Osoby fizyczne - zdolność do czynności prawnych_konspekt

dr Grzegorz Gorczyński
Katedra Prawa Cywilnego
i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ
Osoby fizyczne i ich zdolność do czynności prawnych – konspekt
wykładu
Bibliografia: Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, wyd.
12, C.H. Beck, Warszawa 2014, § 28
1. Wprowadzenie
•
Osoba fizyczna = człowiek (każdy) jako uczestnik (podmiot) stosunków
cywilnoprawnych
•
Być podmiotem = m.in. mieć zdolność prawną.
•
Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (art. 8 k.c.).
2. Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych
zdolność prawna
zdolność do czynności prawnych
możność bycia podmiotem praw i
obowiązków o charakterze cywilnoprawnym
przysługuje:
• każdemu człowiekowi (każdej osobie
fizycznej)
• niepodzielnie
1
możność nabycia (własnym działaniem
– w drodze czynności prawnych) praw i
obowiązków o charakterze
cywilnoprawnym
•
•
przysługuje nie wszystkim
osobom fizycznym
może przysługiwać albo jako
pełna, albo jako ograniczona
3. Kategorie osób fizycznych z punktu widzenia przysługiwania i zakresu
przysługującej zdolności do czynności prawnej
Przysługiwanie/zakres zdolności do
czynności prawnych
Brak zdolności do czynności
prawnych
(„nie mają zdolności do czynności
prawnych…”)
Ograniczona zdolność do czynności
prawnych
(„Ograniczoną zdolność do czynności
prawnych mają…”)
Kryteria: wiek/ubezwłasnowolnienie
1) osoby, które nie ukończyły 13 roku
życia oraz
2) osoby, które zostały całkowicie
ubezwłasnowolnione
(art. 12 k.c.)
1) małoletni, którzy ukończyli lat
trzynaście, oraz
2) osoby
ubezwłasnowolnione
częściowo
(art. 15 k.c.)
3) osoby, dla których ustanowiono
doradcę tymczasowego w ramach
postępowania
o
ubezwłasnowolnienie
(art. 549 § 1 k.p.c.)
•
Pełna zdolność do czynności
prawnych
osoby pełnoletnie (o ile nie zostały
ubezwłasnowolnione i o ile nie
ustanowiono dla niż doradcy
tymczasowego)
(art. 11 k.c.)
4. Wiek i pełnoletniość
§ 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście. § 2. Przez zawarcie małżeństwa
małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa
(art. 10 k.c.).
2
5. Ubezwłasnowolnienie – pojęcie, rodzaje i przesłanki
•
•
•
•
Ubezwłasnowolnienie
<=
(prawomocne)
postanowienie
o
ubezwłasnowolnieniu (orzeczenie sądu), wydawane w szczególnym
postępowaniu, które regulują przepisy art. 544 – 5601 k.p.c.
w sprawach o ubezwłasnowolnienie orzekają – w pierwszej instancji – sądy
okręgowe, które rozpoznają takie sprawy w składzie trzech sędziów
zawodowych (art. 544 k.p.c.)
przy wszczęciu lub w toku postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia
osoby pełnoletniej, sąd może ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy
uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia (art. 548 § 1 k.p.c.).
dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia (różne przesłanki i różne skutki):
wobec
kogo może
być
orzeczone?
przesłanka
dla takiej
osoby
ustanawia
się…
skutek
ubezwłasnowolnienie całkowite
ubezwłasnowolnienie częściowe
wobec osoby, która ukończyła 13
rok życia
wobec osoby pełnoletniej
1) osoba, o którą chodzi, jest
- chora psychicznie,
- niedorozwinięta umysłowo lub
- dotknięta innego rodzaju
zaburzeniem psychicznym, w
szczególności pijaństwem lub
narkomanią;
1) osoba, o którą chodzi, jest
- chora psychicznie,
- niedorozwinięta umysłowo lub
- dotknięta innego rodzaju
zaburzeniem psychicznym, w
szczególności pijaństwem lub
narkomanią;
2) wskutek tego nie jest ona w
stanie kierować swym
postępowaniem
(art. 13 § 1 k.c.)
2) stan tej osoby nie uzasadnia
ubezwłasnowolnienia całkowitego
(osoba jest w stanie kierować
swoim postępowaniem) lecz
potrzebna jest pomoc do
prowadzenia jej spraw
(art. 16 § 1 k.c.)
(3) ubezwłasnowolnienia musi
wymagać interes tej osoby, a nie
np. jej bliskich (np. interes
majątkowy), czy tym bardziej
interes urzędów lub osób trzecich
(Sąd Najwyższy, np. orzeczenia
w sprawach: 1 CR 320/62, I CR
32/63, II CR 412/65, II CR 126/67,
I CR 175/68, I CR 320/62, 2 CR
435/61, I CR 132/68)
opiekę (opiekun), chyba że
pozostaje ona jeszcze pod
władzą rodzicielską
(art. 13 § 2 k.c.)
brak zdolności do czynności
prawnych (art. 12 k.c. in fine)
3
- tutaj kwestia w czyim interesie
ubezwłasnowolnienie ma być
orzekane wynika expressis verbis
z treści przepisu
kuratelę (kurator)
(art. 16 § 2 k.c.)
ograniczona zdolność do
czynności prawnych (art. 15 k.c. in
fine)
6. Pełna zdolność do czynności prawnych a brak zdolności do czynności
prawnych
•
Pełna zdolność do czynności prawnych = kompetencja do samodzielnego
dokonywania (wszelkich dopuszczalnych) czynności prawnych
•
Brak zdolności do czynności prawnych = brak kompetencji do samodzielnego
dokonywania czynności prawnych => Czynność prawna dokonana przez taką osobę
jest nieważna (art. 14 § 1 k.c.; tzw. „nieważność bezwzględna”).
