządowych – wydatki konsumpcyjne instytucji rządowych i samorządowych
Plan prezentacji
•
Porównanie stopy oszczędności w Polsce, nowych krajach członkowskich UE i tygrysach
azjatyckich
•
Źródła niskiej stopy oszczędności w Polsce
•
Szacunki potencjalnego wpływu zwiększenia stopy oszczędności na tempo wzrostu
gospodarczego
•
Jak i dlaczego rosną oszczędności – główne wnioski
Wykres 1. Oszczędności narodowe brutto, w % PKB
60
50
40
30
20
10
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011p
Polska
MAX_Nowe kraje członkowskie-PL-CY-MT
Tygrysy azjatyckie
Nowe kraje członkowskie-PL-CY-MT
MIN_Nowe kraje członkowskie-PL-CY-MT
MAX_Tygrysy azjatyckie
Źródło: MFW
Strumień oszczędności w Polsce jest od 2010 roku najniższy wśród nowych krajów członkowskich
Wykres 2. Oszczędności narodowe brutto, średnia za lata 2002-2011, w % PKB
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Litwa
Polska
Bułgaria
Węgry
Rumunia Słowacja
Łotwa
Czechy
Estonia Słowenia Tajwan
Korea
Hongkong Singapur
Źródło: MFW
W ostatniej dekadzie spośród krajów naszego regionu niższą stopę oszczędności niż Polska
miała tylko Litwa
Wzór 1. Elastyczność konsumpcji na jednostkę efektywnej pracy w stanie
ustalonym względem stopy oszczędności
 ∂c * s
 ∂s c * ≥ 0 ⇔ s ≤ α *
 ∂c * s

< 0 ⇔ s >α *
 ∂s c *
Stopa oszczędności w Polsce jest daleka od poziomów, przy których można byłoby mówić o
dynamicznej nieefektywności gospodarki
Wykres 3. Struktura oszczędności narodowych brutto (% PKB)
Polska
Nowe kraje członkowskie z wyłączeniem Polski,
Cypru i Malty
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
0
0
-5
-5
1995-2003
2004-2007
2008-2011p
Gospodarstwa domowe i instyucje niekomercyjne
Przedsiębiorstwa
Instytucje rządowe i samorządowe
Źródło: AMECO
1995-2003
2004-2007
2008-2011p
Gospodarstwa domowe i instyucje niekomercyjne
Przedsiębiorstwa
Instytucje rządowe i samorządowe
Źródło: AMECO
Stopę oszczędności w Polsce obniżały w porównaniu do innych krajów regionu oszczędności
przedsiębiorstw oraz oszczędności państwa
Wykres 4. Struktura oszczędności narodowych brutto (% PKB)
Korea Południowa i Tajwan
35
30
25
20
15
10
5
0
1995-2003
Gospodarstwa domowe i instyucje niekomercyjne
2004-2007
Przedsiębiorstwa
Źródło: CEIC, MFW, szacunki własne
Od tygrysów najbardziej różnią nas oszczędności publiczne
Instytucje rządowe i samorządowe
Plan prezentacji
•
Porównanie stopy oszczędności w Polsce, nowych krajach członkowskich UE i tygrysach
azjatyckich
•
Źródła niskiej stopy oszczędności w Polsce
•
Szacunki potencjalnego wpływu zwiększenia stopy oszczędności na tempo wzrostu
gospodarczego
•
Jak i dlaczego rosną oszczędności – główne wnioski
Wykres 6. Struktura oszczędności narodowych brutto w Polsce (% PKB)
25
20
15
10
5
0
-5
Przedsiębiorstwa
Gospodarstwa domowe i instytucje niekomercyjne
Instytucje rządowe i samorządowe
Źródło: AMECO
Tendencja do spadku oszczędności gospodarstw domowych była w ostatnich kilkunastu latach
kompensowana wzrostem oszczędności przedsiębiorstw. Jednak od 2008 roku oszczędności
przedsiębiorstw maleją
Wykres 7. Zmiana oszczędności gospodarstw domowych a zmiana oszczędności
przedsiębiorstw (p.p. PKB)
Estonia 1995-2003
Łotwa 2007-2011
Estonia 2007-2011
Nie tylko w Polsce spadkowi oszczędności gospodarstw domowych towarzyszył wzrost
oszczędności przedsiębiorstw.
