Holistyczny model etnologii Stanisława Poniatowskiego

Transkrypt

zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Stanisław Poniatowski (1884-1945)
Stworzył i prowadził w latach 1912-1920 Pracownię Etnologiczną
w warszawskim Muzeum Etnograficznym. Plonem jego wyprawy na
Daleki Wschód były liczne, bezcenne przedmioty dokumentujące kulturę
Goldów i Oroczonów. Spłonęły wraz z całymi zbiorami Muzeum
we wrześniu 1939 roku.
Portret Stanisława Poniatowskiego wykonany na kartach „Dziennika...”
przez T. Plucińskiego w 1914 roku, Archiwum Polskiego Towarzystwa
Ludoznawczego (PTL), Wrocław.
Stanisław Poniatowski (1884-1945)
In 1912-1920 created and ran Ethnology Laboratory in The Ethnographic
Museum in Warsaw. His journey to the Far East resulted in numerous
invaluable items documenting the culture of the Gold and the Orochs.
Unfortunately, they all burned, together with other collections,
in September 1939.
Portrait of Stanislaw Poniatowski made on the pages of “Diary ...”
by T. Plucinski in 1914, from the Archives of Polish Ethnological
Society (PES), Wroclaw.
MUZEUM – TRADYCJA | MUSEUM – TRADITION
Krzysztof GŁadkowski
zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Holistyczny model etnologii
Stanisława Poniatowskiego
Holistic model of ethnology
of Stanisław Poniatowski
W roku 2014, 6 października, minęła 130. rocznica urodzin Stanisława Poniatowskiego1.
W kraju jest on postacią raczej zapomnianą, jego dorobek zasługuje jednak na uwagę nie
tylko z powodów rocznicowych, ale za sprawą doniosłości teoretycznych rozwiązań, opartych
na solidnych podstawach filozoficznych, oraz wybiegających daleko w przyszłość propozycji
metodologicznych.
Dorobek Poniatowskiego obejmuje nie tylko dociekania teoretyczno-metodologiczne, ale także
badania empiryczne w Azji, zarówno antropologiczne (antropologia fizyczna), jak i etnograficzne.
Nie wszystkie jego prace zostały opublikowane, a myśli antropologicznej i etnologicznej tego
uczonego nie poddano pełnej ocenie krytycznej.
Goldowie w Muchu.
Budynek mieszkalny wzorowany na domach rosyjskich; brak jeszcze właściwego komina na dachu.
Nad oknem słomiane burchany. Gospodarz z wielką dzidą na niedźwiedzia (opis skrócony na podstawie
oryginalnego podpisu S. Poniatowskiego), fot. S. Poniatowski, 1914, Archiwum PTL we Wrocławiu.
Gold people in Muchu.
A house similar to Russian houses; still without a proper chimney on the roof. Straw Burchans
above the window. The owner with a huge bear spear. Photo by S. Poniatowski, 1914.
Brief description on the basis of the original signature by S. Poniatowski, photo by S. Poniatowski,
1914, from the Archives of PES, Wroclaw.
116
Year 2014, on October 6th, will marked the 130th anniversary of birth of Stanisław Poniatowski.1
In our country he is a rather forgotten figure, but his achievements deserve recognition not only
because of the anniversary but of the importance of his theoretical solutions based on solid philosophical foundations, and methodological proposals that reached far into the future.
Poniatowski’s legacy includes not only theoretical and methodological reflections but also
empirical studies in Asia, both anthropological (physical anthropology) and ethnographic.
Not all of his works have been published, and the anthropological and ethnological thought
of this scholar has not received full critical assessment.
Inny badacz ludów Azji (Jakutów i Tunguzów)
Edward Piekarski, z którym Stanisław Poniatowski
w Petersburgu kontaktował się przed wyprawą do
Goldów i Oroczonów, zasłużył sobie na pomnik
w Jakucku wraz z Wacławem Sieroszewskim. W roku
2014 zaplanowano w Rosji obchody osiemdziesiątej
rocznicy urodzin Piekarskiego („Edward Piekarski...”, 2013).
1|
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
1| Another researcher of Asian peoples (Yakuts and
Tungus), Edward Piekarski, with whom Stanisław
Poniatowski got in touch in St. Petersburg before his
expedition to the Oroch and Golds, is commemorated with a memorial in Yakutsk, along with Wacław
Sieroszewski. Celebrations of Piekarski’s 80th birthday are planned to take place in 2014 in Russia
(“Edward Piekarski...”, 2013).
117
Holistic model of ethnology of Stanisław Poniatowski
Stanisław Poniatowski należy w historii polskiej nauki do najbardziej konsekwentnych
reprezentantów podejścia historycznego w etnologii: kładł podwaliny pod historyczne badania
zmiany kulturowej i genezy wytworów kulturowych, a podczas studiów w Zurychu przyczynił
się do rozwoju antropologii fizycznej. Należał do grona największych erudytów wśród
polskich etnologów. Posiadał wszechstronne zainteresowania: filozofia, prahistoria, etnologia,
antropologia fizyczna, socjologia, lingwistyka. Był organizatorem oraz kierownikiem Pracowni
Etnologicznej przy zbiorach etnograficznych Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie
(1912-1920), czyli dzisiejszego Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie modelu etnologii, nad którym pracował
Stanisław Poniatowski, a który zasługuje w pełni na nazwę holistycznego, chociaż badacz
nie mógł opracować swojej koncepcji do końca2. Zaprezentowanie go jest uzasadnione tym,
że pozostaje on bardzo dobrym heurystycznym narzędziem pozwalającym na identyfikację
przedmiotu i zakresu badań nie tylko etnologii, ale nauk humanistycznych i społecznych
w ogóle; uczy ponadto, jak wiedza o dotychczasowym rozwoju jakiejś dyscypliny pozwala na
wytyczenie najlepszej drogi do jej dalszego kształtowania. Wartość tego holistycznego modelu
dzisiaj wynika z dwóch zasadniczych powodów: pierwszy to zawarte w nim założenie, że
etnologia jest nauką historyczną, drugi – jest to koncepcja obejmująca całość przedmiotu
badań nauk humanistycznych i społecznych, oparta na podstawach filozoficznych
z semantycznie dopracowanym systemem kategorii pojęciowych. Jest to teoria zasługująca
na wysoką ocenę z punktu widzenia metodologicznego i chyba niemająca sobie pod tym
względem równych w tamtym czasie.
Stanisław Poniatowski is among the most consistent representatives of a historical approach in ethnology on the Polish scientific scene; he laid the foundation for the historical
study of cultural shift and the origins of cultural products, and during his studies in Zurich
he contributed to the development of physical anthropology. He was one of the greatest scholars among Polish ethnologists. Among his extensive interests were: philosophy, prehistory,
ethnology, physical anthropology, sociology, and linguistics. He organised and presided over
the Ethnological Laboratory at the ethnographic collection of the Museum of Industry and
Agriculture in Warsaw (1912-1920), i.e. the today’s State Ethnographic Museum in Warsaw.
The following paper is dedicated to presenting a certain model of ethnology as advocated
by Stanisław Poniatowski, which fully deserves to be called ‘holistic’, despite not being conceptually finished by the researcher.2 This presentation is justified by the fact that his model
still remains a very good heuristic tool to identify the object and scope of the study not only of
ethnology but the humanities and social sciences in general. What is more, it teaches how an
understanding of current development of any discipline allows us to set the best direction for
its further formation. The value of this holistic model today results from two main reasons:
the first is the contained assumption that ethnology is a historical science, the other, that it is
a concept covering all subjects of research within the humanities and social sciences, based
on philosophical foundations with semantically elaborated system of conceptual categories.
From the methodological point of view, the theory deserves high praise. Moreover, it seems
that no other model of the time was equal to that of Poniatowski in this respect.
Stanisław Poniatowski został aresztowany 4 października 1942 roku w Warszawie. Uniemożliwiło
mu to dalszą pracę naukową. Więziony był kolejno
na Pawiaku, KL Majdanek, KL Gross-Rosen, gdzie
otrzymał numer 29 122. 31 maja 1944 roku przeniesiono go do obozu Leitmeritz (Litomierzyce, czes.
Litoměřice), który podlegał KL Flossenbürg; tam 8
stycznia 1945 roku zmarł (dane na podstawie dokumentów z Archiwum Muzeum Gross-Rosen przesłane autorowi artykułu przez dyrektora Muzeum
Gross-Rosen Janusza Barszcza, sygn. 1/MF; sygn.
2699/3/DP; sygn. 6797/DP; sygn. 1537/DP; sygn.
4834/DP; sygn. 6611/DP).
2|
118
K R Z YS Z TO F G Ł A D KOWS K I | Holistyczny model etnologii Stanisława Poniatowskiego
2| Stanisław Poniatowski got arrested on 4 October 1942
in Warsaw. That event made it impossible for him to
continue his scientific work. He was imprisoned: first, in
Pawiak, then in concentration camps (KL) in Majdanek
and Gross-Rosen, where he was issued number 29 122.
