Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komuniści 1945 - Pol-Int

Pol-Int
Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komuniści 1945-1950
Published: 04.09.2015
Reviewed by Dr. Jolanta Czartoryska
Edited by PD Dr. Markus Krzoska
Ta książka może wywołać zdumienie u polskiego czytelnika przyzwyczajonego do określonej narracji o historii
Polski Ludowej. Ukazuje odbudowę kraju poprzez opis życia robotników w ich środowisku naturalnym w latach
1945-1950. Ujęcie tematu i opis są wyjątkowe pod każdym względem na tle polskiej historiografii ostatniego
ćwierćwiecza.
Padraic Kenney, rocznik 1963, jest profesorem Uniwersytetu Indiana w USA. Jego badania dotyczą głównie
historii ustroju komunistycznego w Europie Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Na początku
lat dwutysięcznych prowadził wykłady we Wrocławiu. Jest autorem, m.in., książek dotyczących powojennej
historii Polski, z których dwie ukazały się po polsku „Rewolucyjny Karnawał. Europa środkowa"(1989) oraz
„Wrocławskie zadymy" (2007).
Jakkolwiek zabrzmi to nieco ekscentrycznie, należy zasugerować, aby polski czytelnik książkę zaczął czytać od
posłowia, zatytułowanego przewrotnie Rewolucja z Ameryki. Jego autorem jest historyk Marcin Zaremba, wybitny
znawca powojennej historii Polski. Zadał intrygujące pytanie: komu na tym zależało i dlaczego, aby jedna z
najważniejszych powstałych za granicą książek o Polsce XX wieku ukazała się po polsku dopiero osiemnaście lat
po swej angielskojęzycznej premierze? M. Zaremba udzielił bezpośrednio częściowej odpowiedzi, wskazując
równocześnie czytelnikowi drogę dalszych poszukiwań w tekście P. Kenneya (s. 373). Następnie warto
przeczytać podsumowanie dokonane przez autora, noszące tytuł „Społeczeństwo, państwo i rewolucja
stalinowska".
Po takiej kolejności stanie się dla czytelnika jasne, że treść, z którą się zapozna jest wyjątkowa, bo napisana bez
uprzedzeń, do kogo- lub czegokolwiek. Ten chłodny ogląd faktów historycznych jest ogromną zaletą opisu.
W tej książce wyjątkowo ważna jest także część wstępna – przedmowa autora do wydania polskiego. W bardzo
osobistym tonie wyjaśnił powody, dla których on, Amerykanin, zajął się badaniem sytuacji polskiej klasy
robotniczej sprzed 50 lat (s. 13–16). Tezy tego niezwykle interesującego wyjaśnienia w następnych rozdziałach
zostały szczegółowo opisane i udokumentowane. Książka oparta jest m. in. na obszernych badaniach
przeprowadzonych w polskich archiwach, w tym na aktach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, do których
autor, jako jeden z pierwszych zagranicznych historyków, uzyskał dostęp już na przełomie w 1989 i 1990 roku (s.
15). Autor odniósł się także do literatury przedmiotu, jaka ukazała się już po wydaniu książki w 1997 roku w USA
(s. 22). Wykorzystał źródła dotychczas obszernie nieprzywoływane, takie jak wspomnienia robotników z tamtych
lat (s. 344, 354–35).
Warunkiem koniecznym zrozumienia wyjątkowej treści tej książki przez polskiego czytelnika jest odrzucenie
wszelkich uprzedzeń ideologicznych, politycznych i historycznych. To one, bowiem stanowią zasadniczą
przeszkodę do poznania realiów i obiektywnej ich oceny w stosunku do okresu nazywanego Polską Ludową. We
współczesnej polskiej historiografii z tamtego okresu w sposób szczególny eksponowane są fakty okrutne,
motywowane typową walką polityczną. Brak natomiast opisów życia zwykłych ludzi, niekreujących wydarzeń
politycznych, a jednak biorących w nich udział w różnym stopniu aktywności. Omawiana książka tę lukę
wypełnia na każdej swej stronie. P. Kenney napisał wprost: „Dramat polityczny, jaki opisują ci (inni, polscy –
przyp. aut.) historycy, został opowiedziany nad wyraz sugestywnie, przystępnie i jest w zasadzie opowieścią
prawdziwą – tyle, że bardzo niepełną" (s. 20). Nazwał okres powojenny w Polsce bez ogródek rewolucją oraz
wojną, lecz nie domową, a nerwów i oczekiwań (s. 21–22, 71). Autor zauważył, że powojenna rewolucja
ustrojowa nie miała charakteru ludowego, ponieważ „polski lud nie odgrywał w określaniu własnej przyszłości
żadnej roli". Mimo to ogromna liczba ludzi czuła się zadowolona z życia w tamtych czasach, co pokazuje
współcześnie istniejąca nostalgia do okresu przed 1989 rokiem (s. 23, 60).
Książka ukazuje dramatyczne warunki życia, w jakich znalazło się po II wojnie całe polskie społeczeństwo, w tym
robotnicy, którzy stali się tuż po wojnie wiodącą grupą społeczną (s. 85). Z nią musieli się liczyć i – jak pokazał
autor – liczyli się przedstawiciele nowej władzy, w tym partia komunistyczna, nie posiadająca wówczas takich
wpływów, na jakie wówczas realnie liczyła (s. 58, 78). Było tak mimo uprzywilejowanej pozycji PPR, wynikającej z
„okupacji Polski przez armię radziecką" (s. 21). Ta sytuacja, po powstaniu PZPR w 1948 zmieniła się, ale na
robotników, aż do 1976 roku, „nie zawracała uwagi żadna grupa opozycyjna" (s. 58–59).