Wykres 8. Struktura oszczędności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w
Polsce (% PKB)
Oszczędności gospodarstw domowych
14
12
10
8
6
4
2
0
Pozostałe
Korekta z tytułu zmiany udziałów netto gospodarstw domowych w rezerwach funduszy
emerytalnych
Źródło: AMECO
Spadek dobrowolnych oszczędności gospodarstw domowych był łagodzony przez rosnące
oszczędności przymusowe. Ale w 2011 roku drastycznie obcięto składkę do OFE. Wzrost
oszczędności przedsiębiorstw został zatrzymany przez załamanie się oszczędności sektora
finansowego
Wykres 9. Czynniki demograficzne a oszczędności gospodarstw domowych w Polsce
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Oszczędności gospodarstw domowych/PKB
Liczba osób w wieku emerytalnym/liczba osób w wieku produkcyjnym (%)
Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym/liczba osób w wieku produkcyjnym (%)
Źródło: AMECO, Eurostat
Oczekiwana dalsza długość trwania życia w wieku 60 lat
W kierunku spadku stopy oszczędności gospodarstw domowych działał wzrost odsetka osób w
wieku emerytalnym. Działanie tego czynnika było łagodzone przez spadek odsetka osób w
wieku przedprodukcyjnym oraz rosnąca oczekiwana długość życia
Wykres 10. Realna stopa procentowa a oszczędności gospodarstw domowych w Polsce
12
18
16
10
14
8
12
10
6
8
4
6
4
2
2
0
0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Oszczędności gospodarstw domowych/PKB (lewa oś)
Realna stopa procentowa (%, lewa oś)
Depozyty gospodarstw domowych/PKB (prawa oś)
Źródło: AMECO, Eurostat
Systematyczne obniżanie się realnej stopy procentowej sprzyjało substytucji przyszłej
konsumpcji konsumpcją bieżącą
2011
Wykres 11. Kredyty a oszczędności gospodarstw domowych w Polsce
60
50
40
30
20
10
0
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Oszczędności gospodarstw domowych/PKB
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kredyty dla sektora prywatnego/PKB
Źródło: AMECO, Bank Światowy
Do spadku oszczędności gospodarstw domowych mógł przyczynić się wzrost
dostępności kredytów
2010
Wykres 12. Wzrost wartości aktywów a oszczędności gospodarstw domowych –
wersja z cenami nieruchomości
14
400
12
350
10
300
8
250
6
200
4
150
2
100
0
50
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Oszczędności gospodarstw domowych/PKB (lewa oś)
WIG (urealniony, 1995=100, prawa oś)
Ceny nieruchomości (urealnione, 1998=100, prawa oś)
Źródło: AMECO, EcoWin, GUS
Do spadku oszczędności gospodarstw domowych mogło się również przyczynić narastanie bańki
na rynku aktywów
Wykres 13. Czynniki zwiększające niepewność a oszczędności gospodarstw domowych
30
25
20
15
10
5
0
-5
-10
1995
1996
1997
1998
1999
Oszczędności gospodarstw domowych/PKB
2000
2001
2002
Inflacja (%)
2003
2004
2005
Bezrobocie (%)
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Deficyt sektora finansów publicznych/PKB
Źródło: AMECO, MFW
Motyw ostrożności mógł okresowo podnosić stopę oszczędności gospodarstw domowych, ale nie jest
to fundament, na którym państwo powinno budować zachęty do oszczędzania
Wykres 14. Struktura oszczędności instytucji rządowych i samorządowych w Polsce (% PKB)
4
8
3
6
2
4
1
2
0
0
-1
-2
-2
-4
-3
-6
-4
-8
-5
-10
Szczebel centralny
Szczebel lokalny
