Opiniowanie w sprawach ubezwłasnowolnienia

Inga Markiewicz
Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN
Opiniowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie
Akty prawne regulujące tematykę ubezwłasnowolnienia




Konstytucja RP
Kodeks Cywilny
Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy
Kodeks Postępowania Cywilnego
Ubezwłasnowolnienie według prawa
 opisane w kodeksie cywilnym
 instytucja, środek prawny, stosowany tylko w sytuacjach opisanych w kodeksie
 osoba ubezwłasnowolniona traci zdolność do czynności prawnych lub ta zdolność
zostaje ograniczona
 ograniczenie lub pozbawienie człowieka zdolności do czynności prawnych dotyczy
istoty samodzielności, pogarsza jakość jego życia, odbiera mu możliwość pełnego i
godnego życia
 ubezwłasnowolnić może tylko sąd, właściwość sądu okręgowego
Co to jest zdolność do czynności prawnych? (art. 11 kc)
 możliwość podejmowania decyzji, które mają znaczenie prawne; nabywanie praw i
zaciąganie zobowiązań (np. podpisywanie umów)
 każda osoba, która uzyska pełnoletniość ma pełną zdolność do czynności prawnych
(art. 10 kc)
Zdolność do czynności prawnych a wiek
 powyżej 18 r. ż. – pełna zdolność do cz. pr.
 między 13 a 18 r. ż. – ograniczona zdolność do cz. pr.
 poniżej 13 r. ż. – brak zdolności do cz. pr.
Zdolność do czynności prawnych a rodzaje ubezwłasnowolnienia
 całkowite – (powoduje utratę zdolności do czynności prawnych) (art. 12 kc)
 częściowe (powoduje ograniczenie zdolności do czynności prawnych) (art. 15)
Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 13 kc)
 wiek – powyżej 13 lat
 osoba ta jest chora psychicznie, ma niedorozwój umysłowy lub też jest dotknięta
innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub
narkomanią (element psychiatryczny, biologiczny)
 z w/w powodów nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (element
psychologiczny)
1
 Opiekun
Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 kc)
 wiek – osoba pełnoletnia
 osoba ta jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego
rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią
(element psychiatryczny, biologiczny)
 stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest
pomoc do prowadzenia jej spraw (element psychologiczny)
 kurator
Skutki prawne ubezwłasnowolnienia całkowitego
 powoduje utratę zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc),
 czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności
prawnych jest nieważna (art. 14 kc) – wyjątek - umowy należące do umów
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia
codziennego/konwalidacja
 dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba, że pozostaje on
jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2)
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może