On 31 May 1944 he was transferred to camp in the Czech
town Litoměřice (Leitmeritz), which was a sub-camp of
KL Flossenbürg; he died there, on 8 January 1945 (data
based on documentation from the Archive of GrossRosen Museum sent to the author by Janusz Barszcz, the
Director of Gross-Rosen Museum, ref. no 1/MF; ref. no
2699/3/DP; ref. no 6797/DP; ref. no 1537/DP; ref. no
4834/DP; ref. no 6611/DP).
Etnologia czy antropologia bez przymiotnika
Współcześnie, gdy nazwy „antropologia kulturowa i antropologia społeczna” (a także łącznie:
„antropologia społeczna i kulturowa”) wypierają tradycyjną nazwę „etnologia”, może na
miejscu będzie przypomnienie, że Stanisław Poniatowski opowiadał się za nazwą „etnologia”
dla dyscypliny zajmującej się badaniem kultur i społeczności tradycyjnych, które określał jako
kultury „ludów niecywilizowanych”, nieposiadające pisma, dla odróżnienia od kultur „ludów
cywilizowanych”, piśmiennych (Poniatowski 1922: 14; 1932: 191; zob. Gładkowski 1995: 193-199). Stanisław Poniatowski odwoływał się do przyjętej w Europie konwencji, argumentując
za nazwą „etnologia”. Zwracał uwagę, że ludy niecywilizowane i ich kultura były badane
wraz z ich naturą, stąd pochodzi szerokie rozumienie antropologii jako nauki lub nauk
Ethnology or anthropology without an adjective
Today, when terms like “cultural anthropology and social anthropology” (as well as collectively
used, “socio-cultural anthropology”) take the place of the traditional term “ethnology”, it may be
beneficial to recall that Stanisław Poniatowski advocated “ethnology” as a term for the discipline
dealing with the study of cultures and traditional communities, which he described as cultures
of “the uncivilized”, illiterate, to be distinguished from cultures of “the civilized peoples”, knowing the written word (Poniatowski 1922: 14; 1932: 191; cf. Gładkowski 1995: 193-199). Stanisław
Poniatowski referred to the convention adopted in Europe, arguing for the term “ethnology”. He
pointed out that the uncivilized peoples and their culture were investigated along with their nature,
hence the broad understanding of anthropology as a discipline of science or sciences of human
nature and culture. By assigning the science of human nature to natural sciences, Poniatowski
separated the latter from the humanities and social sciences, which deal with cultures and civilized and uncivilized peoples. The Polish scholar, wanting to clearly define the term for humanist
science for the study of the uncivilized peoples and their culture together with pre-civilized development stage of the civilized peoples, advocated the term “ethnology” (Poniatowski 1922: 11).
Currently we can observe significant coming together of the natural sciences and human
sciences focused on man (including the social sciences); it is evidenced by the development of
interdisciplinary research and associated demands for the development of new research methods
(Wulf 2004: 9-10). The starting point for the evolution of a single science, which should be called
06|2014
119
o naturze i kulturze ludzkiej. Zaliczając nauki o naturze ludzkiej do nauk biologicznych,
Poniatowski oddzielił te ostatnie od nauk humanistycznych i społecznych, które badają
kultury i ludy cywilizowane i niecywilizowane. Polski uczony, chcąc jednoznacznie określić
nazwę nauki humanistycznej zajmującej się badaniem kultury i ludów niecywilizowanych
wraz z przedcywilizacyjną fazą rozwoju ludów cywilizowanych, opowiedział się za nazwą
„etnologia” (Poniatowski 1922: 11).
Obecnie ma miejsce daleko posunięte zbliżenie biologicznych i humanistycznych nauk
o człowieku (w tym też nauk społecznych), świadczy o tym rozwój badań interdyscyplinarnych
oraz wiążące się z nimi postulaty wypracowania nowych metod badawczych (Wulf 2004: 9-10).
Punktem wyjścia do wypracowania jednolitej nauki, która powinna nosić nazwę „antropologia” (bez przymiotnika – „społeczna” lub „kulturowa”), badającej człowieka i jego kulturę
powinno być filozoficzne założenie leżące u podstaw definicji człowieka jako istoty będącej
jednością psychosomatyczną (duchowo-cielesną)3. Tę jedność akcentują m.in. nauki medyczne i psychologiczne (Zawisza 2011: 27-28; Wielowymiarowość współczesnej medycyny 2012).
Nie mniej ważne jest milczące przyjęcie tego założenia w różnych naukach humanistycznych i społecznych. To nowe podejście dla odróżnienia od dotychczasowego, oddzielającego
badania biologicznej strony człowieka od badań jego kultury, może nosić nazwę „nowej
antropologii”4.
Przełom humanistyczny
“anthropology” (without any adjective – neither “social” nor “cultural”) and focused on investigating
the human kind and their culture, should be a philosophical assumption underlying the definition of
a man as a being of psychosomatic unity (spiritual-corporeal).3 This unity is stressed by e.g. medical
science and psychology (Zawisza 2011: 27-28; Wielowymiarowość współczesnej medycyny 2012). No
less important is the acquiescence of this assumption in many disciplines within the humanities and
social sciences. This new approach could be distinguished from the previous one, separating research
on the biological part from the cultural perspective, by calling it the “new anthropology”4.
Humanist shift
3| Człowieka jako istotę cechującą się niezbywalną jednością duszy i ciała definiował Tomasz z Akwinu
(Krąpiec 2002; Krąpiec 1991, rozdz. XII). W personalizmie zwraca się uwagę na człowieka jako osobę
i przestrzega przed redukcjonizmem i dualizmem
w jego pojmowaniu: „Mówiąc o integralnej wizji człowieka w ramach personalizmu, należy uwzględnić to
wszystko, co konstytuuje człowieka jako człowieka,
unikając pułapki zarówno redukcjonizmu, jak i dualizmu. Gdy uda się to osiągnąć, wówczas możemy powiedzieć, że mamy do czynienia z osobą ludzką,
z prawdziwym człowiekiem. Człowiek pojęty redukcjonistycznie lub dualistycznie nie jest ani osobą, ani
człowiekiem” (Daszkiewicz 2014).
4| Zarys takiej koncepcji przedstawiłem podczas
V Międzynarodowego Interdyscyplinarnego Sympozjum Naukowego: Idee – Człowiek – Filozofia (5-10
sierpnia 2014).
120
Man was characterised by the inalienable unity of
body and soul by Thomas Aquinas (Krąpiec, 2002;
Krąpiec 1991, chap. XII). Personalism draws attention to man as a person and warns against reductionism and dualism: “Talking about the integral concept
of a man as understood in personalism, one should
take into account everything that constitutes a man,
avoiding the pitfalls of both reductionism and dualism. When this is achieved, then we can say that we
are dealing with a human being, with a real person.
Man as seen by reductionists or dualists is neither
a person nor a man” (Daszkiewicz 2014).
4| Outline of such an idea was presented by me at
the 5th International Interdisciplinary Symposium:
Ideas – Man – Philosophy (5-10 August 2014).
3|
Na początku dwudziestego stulecia dalekosiężne skutki dla rozwoju europejskiej etnologii
miały przewartościowania przedmiotu nauk humanistycznych dokonane w filozofii
niemieckiej. Następstwa ich są widoczne do dziś, dotyczą przede wszystkim sposobu rozumienia
istoty nauk humanistycznych. Za sprawą wskazania przez Wilhelma Windelbanda, Heinricha
Rickerta i Wilhelma Dilthey’a cech odróżniających przedmiot badań humanistycznych od
tegoż nauk biologicznych, uwolniono badania kultury od paradygmatu ewolucjonistycznego
i apriorycznego założenia postępu jako zasady porządkującej w systematyzowaniu i opisie
rozwoju kultury. Rozwój nauk historycznych na przełomie XIX i XX wieku otworzył drogę
do badania kultury z tej perspektywy i spowodował w etnologii wypracowanie odpowiednich
metod badania kultury ludów nieposiadających źródeł pisanych. Podejście historyczne na
gruncie europejskim reprezentowały dwie szkoły – brytyjska i austriacko-niemiecka, zwana
też szkołą kręgów kulturowych lub szkołą kulturowo-historyczną. Druga z tych szkół była
dojrzalsza nie tylko w stosunku do brytyjskiej, ale także w porównaniu z poprzedzającym
ją kierunkiem znanym jako ewolucjonizm klasyczny. Metodologicznie i teoretycznie była
o wiele bardziej dostosowana do przedmiotu swoich badań (Barnard 2000: 87-91). Właśnie
rozwój nowego podejścia w etnologii przypada na okres szwajcarskich studiów Stanisława
Poniatowskiego, tj. lata 1906-1911. Wtedy ma miejsce opublikowanie przełomowych dzieł
At the beginning of the 20th century, re-evaluation of the object of study of the humanities made
in German philosophy had far-reaching consequences for the development of European ethnology. Its consequences are visible even today and they relate primarily to the understanding of the
essence of the human sciences. Scholars such as Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert and Wilhelm Dilthey distinguished characteristics marking the distinction between the natural sciences
and human sciences and managed to free cultural studies from the evolutionary paradigm and
a priori assumptions about progress as an ordering principle in structuring and description of the
development of culture. Growing importance of historical sciences in the late 19th and early 20th
century opened the way for the study of culture from that perspective and resulted in producing appropriate methods in ethnology for studying cultures of the peoples without written sources. The
historical approach in Europe was represented by two schools – British and German-Austrian,
also called the culture circles school or cultural-historical school. The latter was far more mature
not only in comparison to the British one but also to the preceding trend, known as classical social
evolutionism. Methodologically and theoretically it was much more suited for the subject of its research (Barnard 2000: 87-91). The time when the new approach in ethnology was being developed
coincided with Stanisław Poniatowski’s studies in Switzerland, i.e. years 1906-1911. It is then that
the groundbreaking works introducing the said change in the theory and methodology in the European ethnology, achieved by the cultural-historical school, got published. Year 1906 saw the publication of Wilhelm Schmidt’s article in journal “Anthropos”, entitled Die moderne Ethnologie, in
which he showed the weaknesses of evolutionary approaches in the study of cultural development.