Fundusze ubezpieczeń społecznych
Źródło: Eurostat
Deficyt
Inwestycje
Źródło: Eurostat
Za niskie oszczędności publiczne odpowiada szczebel centralny i fundusze ubezpieczeń
społecznych. Problemem są nie tylko niskie oszczędności państwa, ale i jego rosnące znaczenie
w transformowaniu oszczędności w inwestycje
Wykres 15. Struktura oszczędności instytucji rządowych i samorządowych w Polsce (% PKB)
8
6
4
2
0
-2
-4
-6
-8
-10
Deficyt szczebel centralny
Deficyt szczebel lokalny
Deficyt fundusze ubezpieczeń społecznych
Inwestycje szczebel centralny
Inwestycje szczebel lokalny
Inwestycje fundusze ubezpieczeń społecznych
Źródło: Eurostat
Szczebel lokalny oszczędza, ale samodzielnie dokonuje transformacji swoich (i nie tylko swoich)
oszczędności w inwestycje. Od 2007 roku bardziej pogorszyło się saldo szczebla lokalnego niż
wzrosły inwestycje. Za wzrost inwestycji w większym stopniu odpowiada szczebel centralny.
Wykres 16. Zmiana oszczędności prywatnych a zmiana oszczędności publicznych (p.p. PKB)
Bułgaria 2007-2011
Bułgaria 2003-2007
Zmianom oszczędności publicznych często towarzyszą podobne co do skali, ale o przeciwnym
znaku zmiany oszczędności prywatnych
Plan prezentacji
•
Porównanie stopy oszczędności w Polsce, nowych krajach członkowskich UE i tygrysach
azjatyckich
•
Źródła zaniżonej stopy oszczędności w Polsce
•
Szacunki potencjalnego wpływu zwiększenia stopy oszczędności na tempo wzrostu
gospodarczego
•
Jak i dlaczego rosną oszczędności – główne wnioski
Wykres 17. Zróżnicowanie stopy oszczędności vs zróżnicowanie PKB na mieszkańca
64,0
104000,0
56,0
91000,0
48,0
78000,0
40,0
65000,0
32,0
52000,0
24,0
39000,0
16,0
26000,0
8,0
13000,0
0,0
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
stopa oszczędności
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
PKB na mieszkańca
Źródło: MFW
Różnice między decylami PKB na mieszkańca są znacznie większe niż między decylami stopy
oszczędności
Częstość
Wykres 18. Histogram stopy oszczędności na świecie
40
100,00%
32
80,00%
24
60,00%
16
40,00%
8
20,00%
0
0,00%
20,5
15,0
25,9
31,4
9,6
36,8
4,1
-1,3
42,2
47,7
Stopa oszczędności
Źródło: MFW
Częstość
Łączna wartość %
Poza tym rozkład stopy oszczędności jest skoncentrowany
53,1
Więcej
-6,8
Wykres 19. Oszczędności narodowe brutto a wzrost gospodarczy
160
Zmiana PKB w latach 1995
1995-2011
140
120
100
80
60
40
20
0
0
Źródło: MFW
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Oszczędności narodowe brutto, średnia za lata 1995-2011, w % PKB
Na czerwono – Polska, na niebiesko – nowe kraje członkowskie z wyłączeniem Polski, Cypru i Malty, na zielono – tygrysy
azjatyckie
W próbie na której się koncentrujemy kraje, które więcej oszczędzały, rozwijały się przeciętnie
szybciej niż kraje, które oszczędzały mniej. W Polsce tempo wzrostu było istotnie wyższe niż
wskazywałaby na to stopa oszczędności
50
Zmiana PKB, indeks, 100: dla Polski – 2011, dla tygrysów
azjatyckich rok, w którym PKB per capita wg PPP był
najbliższy PKB per capita wg PPP Polski z 2011
Wykres 20. Tempo wzrostu gospodarczego Polski i tygrysów azjatyckich
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
-10
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