zawrzeć umowy
sporządzić testamentu (opiekun nie może tego zrobić w jego imieniu)
być wykonawcą testamentu
zawrzeć małżeństwa
sprawować władzy rodzicielskiej
przysposobić, uznać dziecka (mężczyzna)
być opiekunem prawnym, kuratorem
traci władzę rodzicielską nad swoimi dziećmi
mieć czynnego i biernego prawa wyborczego
wykonywać niektórych zawodów (sędziego, prokuratura, adwokata, pracownika
państwowego, notariusza)
sama podjąć decyzji o leczeniu, także leczeniu psychiatrycznym, wyrazić zgody na
niektóre badania, operację
nawiązać stosunku pracy
wziąć kredytu, pożyczki z banku, nie może składać wniosków o pomoc socjalną
odbierać renty socjalnej lub innych świadczeń, np. alimentów
Skutki prawne ubezwłasnowolnienia częściowego
 powoduje ograniczenie zdolności do czynności prawnych (art. 15 kc)
 do ważności czynności prawnej (zobowiązująco – rozporządzającej), potrzebna jest
zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17), ale są wyjątki
 sąd ustanawia kuratora (art. 16 § 2)
2
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może
 dokonywać czynności prawnych za zgodą kuratora, lub sama dokonać czynności
zobowiązująco- rozporządzających, ale do ważności potrzebna zgoda kuratora
(potwierdzenie przez niego umowy)
 rozporządzać przedmiotami oddanymi do jej użytku, w tym swoim zarobkiem
 bez zgody kuratora dokonywać drobnych czynności w bieżących sprawach życia
codziennego
 samodzielnie nawiązać stosunek pracy
 być spadkobiercą (ale sama nie może sporządzić testamentu)
 przyjąć darowiznę
 zawrzeć małżeństwo, jeśli uzyska zgodę sądu
 nie może sprawować władzy rodzicielskiej
 nie może przysposobić dziecka, być opiekunem, kuratorem
 nie ma czynnego i biernego prawa wyborczego
 nie może wykonywać niektórych zawodów (sędziego, prokuratura, adwokata,
pracownika państwowego, notariusza)
Ubezwłasnowolnienie a godność człowieka
Godność
 wartość nierozerwalnie związana z każdym człowiekiem, która jest źródłem jego
wszystkich praw, wszystkie prawa muszą być z nią zgodne
 wartość przyrodzona, niezbywalna, nienaruszalna
 godność to tzw. „prawo osobistości”, są to cechy psychiki każdego człowieka, które
wymagają szacunku
Podmiotowość
 najważniejsza cecha godności to podmiotowość, czyli autonomia, swoboda
postępowania zgodnie z własną wolą
 Ubezwłasnowolnienie może prowadzić do naruszenia godności !
 osobie ubezwłasnowolnionej zostaje uniemożliwione korzystanie z jej praw,
decydowanie o sobie (prawo, opiekun, kurator)
Ubezwłasnowolnienie a wolność osobista człowieka
 wolność – prawo każdego do samodzielnego i niezależnego decydowania o swoim
życiu osobistym
 osoba ubezwłasnowolniona nie jest wolna w podejmowaniu decyzji o swoim życiu,
nie ma wpływu na najważniejsze decyzje dotyczące jej osoby
Ubezwłasnowolnienie a ochrona praw
 ma służyć pomocy i opiece osobom, które nie potrafią się same o siebie zatroszczyć
(opiekun, kurator)
 ustanawia się, gdy zaburzenia psychiczne wpływają na niemożność lub ograniczenie
kierowania przez osobę swoim postępowaniem (a nie sama diagnoza)
3
 podstawą ubezwłasnowolnienia może być jedynie dobro osoby, która ma być
ubezwłasnowolniona (celowość ubezwłasnowolnienia), a nigdy korzyści osobiste czy
finansowe innych osób
Poglądy na ubezwłasnowolnienie
Zwolennicy
 ubezwłasnowolnienie to forma ochrony ludzi chorych, upośledzonych, przed skutkami
nieodpowiedzialnych, rujnujących życie decyzji
Przeciwnicy
 ubezwłasnowolnienie to anachronizm, zamach na prawa obywatelskie osób
nieporadnych życiowo i ich stygmatyzacja
Procedura
Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie (art. 545 kpc)





małżonek osoby, której dotyczy wniosek
jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo
jej przedstawiciel ustawowy
Rzecznik Praw Obywatelskich
Prokurator
Treść wniosku o ubezwłasnowolnienie





ogólne wymogi dotyczące pisma procesowego (art. 126, 187, 511 kpc)
żądanie ubezwłasnowolnienia, z określeniem rodzaju
określenie przyczyny (art. 13 czy 16 kc)
wskazanie legitymacji do złożenia wniosku,
świadectwo lekarskie wydane przez psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której
dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinia psychologa o stopniu
upośledzenie umysłowego albo zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej lub
zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień (art. 552 kpc)
Postępowanie dowodowe
Celem postępowania jest ustalenie:
 stanu zdrowia
 sytuacji osobistej, zawodowej i majątkowej osoby, której dotyczy wniosek o
ubezwłasnowolnienie
 rodzaju spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę
 sposobu zaspokajania jej potrzeb życiowych
Obligatoryjne elementy postępowania dowodowego
 przeprowadzenie rozprawy (art. 555 kpc)
 wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek w obecności biegłego psychologa oraz w
zależności od stanu zdrowia psychiatry lub neurologa (art. 547)
4
 opinia biegłego psychiatry lub neurologa, a także psychologa
 Fakultatywnie: oddanie pod obserwację osoby, której dotyczy wniosek (art. 554 kpc)
– max 6 tygodni, na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy
Badanie przez biegłego
Art. 553. kpc
§ 1. Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi (oblig.!)być zbadana przez
biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa.
Jednorazowe badanie?
POSTANOWIENIE z dnia 9 maja 1972 r. (II CR 48/72)
Jeżeli w sprawie o ubezwłasnowolnienie opinia biegłego miałaby być wydana na podstawie
jednorazowego badania osoby mającej być ubezwłasnowolnioną, biegły powinien z reguły
brać udział w przesłuchaniu świadków i uczestników postępowania, a opinię swą wydać
dopiero po ujawnieniu całego dostępnego materiału dowodowego, ustosunkowując się w
niej do tegoż materiału.
Obserwacja
Art. 554. kpc
 § 1. Sąd może (fakultat.), jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za
niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W
wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy.
 § 2. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłucha uczestników postępowania.
Opinia biegłego
Art. 553 § 2
Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo
rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna
zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim
postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie
się tej osoby.
Pytanie do biegłego w sprawach o ubezwłasnowolnienie ?
Czy z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego albo innego rodzaju
zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii osoba X nie jest w
stanie kierować swym postępowaniem bądź czy wymaga pomocy do prowadzenia jej
spraw ?
5
Zakres ekspertyzy