In subsequent years, “Anthropos” published a series of Schmidt’s articles that triggered a revision
of views on the origin and formation process of religions (Schmidt 1908; 1909, 1910). Later, these
collected articles would constitute the first volume of his seminal work on the origin of the idea of
God (Schmidt 1912; 1912-55). In his book from 1910, Schmidt postulated that, based on studies
06|2014
121
122
przygotowujących wspomnianą zmianę teoretycznego i metodologicznego oprzyrządowania
w europejskiej etnologii, wypracowanego przez szkołę kulturowo-historyczną. Rok 1906
to publikacja artykułu Wilhelma Schmidta w periodyku „Anthropos”, zatytułowanego Die
moderne Ethnologie, w którym wykazał słabości podejścia ewolucjonistycznego w badaniach
rozwoju kultury. W tymże czasopiśmie Schmidt publikuje w kolejnych latach cykl artykułów,
które spowodują rewizję poglądów na temat pochodzenia i rozwoju religii (Schmidt 1908;
1909; 1910). Później, wspólnie zebrane, ukażą się one jako pierwszy tom pomnikowego
dzieła na temat pochodzenia idei Boga (Schmidt 1912; 1912-1955). W 1910 roku wychodzi
książka Schmidta, w której uznaje on kulturę Pigmejów za najstarszą na podstawie badania
jej rozwoju (Schmidt 1910a), co jest z dzisiejszego punku widzenia niezmiernie interesujące,
zwłaszcza z perspektywy archeologii. 1911 to z kolei rok publikacji podstawowej pracy
metodologicznej autorstwa Fritza Graebnera, otwierającej badania historyczne w etnologii,
zatytułowanej Methode der Ethnologie (Graebner 1911). Wymienione publikacje stanowią
punkty na drodze do wypracowania podejścia historycznego w praktykach etnologicznych –
od krytyki ewolucjonizmu do pozytywnego przedstawienia nowej, historycznej metody badań
kultury ludów niepiśmiennych, zwanej metodą kulturowo-historyczną (kulturhistorische
Methode) (Schmidt 1906a).
W Szwajcarii Stanisław Poniatowski został doceniony przez Rudolfa Martina, u którego
studiował. Powierzył on mu do opracowania trudny rozdział swojego podręcznika o metodach
statystycznych w antropologii i naukach pokrewnych (Martin 1914); podobnie uczynił Arnold
Lang (Lang 1914: VII). Rudolf Martin był tym, który przezwyciężył kryzys w dziedzinie
antropologii, a czas, kiedy uczył się u niego Poniatowski, był okresem odrodzenia tego
szwajcarskiego ośrodka antropologicznego (w Zurychu studiowali też: Jan Czekanowski,
Edward Loth i Michał Reicher). Rudolf Martin interesował się ponadto etnografią był autorem
dzieła Inlandstämme der Malayischen Halbinsel (Martin 1905). Wprawdzie niewiele wiemy
o studiach etnograficznych Poniatowskiego w Zurychu w Katedrze Geografii u profesorów
Ottona Stolla i Jakoba Heierliego, ale ich spojrzenie na człowieka i jego kulturę dziś nazwano
by interdyscyplinarnym5. Poznając prace reprezentantów wspomnianej szkoły historycznej,
polski etnolog również w swoich badaniach uwzględniał wyniki badań antropologicznych,
etnologicznych, prahistorycznych i językoznawczych.
Stanisław Poniatowski po studiach w Zurychu, uwieńczonych doktoratem z summa cum
laude6 z antropologii fizycznej, wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczyna pracę jako asystent
w Pracowni Antropologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1912-1913),
a w roku 1912 założył Pracownię Etnologiczną przy Zbiorach Etnograficznych Muzeum
of its development, culture of Pygmies was the oldest one (Schmidt 1910a), which is very interesting from today’s perspective, especially from the archaeological point of view. In turn, 1911 is the
year of publication of the basic methodological work by Fritz Graebner which initiated historical
research in ethnology, entitled Methode der Ethnologie (Graebner 1911). The above-mentioned
publications are milestones on the way to introduce a historical approach in ethnological practices
– from criticism of evolutionism to positive presentation of new historical research methods in illiterate peoples, known as cultural-historical method (kulturhistorische Methode) (Schmidt 1906a).
In Switzerland Stanisław Poniatowski was recognised by Rudolf Martin, his professor,
who entrusted him with compiling a problematic chapter of his textbook on statistical methods in anthropology and related sciences (Martin 1914); the same can be said about Arnold
Lang (1914: VII). Rudolf Martin was the one who overcame the crisis in the field of anthropology, and the time when he lectured Poniatowski was a period of revival of the Swiss circle of anthropological thought (in Zurich studied also: Jan Czekanowski, Edward Loth and
Michał Reicher). Furthermore, Rudolf Martin was interested in ethnography (he is the author
of the work Inlandstämme der Malayischen Halbinsel, Jena 1905). Although little is known
about ethnographic studies of Poniatowski at the Department of Geography in Zurich under
professors Otto Stoll and Jakob Heierli, their view on man and culture today would be called
an interdisciplinary one5. While getting to know other works by representatives of the said
historical school, the Polish ethnologist also in his research was taking into account the results
of anthropological, ethnological, prehistoric and linguistic studies.
Stanisław Poniatowski graduated summa cum laude6 from Zurich holding a doctorate of
physical anthropology and returned to Warsaw, where he started working as an assistant in the
Laboratory of Anthropology of the Warsaw Scientific Society (1912-1913). In 1912, he founded
the Ethnological Laboratory at the ethnographic collection of the Museum of Industry and
Agriculture in Warsaw. In May 1914, he took an anthropological and ethnographic expedition
to Primorsky Krai in Eastern Siberia, where he explored the Golds on the lower Amur and
the Oroch-udege on Sunggari7; the research was interrupted by the First World War.8 From
that moment, ethnological work began to definitely dominate Poniatowski’s achievements.9 His
publications in the initial period promoted a then new direction in European ethnology (Poniatowski 1917-18; 1924; ibid. 1925), today known as diffusionism, and presented results of his own
thoughts on the origin of material culture (Poniatowski 1924a; 1924b; 1930), in which he used
the historical method, adapted as well to research in physical anthropology (Poniatowski 1928).
5| Otto Stoll (1849-1922) ukończył studia medyczne
(1873), a w 1878 r. wyjechał do Gwatemali, gdzie poza
praktyką lekarską prowadził studia zoologiczne i lingwistyczne. Do badań w Gwatemali nawiązują jego
pierwsze pisma etnograficzne. W 1884 habilitował się
z etnografii i antropologii. Praca habilitacyjna poświęcona była etnografii Gwatemali (Zur Ethnographie
der Republik Guatemala), powstała też monografia na
temat kultury materialnej i duchowej tego kraju (Die
Ethnologie der Inlandstämme von Guatemala). Był
on założycielem Instytutu Geograficznego, Zbiorów
Etnologicznych oraz Muzeum Zoologicznego Uniwersytetu w Zurychu. Do szczególnych cech Stolla należały rzadka umiejętność łączenia wiedzy przyrodniczej z humanistyczną oraz niezwyczajne kompetencje
lingwistyczne i literaturoznawcze. Zajmował się sugestią i hipnotyzmem w związku z różnymi przejawami
życia badanych ludów (Wehrli 1923: 48-50).