Okres, 0: dla Polski – 2011, dla tygrysów azjatyckich rok, w którym PKB per capita wg PPP był najbliższy PKB per capita
wg PPP Polski z 2011
Źródło: MFW
Polska
Tygrysy azjatyckie
Polsce pod względem tempa wzrostu daleko jednak do tygrysów azjatyckich – wtedy, gdy
znajdowały się na naszym obecnym poziomie rozwoju
5
Wzór 2 i 3. Elastyczność produktu na jednostkę efektywnej pracy w stanie ustalonym
względem stopy oszczędności oraz prędkość zbieżności do stanu ustalonego
∂f (k *)
k*
∂k *
α*
∂y * s
f (k *)
=
=
∂f (k *)
∂s y *
1−α *
k*
1 − ∂k *
f ( k *)
y − y* = ( y 0 − y *)e − (1−α *)( g + n +δ ) t ⇔ y = y * + ( y 0 − y *)e − (1−α *)( g + n +δ ) t
Wzrost poziomu produktu wynikający ze zwiększenia nakładów kapitału stanowi według nas
dolną granicą korzyści z podniesienia stopy oszczędności w Polsce
Tabela 1. Szacunkowy wzrost (w %) produktu na jednostkę efektywnej pracy w stanie
ustalonym po zrównaniu się stopy oszczędności w Polsce ze stopą oszczędności w
poszczególnych tygrysach azjatyckich
S odniesienia
α=1/3
α=1/2
Korea
28
57
Hongkong
31
62
Tajwan
40
81
Singapur
72
143
Niska stopy oszczędności stanowi istotną rezerwę wzrostu dla polskiej gospodarki
Tabela 2 i 3. Szacunkowy wzrost produktu na jednostkę efektywnej pracy (w %) oraz
tempa jego wzrostu (w pkt proc.) w ciągu 10 lat od zrównania się stopy oszczędności
w Polsce ze stopą oszczędności w poszczególnych tygrysach azjatyckich
α=1/3
α=1/2
tempo zbieżności
S odniesienia
standardowe
maksymalne
standardowe
maksymalne
Korea
5
14
10
22
Hongkong
6
15
11
25
Tajwan
7
20
15
32
13
35
26
56
Singapur
α=1/3
α=1/2
tempo zbieżności
S odniesienia
standardowe
maksymalne
standardowe
maksymalne
Korea
0,5
1,3
1,0
2,0
Hongkong
0,6
1,4
1,1
2,2
Tajwan
0,7
1,8
1,4
2,8
Singapur
1,2
3,0
2,3
4,6
Długi okres wcale nie musi być bardzo długi
Plan prezentacji
•
Porównanie stopy oszczędności w Polsce, nowych krajach członkowskich UE i tygrysach
azjatyckich
•
Źródła zaniżonej stopy oszczędności w Polsce
•
Szacunki potencjalnego wpływu zwiększenia stopy oszczędności na tempo wzrostu
gospodarczego
•
Jak i dlaczego rosną oszczędności – główne wnioski
Wzór 4. Determinanty stopy oszczędności w stanie ustalonym w modelu Ramseya
 α*
s* = 
1+τ I
 g + n + δ 


 δ + ρ + θg 
W kierunku spadku stopy oszczędności w Polsce będą prawdopodobnie działać: spadek tempa
wzrostu nakładów pracy, wzrost względnej awersji do ryzyka oraz spadek dynamiki TFP
Spadek ten można z naddatkiem skompensować: zwiększając udział wynagrodzenia kapitału w
produkcie, obniżając koszty inwestowania, zachęcając do inwestowania w maszyny i
zniechęcając do inwestowania w budynki i w budowle, hamując spadek dynamiki TFP oraz
ograniczając wahania aktywności gospodarczej powodowane przez politykę gospodarczą
Determinanty oszczędności w świetle badań empirycznych
T. Callen, C. Thiemann, Empirical
Determinants of Household Saving:
Evidence from OECD countries, 1997
Struktura systemu podatkowego oraz finansowanie i hojność systemów
zabezpieczenia społecznego mają wpływ na oszczędności gospodarstw domowych. W
szczególności, większemu udziałowi podatków bezpośrednich oraz wyższym
transferom towarzyszą niższe oszczędności gospodarstw domowych.