Wyjątek: gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła: 1) umowę 2)
należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia
codziennego, umowa taka staje się ważna 3) z chwilą jej wykonania, 4) chyba że
pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art.
14 § 2 k.c.).
Poza powyższym wyjątkiem, osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych
mogą uczestniczyć w obrocie cywilno-prawnym w ten sposób, że zastępują je
przedstawiciele ustawowi (tj. małoletnich – zasadniczo rodzice; a osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie – zasadniczo opiekunowie).
•
•
7. Ograniczona zdolność do czynności prawnych
W zależności od tego o jakie czynności chodzi osoba o ograniczonej zdolności do
czynności prawnych jest traktowana:
I.
II.
III.
tak jak osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych (brak kompetencji do
dokonywania czynności prawnych)
tak jak osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (pełna
kompetencja do dokonywania czynności prawnych)
w sposób dla siebie specyficzny – tj. wymaga się uzyskania zgody
przedstawiciela ustawowego na dokonanie czynności prawnej (tzw. system
kontroli)
Ad I. – Brak kompetencji: sporządzenie testamentu (art. 944 k.c.)
Ad II. – Pełna kompetencja:
1. Dokonywanie czynności, które nie mają charakteru zobowiązującego, ani
rozporządzającego (art. 17 k.c. a contrario).
2. Umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego
(art. 20 k.c.); nie muszą być wykonane i nie bada się, czy pociągają/nie pociągają
rażącego pokrzywdzenia (por. art. 14 § 2 k.c.).
3. Rozporządzenie zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej
postanowi (art. 21 k.c.).
4. Czynności dotyczące przedmiotów, które:
- oddał im przedstawiciel ustawowy
- do swobodnego użytku, o ile
4
- w odniesieniu do tych czynności w ogóle wystarcza zgoda przedstawiciela
ustawowego (tj. nie jest wymagana np. zgoda sądu – por. art. 101 § 3 k.r.o., gdzie dla
dokonanie czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka wymaga się
zgody sądu opiekuńczego).
5. Zawarcie umowy o pracę i inne czynności związane ze stosunkiem pracy (np.
wypowiedzenie umowy o pracę); jednakże gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru
tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może
stosunek pracy rozwiązać (art. 22 § 3 Kodeksu pracy). Warto wiedzieć, że dotyczy to
wyłącznie osób, które ukończyły lat 16. Zatrudnianie osób młodszych jest bowiem
zabronione (art. 190 Kodeksu pracy).
Ad III. - Tzw. system kontroli
1. Dokonanie określonych czynności (art. 17 k.c. stanowi o zaciąganiu zobowiązania lub
rozporządzaniu prawem; w istocie: zdecydowana większość czynności) wymaga
uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, doradcy
tymczasowego).
2. W przypadku czynności prawnych jednostronnych zgoda musi być udzielona
najpóźniej w chwili dokonywania czynności prawnej – w przeciwnym razie czynność
prawna jest nieważna (art. 19 k.c.; tzw. nieważność bezwzględna)
3. W przypadku umów, zgoda może być udzielona przed, w trakcie, a nawet już po
zawarciu umowy. W tym ostatnim przypadku mówi się o „potwierdzeniu”.
4. Potwierdzić może albo przedstawiciel ustawowy (art. 18 § 1 k.c.) albo – już po
uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych – sama osoba dokonująca
czynności prawnej (art. 18 § 2 k.c.). W rezultacie potwierdzenia czynność prawna
(umowa) uzyskuje pełny walor prawny.
5. Sankcję, która dotyka czynność prawną (umowę) zanim dojdzie do potwierdzenia
określa się jako „bezskuteczność zawieszona”, a samą umowę jako „czynność
prawną kulejącą”. Istotą bezskuteczności zawieszonej jest „stan związania” –
umowa wiąże osobę, która dokonała czynności prawnej z osobą o ograniczonej
zdolności do czynności prawnej. Osoba taka nie może bowiem powoływać się na
brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu
przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; „staje się wolna” po
bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 § 3 k.c.). Po upływie tego
terminu umowa ostatecznie „upada” – jest traktowana jak nieważna.
Prezentując status osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, trzeba wiedzieć,
że także takie osoby (podobnie jak osoby pozbawione zdolności do czynności prawnej) mają
przedstawicieli ustawowych, np. rodziców, czy kuratorów. Ci ostatni – jako przedstawiciele
ustawowi – mogą dokonywać w imieniu swoich podopiecznych czynności prawnych
samodzielnie. Przepisy o samodzielnej kompetencji takich osób (omawiana wyżej grupa II
czynności), czy o ich możności dokonywania czynności za zgodą (grupa III czynności), nie
ograniczają w niczym samodzielnych kompetencji przedstawicieli ustawowych (jeśli takie
kompetencje im przysługują; por. w tym zakresie art. 181 § 1 k.r.o.). Nie dotyczy to czynności
prawnych z zakresu prawa pracy, gdzie kompetencje przedstawiciela ustawowego
ograniczone są do rozwiązania – za zgodą sądu opiekuńczego – stosunku pracy.
5