06|2014
5| Otto Stoll (1849-1922), graduated from medical
school (1873), and in 1878 he went to Guatemala,
where outside medical practice he also conducted zoological and linguistic research. The study in Guatemala was covered by his first ethnographic papers. In
1884, he obtained habilitation in ethnography and
anthropology. His habilitation thesis was devoted to
the ethnography of Guatemala (“Zur Ethnographie
der Republik Guatemala”); he also wrote a monograph on the material and spiritual culture of this
country (“Die Ethnologie der Inlandstämme von
Guatemala”). He was the founder of the Institute of
Geography, Ethnological Collections and the Zoological Museum of the University of Zurich. Stoll had a
rare ability to combine natural and humanist knowledge and distinctive competence in linguistics and
literature. He researched suggestion and hypnotism in
connection with various aspects of life of the peoples
he studied (Wehrli 1923: 48-50).
123
Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. W maju 1914 roku podjął wyprawę antropologicznoetnograficzną do Kraju Nadamurskiego we Wschodniej Syberii, gdzie bada Goldów nad
Dolnym Amurem i Oroczonów-udike nad Sungari7; badania te przerywa wybuch I wojny
światowej8. Od tego momentu w dorobku Poniatowskiego zaczynają zdecydowanie
dominować prace etnologiczne9. Publikacje Poniatowskiego w pierwszym okresie propagują
nowy wówczas kierunek w etnologii europejskiej (Poniatowski 1917-18; 1924; 1925), znany
dziś jako dyfuzjonizm, i prezentują wyniki jego własnych przemyśleń nad genezą wytworów
kulturowych (Poniatowski 1924a; 1924b; 1930), w których zastosował metodę historyczną,
adaptowaną również do badań z zakresu antropologii fizycznej (Poniatowski 1928).
Holistyczny model etnologii
Rok 1920 można uznać za początek krystalizowania się własnej koncepcji etnologii
Poniatowskiego, której dojrzałą postać wypracowywał od połowy lat trzydziestych do
momentu aresztowania w 1942 roku. Podstawy opartej na paradygmacie humanistycznym
koncepcji zaprezentował w artykule Zadanie i przedmiot etnologii10 opublikowanym w 1922
roku. Uzupełniają ją teksty ukazujące się do 1932 roku (Poniatowski 1922a; 1932; 1932a).
Holistic model of ethnology
The own concept of ethnology established by Poniatowski began to grow since 1920 and
became mature from the mid-thirties until his arrest in 1942. He presented its, based on the
humanist paradigm, framework in the article published in 1922 entitled Zadanie i przedmiot etnologii.10 That background is further complemented by texts appearing in print until
1932 (Poniatowski 1922a; 1932; 1932a). They constituted the basis on which he built his
own theory of an ethnological fact and methods of research: the results were published after
6| „Od jesieni r. 1906 do 1911 studia na Wydziale
Filozoficznym Uniwersytetu Zuryskiego, na którym
otrzymał w r. 1911 stopień doktora filozofii z najwyższym odznaczeniem „unter Anerkennung vorzüglicher Leistung”, czytamy w Curriculum Vitae z 13 kwietnia 1934 roku (Poniatowski 1934: 27).
7| Wyprawę do Wschodniej Syberii za pośrednictwem
Stołyhwy zaproponował S. Poniatowskiemu przebywający w 1912 roku w Warszawie Aleš Hrdlička, szukający dowodów na azjatyckie pochodzenie amerykańskich Indian (Poniatowski 1964-65: 16; Heidenreich
1964-65: 11-13; Wokroj 1964-65: 127).
8| Zmuszony był do przerwania badań „z powodu wybuchu wojny, aresztowania i rozkazu opuszczenia terenów nadamurskich” (Wokroj 1964-65: 134).
9| S. Poniatowski rozumiał etnologię jako naukę ogólną, zajmującą się porównawczymi badaniami wytworów kulturowych ludów świata. Takie badania sam
prowadził, zajmując się poszukiwaniami genezy poszczególnych wytworów kulturowych.
124
6| “From the autumn of 1906 to 1911 – studies at the
Faculty of Philosophy of the University of Zurich, from
which in 1911 he received Doctor of Philosophy degree
with highest honours “unter Anerkennung vorzüglicher Leistung” reads the Curriculum Vitae of 13 April
1934 (Poniatowski 1934: 27).
7| The expedition to the Eastern Siberia with the help
of Stołyhwo was suggested to S. by Aleš Hrdlička, a researcher who stayed in Warsaw in 1912 and looked for
evidence of Asian origins of American Indians (Poniatowski 1964-65: 16; Heidenreich 1964-1965: 11-13;
Wokroj 1964-65: 127).
8| He was forced to stop research “due to the outbreak
of war, arrest and order to leave Primorsky Krai” (Wokroj 1964-65: 134).
9| S. Poniatowski understood ethnology as a general
science, dealing with comparative study of products of
culture made by the peoples of the world. He himself
conducted such studies, dealing with the origins of various cultural products.
Stanowiły one podstawy, na których budował własną teorię faktu etnologicznego i metod
jego badania: wyniki opublikowano po II wojnie światowej w „Ludzie” jako odrębne dwa
teksty, pochodzące z wielkiego dzieła o pochówkach zatytułowanego Mahavrata, nad którym
uczony pracował do chwili aresztowania (Poniatowski 1946; 1947). W Zadaniu i przedmiocie
etnologii Poniatowski wskazał cechy odróżniające przedmiot nauk humanistycznych od
przyrodniczych, wykazując oryginalność i precyzję, której trudno szukać u najwybitniejszych
uczonych tego czasu zajmujących się tym zagadnieniem. Stanisław Poniatowski odrzucił
podstawy, na jakich Windelband, Dilthey, Rickert, Stammler i Diehl oparli podział nauk na
przyrodnicze i humanistyczne. Według Poniatowskiego cechy wytworów wskazane przez nich,
choć istotne, nie mogą być podstawą porównania kultury z naturą. Wysunął on propozycję,
by zamiast brać pod uwagę poszczególne cechy badanych przedmiotów, oprzeć ich podział
na ogólnym wzroście ich złożoności. I tak przedmioty martwe (przyroda nieożywiona)
posiadają tylko strukturę, przedmioty lub istoty żywe (przyroda ożywiona) obok struktury
mają funkcję (wykonują czynności). Przy tym w obu wypadkach charakter struktury tych
grup przedmiotów różni się między sobą. Tym grupom przedmiotów przyporządkowane są
odrębne nauki przyrodnicze: „anorganiczne albo fizyczne i organiczne albo biologiczne”.
World War II in “Lud” as two separate articles – excerpts from his great work on burials
entitled Mahavrata, on which the scholar worked until his arrest (Poniatowski 1946; 1947).
In Zadanie i przedmiot etnologii Poniatowski pointed out the distinguishing features of the
object of study of the humanities, differentiating them from the natural sciences. The level
of originality and precision that he demonstrated surpassed that of the most outstanding
scholars of the time dealing with this issue. Stanisław Poniatowski rejected the grounds
on which Windelband, Dilthey, Rickert, Stammler and Diehl had based their division on
the natural sciences and the humanities. According to Poniatowski, the characteristics of
cultural products indicated by the scholars, though important, could not form the basis of
a comparison between culture and nature. Instead, he put forward a proposal to avoid taking into account individual characteristics of the examined objects and rather divide them
by general increase of their complexity. And so, inanimate objects (inanimate nature) have
only structure, whereas living objects and organisms (animate nature) next to the structure
have also function (perform actions). Moreover, in both cases, the structure of these groups
of objects is quite different. Separate disciplines of natural sciences are designated for the
groups: “inorganic or physical and organic or biological”. In contrast, the subject matter
of the humanities – products of culture – next to the structure and function have ideology, i.e. “the reason for their existence”. Structure and function of cultural products differ
from those of living things (Poniatowski 1922: 6-8; cf. Poniatowski 1922a: 159; for more on
this subject cf. Gładkowski 2001: 113, fn. 10 and 12). According to Stanisław Poniatowski,
only man can justify and evaluate their doing. Products of culture have the new property
Tekst opublikowany w 1922 roku przedstawił
Poniatowski 13 lutego 1920 roku na posiedzeniu
Wydziału II Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Jest to programowy wykład poglądów tego
uczonego na etnologię jako naukę humanistyczną.
10|
06|2014
10| The text published in 1922 was presented by Po-
niatowski on 13 February 1920 at the meeting of the
Second Faculty of the Warsaw Scientific Society. It is
a policy paper describing scientist’s approach to ethnology as a humanist science.
125
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
Dzieci.
Grupa dzieci goldzkich przed domem Golda Gendzu z Sakaczialanu
– pomocnika Stanisława Poniatowskiego, fot. S. Poniatowski, 1914, Archiwum PTL, Wrocław.
Children.
A group of Gold children in front of Gendzu’s house, Sakatchialan.
He was Poniatowsk’s helper, photo by S. Poniatowski, 1914, from the Archives of PES, Wroclaw.