V. Tanzi, H.H. Zee, Taxation and the
Household Saving Rate: Evidence from
OECD Countries, 1998
Podatki ogółem, podatki dochodowe oraz podatki nałożone na konsumpcję mają
nieodparty wpływ na stopę oszczędności gospodarstw domowych. Większy negatywny
wpływ na oszczędności gospodarstw domowych mają podatki dochodowe, w
porównaniu z podatkami nałożonymi na konsumpcję.
G. Berube, D. Cote, Long-Term
Determinants of the Personal Savings
Rate: Literature Review and some
Empirical Results for Canada, 2000
Wyniki badań empirycznych nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy
powszechne systemy emerytalne mają per saldo negatywny, czy pozytywny wpływ na
oszczędności gospodarstw domowych. / Zgodnie z badaniami dla krajów rozwiniętych,
wzrostowi deficytu budżetowego o jednostkę towarzyszy wzrost oszczędności
prywatnych o 0,5-0,6 jednostki. / Badania bazujące na danych makro wskazują, że
wzrost udziału osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym w strukturze
ludności zmniejsza zagregowane oszczędności gospodarstw domowych.
F. Hufner, I. Koske, Explaining Household
Saving Rates in G7 Countries:
implications for Germany, 2010
W modelach panelowych wykorzystywanych w porównaniach między krajami, jako
determinanty oszczędności gospodarstw domowych najczęściej istotne są takie
zmienne jak: dochód lub PKB, realna stopa procentowa, inflacja, stosunek liczby osób
w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym, deficyt budżetowy,
stosunek kredytu do PKB oraz terms-of-trade. Rzadziej wykorzystywane są: wydatki
konsumpcyjne, bieżące i inwestycyjne rządu, współczynnik dzietności, oczekiwana
długość życia, objęcie szkolnictwem podstawowym, odsetek aktywnych zawodowo,
ceny akcji i nieruchomości, produktywność czynnika praca, podaż pieniądza M2 w
relacji do PNB, wskaźnik liberalizacji finansowej, podatki pośrednie i bezpośrednie,
transfery rządowe oraz oszczędności przedsiębiorstw.
Wykres 21. Rozkład częstości wzrostu stopy oszczędności
(w ujęciu rocznym w pkt proc. PKB, N=2463, próba: 184 kraje, 1980-2010)
800
700
Średnia wartość: 3.87 pkt proc.
Mediana:
2.05 pkt proc.
Liczba przypadków
600
500
400
300
200
100
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Źródło: Obliczenia własne na podstawie MFW
Analiza doświadczeń innych krajów wskazuje, że stopa oszczędności może rosnąć szybko…
Więcej
Wykres 22. Rozkład częstości zakumulowanego wzrostu stopy oszczędności
(w cyklu wzrostu, w pkt proc. PKB, N=1333, próba: 184 kraje, 1980-2010
250
Wartości przeciętne wzrostu w cyklu
Średnia:
7.13 pkt proc.
Mediana:
3.88 pkt proc.
Liczba przypadków
200
Wartości przeciętne czasu trwania cyklu
Średnia:
1.84 roku
Mediana:
1.00 rok
150
100
50
0
1
2
3
4
5
6
Źródło: Obliczenia własne na podstawie MFW
7
8
9
10
12
14
…jednak zazwyczaj kierunki jej zmiany wykazują dużą wahliwość
16
18
20
22
24
Więcej