Opis środowisk robotniczych dokonany jest w oparciu o dwa miasta, które autor uznał za reprezentatywne.
Łódź, miasto z wieloletnimi tradycjami, jest przykładem typowego przedwojennego środowiska robotniczego.
Wrocław zaś jest przykładem powstającego w nowych warunkach polskiego społeczeństwa, w tym nowej klasy
robotniczej. Miasta zostały przedstawione w kontraście do siebie, ponieważ robotnicy w obu środowiskach
bardzo się różnili. Odmienny był ich stosunek do wspólnoty losów robotniczych (s. 93), a także środków
produkcji, kierownictwa fabryk, samorządu robotniczego, podejmowanych form protestu (s. 100, 157 i n),
nowego ustroju oraz partii politycznych, w tym partii komunistycznej (s. 93–157).
P. Kenney dokładnie rozumie powody tej odmienności i starannie je opisał. Szczególnie interesująco brzmi opis
sytuacji panującej we Wrocławiu. Opis problemów, jakie tam występowały pokazuje jak bardzo
skomplikowanym procesem było przejęcie Ziem Zachodnich, w tym Wrocławia, przez Polskę. Amerykanin
przypomina Polakom, że polskość Wrocławia i innych terenów otrzymanych po wojnie była, co najmniej
dyskusyjna, a sami Polacy wiele lat nie wierzyli w stabilność polskiej władzy na tamtych terenach (rozdz. 3
Wrocław-przedmurze komunizmu, s. 157–209).
W wyniku lektury, szczególnie wspomnień związanych z wczasami pracowniczymi, czytelnik może zdać sobie
sprawę, jak trudnym i skomplikowanym procesem było dokonywanie zmiany ustrojowej oraz jak trudne dla
osób pochodzących ze wsi było wchodzenie w miejskie i robotnicze środowisko. Autor podkreślił, że był to
przejaw dokonującego się ówcześnie awansu społecznego, podobnie jak awans robotników na stanowiska tzw.
umysłowe.
Dla niejednego czytelnika może być także zaskakująca informacja, iż w omawianych latach robotnicy wyjątkowo
często strajkowali. Nie bali się ani swoich dyrekcji, ani partii, która do zjednoczenia w grudniu 1948 r., jak wynika
z lektury, z trudem budowała swoją pozycję w zakładach pracy. Robotnicy, dowartościowani przez władzę
(cokolwiek to w tamtym momencie znaczyło), odważnie prezentowali swoje poglądy. Sprowadzały się one
głównie do niezadowolenia z rzeczywiście trudnych, powojennych warunków życia. Robotników w
zdecydowanej większości polityka po prostu nie interesowała. Świadoma swoich interesów i nowych możliwości
klasa robotnicza dopiero powstawała, przy okazji przyspieszonej industrializacji kraju (s. 84).
P. Kenney podjął ważną i niepopularną w naszym kraju próbę odpowiedzi na pytania o istotę doświadczenia,
jakim był komunizm w Polsce. W polskiej narracji historycznej o latach powojennych trudno znaleźć odpowiedź
na następujące pytania: co społeczeństwo sądziło o komunizmie, jak go przyjmowało, co się ludziom w nim
podobało, a co nie? Autor pokazał podstawowe cele, jakie stawiali sobie komuniści w odniesieniu do robotników
i wyraził swój pogląd na temat tego, czy udało się im je osiągnąć. Ukazując podstawy społeczne narodzin
systemu komunistycznego, w znacznym stopniu odpowiedział na pytanie, dlaczego reżim ten trwał tak długo,
ale też, dlaczego w końcu upadł? (s. 21).
Książka jest bardzo dobrze napisana wraz z tłumaczeniem z języka angielskiego. W kontekście, wskazanego już
wyżej, tak dziwnie późnego wydania książki w Polsce zwraca uwagę tłumaczenie tytułu z języka angielskiego.
Wydaje się, że bardziej właściwym byłby tytuł „Odbudowa Polski. Robotnicy i komuniści". Ta niewielka,
zdawałoby się, różnica w tłumaczeniu, jest ważnym elementem oceny książki i ujęcia przez autora opisywanych
problemów. Być może polski tytuł jest kompromisem na rzecz współczesnej polskiej narracji o tamtych latach.
Wydawca wskazał czytelnikowi, że robotnicy i komuniści pozostawali od zarania państwa komunistycznego ze
sobą w jednoznacznym konflikcie, a w Polsce nie miała miejsca odbudowa po zniszczeniach wojennych. Jednak
z testu nie wynika, aby ta opozycja była oczywista. Robotnicy wraz z całym społeczeństwem odbudowali
zniszczoną wojną Polskę, która w innych granicach i z innym ustrojem, zachowała historycznie ciągłość Państwa.
���
Citation:
Jolanta Czartoryska: Review for: Padraic Kenney: Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komuniści 1945-1950,
2015, in: https://www.pol-int.org/en/node/1908#r3108.
https://www.pol-int.org/en/node/1908?j5Q6rewycZ5HtUDXTWpx7UZE=1&r=3108