W odróżnieniu od nich przedmiot nauk humanistycznych – wytwory kulturowe – obok
struktury i funkcji mają ideologię „czyli uzasadnienie swego istnienia”. Struktura i funkcja
wytworów kulturowych różnią się od struktury i funkcji istot żywych (Poniatowski 1922:
6-8; zob. Poniatowski 1922a: 159; szerzej na ten temat zob. Gładkowski 2001: 113, przyp. 10
i 12). Według Stanisława Poniatowskiego, tylko człowiek uzasadnia i wartościuje to, co robi.
Wytwory kulturowe posiadają tę nową własność (ideologię), która wymaga odrębnych metod
badania i jednocześnie odrębnej grupy nauk11.
Stanisław Poniatowski konsekwentnie dążył do uwolnienia nauk zajmujących się
kulturą od naturalizmu, który od początku istnienia etnologii zaciążył na jej rozwiązaniach
teoretycznych i metodologicznych. Ukazał on, w jaki sposób w różnych koncepcjach
metodologicznych psychologizm nie pozwalał na pełną emancypację nauk humanistycznych,
w tym etnologii. Wskazał na cenną próbę Kazimierza Twardowskiego odróżnienia czynności
od wytworów; Twardowski uznał wytwory psychiczne za przedmiot nauk humanistycznych,
jednak do nich zaliczył psychologię (Twardowski 1912). Stanisław Poniatowski uważał,
iż jest to sprzeczne z przeciwstawieniem wytworów czynnościom psychicznym, bowiem
psychologia zajmuje się tymi ostatnimi, stąd ograniczenie jej do nich miało uwolnić nauki
humanistyczne od psychologizmu (Poniatowski 1922: 9, przyp. 19; 1922a: 159, przyp. 1).
Widzenie źródła odrębności nauk humanistycznych od przyrodniczych w różnicy
własności przedmiotów przez nie badanych było istotną zmianą. Dotąd szukano podstaw
odmienności w metodach tych nauk. Tymczasem różnice w przedmiotach warunkują różnice
w metodach badań. Teza ta nie straciła nigdy na aktualności.
(ideology), which requires separate research methods and at the same time a separate group
of sciences.11
Stanisław Poniatowski consistently sought to free the sciences dealing with culture from
naturalism, which from the beginning of ethnology had cast a shadow on its theoretical and
methodological solutions. He showed how psychologism in different methodological concepts did not allow for the full emancipation of the humanities, including ethnology. He
pointed to a valuable attempt of Kazimierz Twardowski (1912) to distinguish products from
actions; Twardowski found mental products to be objects of study of the humanities, however,
he included psychology among them. Stanisław Poniatowski thought that this is contrary
to the opposition of the products and mental operations, because psychology deals with the
latter only, thus limiting the field to them would liberate the humanities from psychologism
(Poniatowski 1922: 9, fn. 19; 1922a: 159, fn. 1).
11| Grupę tych nauk w „Zadaniu i przedmiocie etno-
logii” nazwał Poniatowski naukami socjologicznymi.
Sądził, że nazwa nauki humanistyczne nadmiernie
eksponuje problematykę związaną z człowiekiem,
a wyjaśnienie genezy kultury wymaga poszerzenia tej
problematyki (Poniatowski 1922: 8). W innych publikacjach używał nazw „nauki humanistyczne”
i „nauki społeczne” (zob. m.in.: Poniatowski 1922a:
159; Poniatowski 1947: 41).
126
06|2014
11| In “Zadanie i przedmiot etnologii” Poniatowski
called the group of those sciences sociological sciences.
He thought that the term “humanities” over-exposed
the problems connected with man, and an explanation
of the origins of culture requires broadening of the issue
(Poniatowski 1922: 8). In other publications, he used
the terms “humanities” and “social sciences” (cf. e.g.:
Poniatowski 1922a: 159; Poniatowski, 1947: 41).
127
Wskazana przez Stanisława Poniatowskiego ideologia była właśnie tym elementem,
który wyróżnia przedmiot nauk humanistycznych, w niej mieściły się własności wskazane
przez wspomnianych niemieckich uczonych.
Nauki o człowieku badają w ogólności ludzi i ich wytwory. Uczony opierał podział
tych nauk na ogólnym wzroście złożoności cech przedmiotów będących obiektem ich
zainteresowania. O ile przedmiot nauk przyrodniczych ma strukturę i funkcję, to przedmiot
nauk humanistycznych, oprócz struktury i funkcji, ma jeszcze ideologię.
Ideologia w koncepcji Stanisława Poniatowskiego pełni analogiczną funkcję do
współczynnika humanistycznego12 Floriana Znanieckiego. Poglądy tego drugiego zyskały
większą popularność dzięki ich upowszechnieniu, natomiast w wypadku pierwszego z nich nie
doczekały się dostatecznego rozpropagowania13.
Poniatowski fundamentem swojej koncepcji nauk humanistycznych uczynił pojęcie
„wytworu kulturowego” (w odróżnieniu od czynności psychicznych). Podział ich zaś oparł
na rozróżnieniu wytworów kulturowych na proste i złożone.
„1. Wytwory kulturowe proste, zaspokajające poszczególne potrzeby wszystkich ludzi –
poszczególne działy kultury.
2. Wytwory kulturowe złożone, zaspokajające całokształt potrzeb poszczególnych grup
ludzkich – kultury poszczególnych ludów” (Poniatowski 1922: 10).
Pierwsza i druga kategoria wytworów są ze sobą ściśle powiązane.
Wytwory kulturowe definiował następująco. „Wszystko co ludzie wytwarzają dla
zaspokojenia swych potrzeb materialnych, duchowych i społecznych nazywamy wytworami
kulturowymi” (Poniatowski 1932: 191); „Obiekt społecznego pochodzenia, tj. zawdzięczający
swe pochodzenie jednostce, grupie lub całej społeczności (ludowi) i społecznie oddziałujący, na
jednostkę grupę lub całe społeczeństwo” (Poniatowski 1947: 46).
Wytwory kulturowe proste, służące do zaspokojenia podobnych potrzeb dla wszystkich ludzi
(np. gospodarczych, religijnych, prawnych, artystycznych), porządkuje się zazwyczaj w ramach
trzech podstawowych działów kultury: materialnej, duchowej (symbolicznej) i społecznej.
Wytwory te wiążą ludzi w pewne grupy; Poniatowski zaproponował, by nazywać je „grupami
kulturowymi”14. Swoje stanowisko uzasadniał następująco: grupy kulturowe różnią się między
sobą złożonością, która uwarunkowana jest liczbą i jakością wytworów będących ich własnością.
Grupy kulturowe mogą wchodzić w skład lub być wytworem innych grup kulturowych. Zarówno
wytwory kulturowe, jak i grupy kulturowe ludzkie mają struktury (organizacje), funkcje oraz
Seeing the source of distinctiveness of the humanities from the natural sciences in the difference of properties of objects of study was a significant change. So far, differences had been searched
for in the methods of both sciences. However, it is the differences in objects that determine the
differences in the study methods. This thesis has never lost its accuracy.
That ideology indicated by Stanisław Poniatowski was the element that distinguished
the object of study of the humanities. It included the properties indicated by the German
scholars.
In general, the human sciences examine people and their creations. The scholar based
his division of these sciences on the general increase in the complexity of the characteristics
of the objects of their study. While the object of the natural sciences holds structure and
function, the object of the humanities, in addition to structure and function, has ideology
as well.
Ideology in the concept of Stanisław Poniatowski fulfils an analogous function to the humanistic coefficient12 of Florian Znaniecki. The views of the latter gained more recognition due
to their dissemination, and in the case of the former they were never sufficiently propagated.13
Poniatowski built his concept of the humanities around the term “product of culture”
(as opposed to mental function). In turn, he introduced the division of products of culture to
simple and complex.
“1. Simple products of culture, meeting particular needs of all people – particular
branches of culture.
2. Complex products of culture, meeting all needs of particular groups of people –cultures
of particular peoples” (Poniatowski 1922: 10).
The first and second category of products are closely related.
He defined cultural products as follows: “Everything that people produce to meet their
material, spiritual and social needs is called a product of culture” (Poniatowski 1932: 191);
“Object of social origin, i.e. owing its existence to an individual, group or entire community
(people) and socially influencing an individual, group or society as a whole” (Poniatowski,
1947: 46).
Simple products of culture, designed to meet similar needs for all people (e.g. economic,
religious, legal, artistic) are usually grouped in three main branches of culture: material, spiritual (symbolic) and social. These products gather people in certain groups; Poniatowski proposed to call them “cultural groups”.14 He justified his idea as follows: cultural groups differ
in complexity, which is determined by the number and quality of the products which are
owned by them. Cultural groups may form part of or be the product of other cultural groups.
12| „Najistotniejszą, ogólną cechą przedmiotów i faktów, badanych przez humanistę, jest właśnie to, że są
one »czyjeś«, czyli, że istnieją w działaniu i doświadczeniu innych ludzi i posiadają te właściwości, które im
owi działający i doświadczający ludzie nadają w swych
czynnościach i doznaniach” (Znaniecki 1930: 19). Tę
podstawową cechę nazwał Florian Znaniecki współczynnikiem humanistycznym.
