Kamil Zeidler Filozofia restytucji w poszukiwaniu nowego

Kamil Zeidler
Filozofia restytucji
w poszukiwaniu
nowego paradygmatu
Niekiedy zapominamy, że dziś aktualny problem restytucji dóbr kultury ma swoje antyczne korzenie. Pytania, takie jak: co się dzieje ze sztuką w czasach wojny, czy sztuka może
stać się łupem wojennym, w końcu, czy zawsze zwycięzcy powinni pokonanym pozostawić
ich dzieła sztuki? – stawiał już Cyceron w swej słynnej mowie oskarżającej rzymskiego
zarządcę Sycylii, Gaiusa Verresa. Podkreśla się, że mowa ta, opublikowana pośród innych
słynnych mów wielkiego rzymskiego prawnika i polityka, miała istotny wpływ na kształt
debaty restytucyjnej toczonej w przyszłych wiekach, a niekiedy wyrażone przez niego argumenty były przywoływane wprost, aby stać się podstawą dla rozstrzygania konkretnych
spraw restytucyjnych1. Choćby dlatego warto przypominać tę pierwszą – tak dobrze znaną
– sprawę restytucyjną.
S
prawa ta pokazała, że jak
własności, naruszone nielegalnym dzia-
menty restytucyjne, które były w nich
w każdej sprawie sądowej,
łaniem podmiotu nieuprawnionego,
podnoszone. Nie roszczę sobie przy
istotne stają się nie tylko
będzie stanowiło jedyną podstawę dla
tym prawa do tego, aby był to katalog
fakty, będące przedmio-
podnoszenia roszczenia restytucyjnego.
zamknięty. Wszak mogą istnieć inne
tem ustalania i osądu, ale
Z tym jednak nie można się zgodzić,
jeszcze, przeze mnie niedostrzeżone
także argumenty, na których strategię
gdyż zawiłość spraw restytucyjnych, jak
albo choćby inaczej ujęte argumenty
oskarżenia czy podstawę dla podnosze-
i wielość oraz różnorodność podnoszo-
występujące w sporach restytucyjnych.
nia roszczenia, a także linię obrony
nych argumentów, nie tylko bowiem
Niemniej wymieńmy – jednak bez szer-
i odparcie takiego roszczenia, budują
opartych na prawie własności, czyni
szego komentarza – następujące argu-
strony sporu. W końcu to właśnie przyj-
z restytucji tzw. trudny przypadek
menty: (1) ze sprawiedliwości, (2)
mując określone argumenty, odrzucając
w prawie3. Okazuje się wszak, że pod-
z nabycia w dobrej wierze, (3) z miejsca
zaś inne, decyzję w sprawie podejmuje
niesienie argumentu z prawa własności
powstania, (4) z miejsca przeznaczenia,
sąd. Krótko mówiąc, każda sprawa
nie zawsze jest tyle co skuteczne, ile
(5) z prawa łupu, (6) z nielegalnego
restytucyjna osadzona jest w warstwie
może być po prostu niesłuszne i nie-
wywiezienia, (7) z przynależności naro-
argumentacyjnej, która to jest „najtrud-
sprawiedliwe. Może więc zdarzyć się
dowej, (8) z przynależności kulturowej,
niejszą robotą prawniczą”, zgodnie
tak, że niewątpliwie kardynalny argu-
(9) z przynależności historycznej, (10)
z tym co podkreślał Arystoteles, że o ile
ment z prawa własności musi niekiedy
z przynależności terytorialnej, (11)
udany wstęp mowy (exordium) jest naj-
ustąpić pola innym, często zupełnie nie-
z przynależności osobistej, (12) ze spo-
trudniejszy, o tyle cześć argumentacyjna
prawnym i nieprawniczym argumentom
łecznej użyteczności, (13) z najbez-
(argumentatio) najtrudniejsza.
podniesionym w sporze restytucyjnym.
pieczniejszego miejsca, (14) z losów
Dziś jednak rodzi się potrzeba przy-
Jakie więc będą to te inne – mogące
dziejowych, (15) z upływu czasu, (16)
jęcia nowego paradygmatu w zakresie
niekiedy stać w opozycji do argumentu
z zasiedzenia (17) z przedawnienia,
restytucji, gdyż dotychczasowe jej poj-
z prawa własności – argumenty restytu-
(18) ze znalezienia, (19) z poczynio-
mowanie, nawiązujące do rzymskiego
cyjne? Badając różne sprawy restytu-
nych nakładów, (20) z posiadania, (21)
restitutio ad integrum, wydaje się niewy-
cyjne, a także akty normatywne doty-
ze zobowiązania oraz (22) ze wzajem-
starczające2.
ności.