Ocena stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych
Ocena rozwoju umysłowego
Ocena zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem
Ocena zdolności do prowadzenia swoich spraw
Uwzględnienie postępowania i zachowania się osoby, której dotyczy wniosek o
ubezwłasnowolnienie
 Opinia powinna zawierać wyniki badania, w szczególności ujawnione objawy
chorobowe i wyjaśnienie, w jaki sposób choroba według wiedzy lekarskiej może mieć
wpływ na rozeznanie chorego.
 Biegły powinien zanalizować funkcjonowanie osoby badanej w kontekście kierowania
swoimi sprawami i zabezpieczania codziennych potrzeb, ocenę krytyczną jego
własnego postępowania oraz ocenę, czy osoba badana zdaje sobie sprawę ze swych
działań i zamierzeń.
POSTANOWIENIE z dnia 9 maja 1972 r. (II CR 48/72)
(…) Oceniając potrzebę zapewnienia osobie chorej pomocy do prowadzenia jej spraw, biegły
– a także sąd – powinien mieć na uwadze rzeczywiście istniejący zakres spraw
wymagających decyzji tej osoby. Opinia biegłego powinna zawierać zwięzłe uzasadnienie,
umożliwiające sądowi kontrolę jej prawidłowości.
Opinia negatywna
 Negatywna opinia biegłego, tzn. opinia, która stwierdza, że badany nie jest chory
psychicznie, ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy przesądza o niedopuszczalności
orzeczenia o ubezwłasnowolnienia.
 Ważne! biegły nie może w opinii odpowiedzieć wprost, że jego zdaniem osoba X
powinna (lub nie powinna) być ubezwłasnowolniona (częściowo bądź całkowicie),
gdyż byłoby to wkraczanie w kompetencje sądu.
 Ostateczna ocena wszystkich przesłanek ubezwłasnowolnienia jest zastrzeżona dla
sądu.
Jakie decyzje może podjąć sąd w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie?
 wydać postanowienie o ubezwłasnowolnieniu
 w postanowieniu sąd orzeka czy ubezwłasnowolnił kogoś całkowicie czy częściowo
 może oddalić wniosek o ubezwłasnowolnienie
Sąd może czy musi?
Pomimo spełnienia wszystkich przesłanek nie ma przymusu orzeczenia
ubezwłasnowolnienia
 Art. 13 § 1 Osoba, która ukończyła lat 13, może być ubezwłasnowolniona całkowicie
(…)
 Art. 16 § 1 Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo (…)
6
OSN z 14 lutego 1974 r., I CR 8/74
 W razie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie
ubezwłasnowolnić osoby chorej (art. 16 § 1 kc), gdyby ubezwłasnowolnienie w
większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc.
 W szczególności pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią jej
spraw i decydowania o nich może być dla tej osoby korzystniejsze od pomocy
kuratora.
Całkowite czy częściowe?
OSN z 3 grudnia 1974 r., I CR 580/74
Przy wyborze rodzaju ubezwłasnowolnienia trzeba badać nie tylko rodzaj choroby umysłowej,
stopień niedorozwoju umysłowego czy też charakter zaburzeń psychicznych, ale również
sytuację życiową osoby, której postępowanie dotyczy, a w szczególności to, skąd czerpie
środki na utrzymanie, czy pracuje zarobkowo, jak daje sobie radę w zwykłych sprawach
życia codziennego, czy ma rodzinę mogącą zapewnić jej pomoc i opiekę.
Liczba ubezwłasnowolnionych
w Polsce
 szacunkowo ok. 70 tys.
 90 % to ubezwłasnowolnieni całkowicie
 w ciągu ostatnich 30 lat liczba ubezwłasnowolnionych wzrosła trzykrotnie
Art. 559 kpc
§ 1. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono;
uchylenie może nastąpić także z urzędu.
§ 2. Sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić
ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić
ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
§ 3. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także
ubezwłasnowolniony.
7