13| Nie ma jednak wątpliwości, że dla współczesnej
teorii i metodologii obaj mają duże znaczenie
w związku z upowszechnieniem się metod podmiotowych, które ugruntowują swoją pozycję, np. w naukach o zarządzaniu (Kostera 2003; Mazgal 2009;
Bombała 2010), antropologii polityki czy analizie
dyskursów (Wodak, 2009; 2011; Horolets 2010).
Ideologia oraz współczynnik humanistyczny kierują
uwagę na metody jakościowe, które w naukach
o kulturze wysunęły się na plan pierwszy w związku
z uświadomieniem kulturowego charakteru ludzkich sposobów myślenia i działania.
128
12| “The most important, general feature of objects
and facts studied by the humanist, is precisely that
they are «somebody’s», that is, that they are in action
and experience of other people and have the properties that the acting and experiencing people give to
their activities and sensations” (Znaniecki 1930:
19). This fundamental feature was called by Florian
Znaniecki a “humanistic coefficient.”
13| There is no doubt, however, that both are important for the contemporary theory and methodology in
connection with the widespread use of subjective
methods, which established their position, e.g. in
management sciences (Kostera 2003; Mazgal 2009;
Bombała 2010), anthropology of politics or discourse
analysis (Wodak 2009; 2011; Horolets 2010). Ideology and humanistic coefficient direct attention to
qualitative methods, that came to the fore in cultural
studies in connection with realising that human
thinking and acting is culture-dependent.
06|2014
129
130
ideologie. Dlatego grupy kulturowe mogą być uważane również za wytwory kulturowe, lecz
o wyższym stopniu złożoności, zaspokajają bowiem zespoły potrzeb. Tak jak wytwory kulturowe
są zaliczane do podstawowych działów kultury, tak grupy kulturowe należą do podstawowych
grup kulturowych, zwanych ludami (Poniatowski 1947; 1922a: 159; 1932: 191).
Podziałowi wytworów kulturowych przyporządkował Stanisław Poniatowski nauki
o poszczególnych działach kultury i nauki o poszczególnych grupach ludów. Uznając za przedmiot
etnologii wytwory kulturowe proste (materialne, społeczne, duchowe) i wytwory kulturowe
złożone (kultury poszczególnych ludów), przyjął wyznaczoną przez to odróżnienie potrzebę
istnienia w etnologii dwóch subdyscyplin – etnologii (nauki ogólnej, zajmującej się wytworami
kulturowymi wszystkich ludów niecywilizowanych) i etnografii (nauki o kulturze poszczególnych
ludów niecywilizowanych). Etnografia była nauką równorzędną z etnologią, badającą rozwój
wytworów kulturowych u poszczególnych ludów. Zakres etnologii wyznacza pismo (granica
względna) jako kryterium oddzielające ludy cywilizowane od ludów niecywilizowanych. Jej
zadaniem jest poznanie całego rozwoju przedmiotu swoich badań i ustalenie genezy wytworów
kulturowych. Etnologia i etnografia zmierzają do poznania stosunków genetycznych między
badanymi faktami. Poniatowski przewidywał, iż zakres etnologii zostanie rozdzielony między
szczegółowe nauki humanistyczne, a etnografia pozostanie dziedziną odrębną jako historia ludów
niecywilizowanych. Współcześnie historią społeczeństw tradycyjnych zajmuje się intensywnie
antropologia historyczna, która w Polsce od niedawna znajduje zwolenników (Gładkowski 2008).
Rozwój antropologii historycznej pokazuje, że przewidywania Poniatowskiego były słuszne.
W ujęciu naszego uczonego etnologia jest nauką idiograficzną, ustalającą fakty i zachodzące
między nimi związki. Socjologia jest nauką o cechach wspólnych wszystkich wytworów i grup
kulturowych oraz zachodzących między nimi stosunkach (teoria kultury), to nauka nomologiczna,
zajmująca się ogólnymi własnościami wszystkich wytworów i grup kulturowych, formułuje prawa
ogólne (stanowisko Poniatowskiego bliskie jest teoretycznym rozstrzygnięciom Franza Bosa
i Floriana Znanieckiego).
Poniatowski pełną koncepcję etnologii jako nauki humanistycznej zamierzał przedstawić
w Faktach etnologicznych i metodach ich badań; jest to zarys teoretyczny integralnego ujęcia
złożonego przedmiotu etnologii i metod jego badania. Poniatowski postuluje w nim
integralne łączenie w badaniach faktów statycznych i dynamicznych, wprowadza podział
faktów etnologicznych na obiekty kulturowe i obiekty społeczne, na które składa się sześć
głównych, ściśle ze sobą powiązanych kategorii:
„1. Obiekty kulturowe:
wytwory kulturowe,
zespoły wytworów kulturowych,
kultury (będące powiązaniem zespołów kulturowych w kultury plemion, ludów, terytoriów).
2. Obiekty społeczne:
jednostki społeczne,
Both cultural products and human cultural groups have structures (organisation), functions
and ideologies. Therefore, cultural groups may be also considered cultural products, but of
a higher degree of complexity, since they satisfy multiple needs. Just as cultural products are
included in the basic branches of culture, cultural groups are within fundamental cultural
groups, called peoples (Poniatowski 1947; 1922a: 159; 1932: 191).
Stanisław Poniatowski assigned various disciplines of culture and science about peoples
to the division of cultural products. By recognising that the object of ethnology would be
simple cultural products (material, social, spiritual) and complex cultural products (cultures
of individual peoples), he adopted the need for two ethnological subdisciplines established by
that distinction – ethnology (general science, dealing with cultural products of all uncivilized
peoples) and ethnography (studying culture of individual uncivilized peoples). Ethnography
was an equal discipline to ethnology, researching the development of cultural products in
individual peoples. The scope of ethnology is set by writing (relative boundary) as a criterion
for separating the civilized from the uncivilized peoples. Its task is to learn the entire development of the object of its study and to establish the origins of cultural products. Ethnology
and ethnography aim at learning genetic relationships between the studied facts. Poniatowski
foresaw that the scope of ethnology would be distributed between the specific humanist
sciences, while ethnography would remain a distinct field as the history of the uncivilized.
Today, the history of traditional communities is intensively pursued by historical anthropology, which has recently gained supporters in Poland (Gładkowski 2008). The development of
historical anthropology shows that Poniatowski’s predictions were correct.
Ethnology, as understood by our scholar, is an idiographic field, establishing facts and
relationships that occur between them. Sociology is the study of common characteristics of
all cultural products and groups and relationships between them (the theory of culture),
is a nomothetic science dealing with general properties of all cultural products and groups
and formulating general laws (Poniatowski’s position is close to theoretical opinions of
Franz Boas and Florian Znaniecki).
Poniatowski intended to introduce the full concept of ethnology as a humanist science
in Fakty etnologiczne i metody ich badań. It is a theoretical outline of an integral approach
to complex subject of ethnology and ethnological methods of study. Poniatowski postulated
there research based on integral combination of static and dynamic facts. What is more, he
introduced a division of ethnological facts into cultural and social objects, which consists of
six main, closely related categories:
“1. Cultural objects:
products of culture,
complexes of products of culture,
cultures (cultural complexes combined into cultures of tribes, peoples, territories).
2. Social objects:
social entities,
social groups,
societies (social groups combined into tribes, peoples, nations)”.
14| Nazwa „grupy kulturowe” została wprowadzona
14| The term “cultural groups” was introduced by the
przez naszego etnologa w celu odróżnienia od „grup
biologicznych”, będących ich podłożem. W ten sposób
dał on wyraz konsekwentnego teoretycznego odróżnienia przedmiotu nauk biologicznych od przedmiotu nauk humanistycznych.
ethnologist in order to distinguish it from “biological
groups” that are their foundation. In this way, he
expressed a consistent theory to distinguish the object
of study of the natural sciences from the object of study
of the humanities.
06|2014
131
grupy społeczne, społeczeństwa (będące połączeniem grup społecznych w plemiona, ludy,
narody)”.
Obiekty te, chociaż odrębne, są ze sobą ściśle powiązane. Istnienie jednych jest
uwarunkowane istnieniem drugich. Zrozumienie któregokolwiek obiektu wymaga brania pod
uwagę wszystkich pozostałych. Poniatowski zilustrował tę współzależność w taki oto sposób.