Tu pozytywistycznie nasta-
czące tej problematyki, wyróżniłem
wiony prawnik może podnieść sprzeciw,
– obok argumentu z prawa własności –
Sama już nazwa każdego z nich ma
twierdząc, że to tylko i właśnie prawo
jeszcze dwadzieścia dwa inne argu-
określone denotacje i konotacje. Jak
20
widać niektóre z nich mają stricte praw-
tych w umowach międzynarodowych,
cych w nim konkretnych przypadków
niczy charakter, materialny bądź for-
a także dokumentach międzynarodo-
do „prostych równań prawnych”,
malny, inne dotyczą warstwy faktycz-
wych o charakterze soft law, odnajdu-
a koniecznym staje się często sięgnięcie
nej, inne jeszcze nawiązują do pewnych
jemy w nich wiele spośród wskazanych
do idei prawa, na co sądy wyższych
idei. Nie wszystkie są równie silne, nie-
wyżej argumentów. Są one podstawą
instancji w różnych państwach na świe-
które mają jedynie subsydiarny charak-
dla przyjmowania określonego rozwią-
cie sobie pozwalają, orzekając często –
ter i chyba każdy z nich, przynajmniej
zania w zakresie restytucji w działa-
jakoby powiedział to pozytywistycznie
potencjalnie, jest w warstwie teoretycz-
niach o charakterze prawodawczym.
nastawiony prawnik – contra legem.
nej słabszy od argumentu z prawa wła-
Ale należy także pamiętać, że te same
Niech myśl ta, którą starałem się roz-
sności. Jednak o każdego z nich sile,
argumenty będą podstawą dla werdyk-
winąć w książce Restytucja dóbr kultury
w ostatecznej instancji, orzec będzie
tów wydawanych w sprawach restytu-
ze stanowiska filozofii prawa. O trudnych
można dopiero badając konkretną
cyjnych w procesie stosowania prawa,
przypadkach na granicy kultury i prawa,
sprawę restytucyjną, gdyż na jej kanwie
czyli w pierwszej kolejności przez sądy.
będzie tłem dla także i dziś toczonych
może się okazać, że to właśnie argu-
I o ile można się spodziewać, że sądy
sporów restytucyjnych5.
ment z prawa własności będzie musiał
niższych instancji będą stały na stano-
ustąpić przed jednym, choć pewnie czę-
wisku pozytywizmu prawniczego, to
ściej przed kilkoma w koalicji argumen-
jednak sądy wyższych instancji, a także
tami restytucyjnymi wyżej wymienio-
trybunały międzynarodowe, często
nymi. Podkreślić tu jednak należy, że
wychodzą poza sztywno ukształtowaną
jednoznaczna klasyfikacja wyżej wska-
literę prawa, wyruszając tym samym na
zanych argumentów nie jest możliwa,
poszukiwanie najbardziej słusznego
gdyż to dopiero wypełnienie ich treścią
i sprawiedliwego rozstrzygnięcia, któ-
wynikającą z konkretnej sprawy resty-
rego wcale prawa pozytywne nie muszą
tucyjnej będzie decydowało, czy w tej
gwarantować.
jednej sprawie dany argument restytu-
W konkluzji warto podkreślić, że
cyjny uzupełnia i wspiera argument
powyższe rozważania nawiązują do
z prawa własności, czy pozostaje wobec
odwiecznego sporu pomiędzy ius a lex,
niego w opozycji.
gdzie ius rozumiane jest jako idea
Warto w końcu zwrócić uwagę na
prawa, sprawiedliwość, zaś lex jako
tzw. przestrzeń dyskursu restytucyj-
prawo pisane, ustawowe4. Spór ten,
nego, który – co widać powyżej –
znany już prawnikom rzymskim,
wychodzi poza granice typowego sporu
w historii filozofii prawa stał się jed-
prawnego. Dojść więc trzeba do wnio-
nym z naczelnych sporów nad prawem
sku, że każda sprawa restytucyjna mie-
w ogóle, gdzie z jednej strony stały
ści się w przestrzeni pomiędzy czterema
różne koncepcje prawno-naturalne,
wypadkowymi; są nimi: moralność,
z drugiej zaś podejście, które dziś okre-
polityka, ekonomia i w końcu dopiero
ślamy mianem pozytywizmu prawni-
prawo.
czego. Dotyczyło to przede wszystkim
Dokonując przeglądu współcześnie
kolizji treści normy prawa pisanego,
istniejących systemów restytucyjnych,
ustawowego z prawem natury, ze swej
czy to przyjętych w poszczególnych
istoty słusznym i sprawiedliwym. Tym
państwach, tak wynikających z możli-
samym sprawy restytucyjne posiadają
wości dochodzenia roszczeń na zasa-
swój szerszy kontekst filozoficzno-
dach ogólnych, jak i szczególnych roz-
-prawny, który nie pozwala sprowadzić
wiązań prawodawczych, czy to zawar-
dyskursu restytucyjnego i występują-
n
PRZYPISY:
1 M.M. Miles, Art as Plunder. The Ancient Origins of
Debate about Cultural Property, Cambridge University
Press, Cambridge-New York-Melbourne 2008, passim.
2 Najszerzej pisze o tym W. Kowalski; zob.: W. Kowalski,
Nabycie dzieła sztuki od nieuprawnionego, Zakamycze,
Kraków 2004, passim.
3 Na temat teorii hard case zob.: Fascynujące ścieżki
filozofii prawa, (red.) J. Zajadło, Lexis Nexis, Warszawa
2008, passim.
4 Zob. szerzej: J. Zajadło, Ius a lex (w:) Łacińska
terminologia prawnicza, (red.) J. Zajadło, Wolters Kluwer,
Warszawa 2009, s. 11 i n.
5 Zob. szerzej: K. Zeidler, Restytucja dóbr kultury ze
stanowiska filozofii prawa. O trudnych przypadkach na
granicy kultury i prawa, Woltes Kluwer,
Warszawa 2011, passim.
21