Zdefiniował każdą z kategorii obiektów społecznych i obiektów kulturowych, określił
również pojęcia ich własności wspólnych: struktury, funkcji i ideologii. Za pomocą tych pojęć
Powiązanie kultury i społeczeństwa
Jednostki społeczne
Wytwory kulturowe
Grupy społeczne
Zespoły wytworów kulturowych
Społeczeństwa (ludy)
Kultury
sformułował bodaj po raz pierwszy w etnologii definicje modyfikacji, typu, odmiany wytworu
kulturowego, umożliwiając w ten sposób wartościową z metodologicznego punktu widzenia
systematykę etnologiczną. W badaniach etnologicznych należy uwzględniać wszystkie własności
wspólne badanych wytworów, chociaż nie wszystkie dają się tak samo badać15. Poniatowski
zdefiniował także pojęcia związane z zależnością poszczególnych obiektów etnologicznych od
środowisk, w jakich występują, odróżnił ich funkcje i role dla środowiska; całość teorii faktów
etnologicznych zmierza do określenia wszystkich zagadnień związanych z genezą, rozwojem,
upadkiem i zanikiem wytworów kulturowych. Teoria ta nie została opracowana w całości.
Metoda
Szczególna ranga cech wspólnych obiektów badanych w naukach humanistycznych
i społecznych odzwierciedla się w metodach badania, które powinny odpowiadać własnościom
badanej rzeczywistości. Tymi własnościami w teorii naszego etnologa były struktura, funkcja
i ideologia. Na nich oparł metodę badań etnologii. Zamiast nazwy „holistyczny” można
użyć w odniesieniu do koncepcji Poniatowskiego określenia „integralny”. Takie ujęcie
przedmiotu etnologii skłoniło Poniatowskiego do opracowania własnej metody: ustalania
faktów etnologicznych, badania wytworów kulturowych i ludów. Sprowadzają się one do
metod analizy i syntezy.
Własności wspólne obiektów badanych przez przedstawicieli nauk humanistycznych
i społecznych, w tym etnologii, stanowią fundament teoretycznego modelu naszego uczonego.
Według niego są to: „struktura, na którą składają się elementy (składniki) tworzące układ; funkcja
mająca określoną wydajność i celowość; ideologia, w której jest uzasadnienie i wartościowanie”
Źródło: Poniatowski 1947: 45
These objects, although distinct, are closely related. The existence of one is dependent on the
presence of others. Understanding any object requires taking into account all the rest. Poniatowski
illustrated this correlation in the following way:
Culture and society
Products of culture
Complexes of products of culture
Cultures
Social entities
Social groups
Societies (people))
Source: Poniatowski 1947: 45
132
Poniatowski defined each category of social and cultural objects and described their common properties: structure, function and ideology. Using these concepts, he formulated, perhaps
for the first time in ethnology, definitions of modification, type and variant of a product of culture, thus providing a methodologically useful ethnological taxonomy. Ethnological studies
should take into account all common properties of the studied products, although not all can
be analysed in the same way15. Also, Poniatowski defined the concepts of dependency of certain
ethnological objects on environments in which they occur and distinguished their functions and
roles within the environment. The entire theory of ethnological facts seeks to identify all aspects
of the origins, development, disintegration and disappearance of cultural products. Yet, this theory has not been developed in its entirety.
15| Zdaniem Poniatowskiego najbardziej uchwytna
jest struktura badanego przedmiotu, od niej rozpoczyna się badanie. Na strukturze oparte są określone
funkcje przedmiotu, przez które staje się ona zrozumiała i sensowna. Funkcje obiektów kulturowych
i społecznych poddają się znacznie trudniej badaniu,
często pozostają nierozpoznane przez etnologa, podobnie jak ideologia. Struktura, funkcja oraz ideologia, jako powiązane ze sobą, muszą być badane
łącznie (Poniatowski 1946: 116).
06|2014
15| According
to Poniatowski the most tangible feature is the structure of a test object and it is studied in
the first place. Based on the structure are certain
functions of the object, by which the structure becomes understandable and meaningful. Functions of
cultural and social objects are much more difficult to
study; they often remain unrecognised by an ethnologist, similarly to ideology. Structure, function and
ideology, all three related to one another, have to be
studied together (Poniatowski 1946: 116).
133
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
134
Beldy Duba
Gold Nr 62,
fot. S. Poniatowski, 1914,
Archiwum PTL, Wrocław.
Beldy Duba
Gold No. 62,
photo by S. Poniatowski, 1914,
from the Archives of PES,
Wroclaw.
Poshar Uanfu
Gold Nr 39,
fot. S. Poniatowski, 1914,
Archiwum PTL, Wrocław.
Poshar Uanfu
Gold No. 39,
photo by S. Poniatowski, 1914,
from the Archives of PES,
Wroclaw.
(Poniatowski 1946: 116). Zdefiniowanie tych pojęć umożliwiło rzeczowe badanie, a przez
to uniknięcie „ogólnikowego – jak pisał – traktowania kultury w metodologii etnologicznej”
(ibidem: 117). Badane obiekty wykazują znaczne różnice pod względem struktury, funkcji oraz
ideologii. Poznanie tych różnic umożliwia doskonalenie metod ich badania przez dostosowanie
tych ostatnich do coraz lepiej poznawanych własności analizowanych obiektów. Ten pogląd
naszego etnologa wyraźnie pokazuje otwartość jego modelu etnologii na coraz lepsze poznanie
przedmiotu badań nauk humanistycznych. Rozwój jego koncepcji można także dzisiaj uczynić
znaczącym przedsięwzięciem, o ile znajdzie się umysł ogarniający ponad osiemdziesięcioletni
rozwój nauk humanistycznych i społecznych.
W wypadku Poniatowskiego doskonalenie teoretycznego modelu dotyczyło też semantyki,
gdyż brak precyzji językowej prowadzi do niepotrzebnego zamętu i nieporozumień.
W związku z tym brakiem zaproponował, by dla różnych postaci badanego przedmiotu
używać następujących pojęć: modyfikacja, typ, odmiana, które należy rozumieć następująco:
„modyfikacje – jako wszystkie postaci nie tylko jakiegokolwiek wytworu ale, ogólnie biorąc,
każdego obiektu etnologicznego, różniące się pomiędzy sobą:
strukturą – modyfikacje strukturalne,
funkcją – modyfikacje funkcjonalne,
ideologią – modyfikacje ideologiczne;
typy – jako główne grupy modyfikacji obiektu, przy czym mogą się one wyróżniać:
strukturą – typy strukturalne,
funkcją – typy funkcjonalne,
ideologią – typy ideologiczne;
odmiany – jako ugrupowania modyfikacji wewnątrz typów, mogące się wyróżniać:
strukturą – odmiany strukturalne,
funkcją – odmiany funkcjonalne,
ideologią – odmiany ideologiczne” (ibidem: 122).
The method
The particular rank of common features of objects studied in the humanities and social
sciences is reflected in the study methods, which should correspond to the properties of the
examined reality. These properties of the theory of Poniatowski were: structure, function
and ideology. It was on them that he based his ethnological study method. Instead of calling
it “holistic,” adjective “integral” can be used in relation to Poniatowski’s concept as well.
Such an approach to the object of ethnology led Poniatowski to develop his own method:
determination of ethnological facts and examination of cultural products and peoples. They
boil down to methods of analysis and synthesis.
Common properties of studied objects by representatives of the humanities and social
sciences, including ethnology, are the foundation of the theoretical model of the scholar. According to him, they are: “structure, which consists of the elements (components) forming
a system; function, having a specific capability and purpose; ideology, which is the justification and validation” (Poniatowski 1946: 116). Establishment of these concepts enabled factual
examination, and thus helped to avoid “vague – as he wrote – treatment of culture in ethnological methodology” (ibid.: 117). Tested objects exhibit significant differences in terms of
structure, function and ideology. Understanding these differences can improve the methods
06|2014
135
To, że model zaproponowany przez Stanisława Poniatowskiego można nazywać
holistycznym, uzasadnia kolejny element jego teorii faktu etnologicznego i metod jego badania.
Uczony postulował konieczność uwzględnienia w badaniach potrzeby poznania związków
modyfikacji danego przedmiotu ze środowiskiem, do którego on należy oraz z innymi obiektami.
Dopiero wtedy możliwe jest rozwiązanie problemu genezy i rozwoju kultury (zob. Gładkowski
2001: 148-151). Wyróżnił on cztery odrębne środowiska, które nazwał „głównymi grupami
obiektów badanych przez nauki humanistyczne” i zaliczył do nich środowisko geograficzne,
antropologiczne (rasowe), kulturowe i społeczne z jednoczesnym doprecyzowaniem, czym one
są i wskazaniem podstawowych problemów związanych z ich badaniem16.
Teoretyczne opracowanie omówionych zagadnień stało się podstawą konceptualizacji
problemu zmiany kulturowej w etnologii. Poniatowski wyróżnił fakty statyczne, tj. obiekty
i stosunki obiektów do swych środowisk, oraz fakty dynamiczne, czyli zmiany w obiektach
i zmiany w stosunkach obiektów do swych środowisk (Poniatowski 1946: 113; 1947: 39).
Wychodził z założenia, że dopiero poznanie faktów statycznych prowadzi do wyjaśnienia
faktów dynamicznych, przy czym jedne wyjaśniają drugie. Bez rozpoznania własności
przedmiotów badanych nie jest możliwe prawidłowe poznanie zachodzących w nich
zmian. Dotyczy to zmian zarówno w samych obiektach, jak i w ich stosunkach ze swoim
środowiskiem. Opracowanie teoretyczne tych kwestii dało podstawy do pełnego poznania
genezy, rozwoju oraz ewentualnego regresu i zaniku badanego przedmiotu. Jego model
teoretyczny etnologii był następujący:
I. Obiekty
1. Podział:
a. Kulturowe,
b. Społeczne.
2. Cechy wspólne obiektów kulturowych i społecznych:
a. Struktura,
b. Funkcja,
c. Ideologia.
II. Stosunek obiektów do ich środowisk:
1. Zależności obiektów od środowisk:
for their research by adapting the latter to better known properties of the objects. This view of
our ethnologist clearly shows the openness of his model of ethnology to getting a better understanding of the object of study of the humanities. Development of his concept can become
a major project even today, as far as there is anyone able to comprehend more than eighty
years of the humanities and social sciences.
In the case of Poniatowski, improvement of that theoretical model was focused on semantics, since lack of linguistic precision leads to unnecessary confusion and misunderstandings. In view of this lack of precision, he proposed that different forms of the tested
object could be called using the following terms: modification, type, and variant, which
should be understood as follows:
“modifications – all forms of not only any product but, generally speaking, every ethnological
object, differing from one another in:
structure – structural modifications,
function – functional modifications,
ideology – ideological modifications;
types – main groups of modifications of an object, which may be characterised by:
structure – structural types,
function – functional types,
ideology – ideological types;
variants – groups of modifications within types, which may differ in terms of:
structure – structural variants,
function – functional variants,
ideology – ideological variants” (ibid.: 122).
The idea that the model proposed by Stanisław Poniatowski can be called holistic is justified by yet another element of his theory of ethnological fact and methods of its study. The
scholar called for the need to include in the study the relationships of a given object with the
environment to which it belongs, and relations with other objects. Only then is it possible to
address the issue of the origin and development of culture (cf. Gładkowski 2001: 148-151). He
distinguished four distinct environments, which he called “major groups of objects studied by
the humanities,” i.e. geographical, anthropological (racial), cultural and social environment.
Moreover, he defined them in detail and indicated fundamental problems associated with
their study.16
The theoretical development of the issues discussed was the basis for the conceptualisation of the problem of cultural shift in ethnology. Poniatowski distinguished the static facts,
i.e. objects and object relationships to their environments, and dynamic facts, i.e. changes
in objects and changes in relationships of objects to their environments (Poniatowski 1946:
113; 1947: 39). He believed that only knowledge of static facts may lead to the explanation
of dynamic facts, whereby they explain each other. Without the identification of properties
of studied objects it is not possible to correctly recognise the changes that take place. This
includes changes to both the objects themselves and to their relations with their environment.
The theoretical development of these issues gave rise to gaining complete knowledge of the
origin, development, and possible regression and disappearance of the test object. His theoretical model of ethnology can be illustrated as follows:
I. Objects
1. Division:
a. Cultural,
b. Social.
2. Common properties of cultural and social objects:
a. Structure,
b. Function,
c. Ideology.
16| W materiałach archiwalnych znajdujemy też
notatki świadczące o zainteresowaniach Poniatowskiego językiem i próbach wyróżnienia go jako odrębnego środowiska.
136
The archival materials contain also notes
showing Poniatowski’s interest in language and his
attempts to distinguish it as a separate environment.
16|
06|2014
137
a. Kulturowego,
b. Społecznego,
c. Rasowego (Antropologicznego),
d. Geograficznego.
2. Role obiektów dla ich środowisk:
a. Kulturowego,
b. Społecznego,
c. Rasowego (Antropologicznego),
d. Geograficznego.
III. Zmiany stosunku obiektów do ich środowisk
1. Zmiany zasięgu,
2. Zmiany charakteru.
IV. Zmiany w samych obiektach:
1. Geneza,
2. Rozwój,
3. Upadek,
4. Zanik.
II. Relationship of objects to their environments:
1. Dependency of objects to environments:
a. Cultural,
b. Social,
c. Racial (Anthropological),
d. Geographical.
2. Roles of objects within their environments:
a. Cultural,
b. Social,
c. Racial (Anthropological),
d. Geographical.
III. Changes in relationships of objects to their environments
1. Changes in scope,
2. Changes in character.
IV. Changes in objects:
1. Origin,
2. Development,
3. Disintegration,
4. Disappearance.
5.
Poniatowski managed to develop his theory most fully for cultural objects, and in narrower sense for social objects. However, they both point to the fact that this theory was a coherent
concept of research focused on two main categories of objects and based on contemporary
achievements of the humanities and social sciences.
Stanisław Poniatowski practiced two directions of ethnological research: historical-genetic
and theoretical-methodological. He was developing them since 1920. Until 1932, the historical
138
Najpełniej swoją teorię zdążył Poniatowski opracować dla obiektów kulturowych, dla
obiektów społecznych w węższym zakresie, pozwalają one jednak na uznanie, iż była to spójna
koncepcja teoretyczna badania obu głównych kategorii obiektów, oparta na osiągnięciach
ówczesnych nauk humanistycznych i społecznych.
Stanisław Poniatowski uprawiał dwa kierunki badań etnologicznych: historycznogenetyczny i teoretyczno-metodologiczny. Rozwijał je od 1920 roku. Jego historycznogenetyczne nurty refleksji do 1932 roku znamionowała wyraźna krytyczna recepcja metody
oraz teorii rozwoju kultury i religii reprezentantów szkoły kulturowo-historycznej. Równolegle
wypracowywał własną teorię oraz metodę badania kultury i ludów niecywilizowanych.
W okresie przełomu antypozytywistycznego w nauce polskiej Poniatowski zdefiniował podstawowe pojęcia ogólne dla etnologii. Widział w niej naukę humanistyczną, czysto idiograficzną17. Dążność do semantycznego uporządkowania, do nadania możliwie
jednoznacznego sensu podstawowym pojęciom etnologicznym, następnie systematyczne
uporządkowanie faktów etnologicznych czyni propozycję metodologiczną Poniatowskiego
wyjątkową, jeśli nie jedyną w swoim rodzaju w etnologii polskiej okresu międzywojennego.
and genetic trend of his work reflected the critical response on the method and theory of cultural
and religious development pursued by representatives of the cultural-historical school. At the
same time, he established his own theory and method of research of uncivilized peoples and
their culture.
At the turn of antipositivism in Polish science, Poniatowski defined the basic concepts of
general ethnology. He saw in it a purely idiographic, humanist science.17 His tendency to semantic order, assigning the most unambiguous sense possible to basic ethnological concepts,
and finally, systematic arrangement of ethnological facts make Poniatowski’s methodological
theory exceptional, if not unique in Polish ethnology of the interwar period.
Przeł./transl. Katarzyna Skoczyńska
Podkreślał on, iż etnologia, podobnie jak inne
nauki humanistyczne szczegółowe, musi brać pod
uwagę indywiduum. Żądał, by w badaniach wytworów kulturowych nie tylko zajmować się ich
głównymi typami, lecz brać pod uwagę wszelkie
różnice wraz z ich liczbą i rozmieszczeniem. Ważne
jest też badanie jednostek, zwłaszcza wybitnych,
z uwagi na ich rolę w społecznościach, do których
przynależą. Twierdził, że charakterystyka grupy
musi opierać się na znajomości jednostek, podobnie
jak charakterystyka jednostki – na znajomości grupy,
do której badana jednostka należy (Poniatowski
1922a).
17|
06|2014
He emphasized that ethnology, like other detailed humanist sciences, has to take into account the
individual. He demanded that the study of cultural
products should deal with their main types, but also
take into account any differences along with their
number and distribution. The study of individuals is
of importance as well, especially the prominent ones,
due to their role in the communities to which they
belong. He argued that the characteristics of a group
have to be based on the knowledge of its individuals
(and, one the other hand, characteristics of an entity
– on the knowledge of the group to which the studied
entity belongs) (Poniatowski 1922a).
17|
139
P r o f. K r z y s z t o f G ł a d k o w s k i
profesor nadzwyczajny w Instytucie Nauk
Politycznych Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego w Olsztynie, członek Polskiego
Towarzystwa Nauk Politycznych i Uniwersytetu
Międzypokoleniowego przy Wydziale Nauk
Społecznych UWM w Olsztynie. Autor jedynej
pracy poświęconej dorobkowi Stanisława
Poniatowskiego: ,,Etnologia. Koncepcja
teoretyczno-metodologiczna Stanisława
Poniatowskiego 1884-1945” (Olsztyn 2001)
i monografii ,,Kanzel/ambona. Protestancka
Wspólnota Lokalna na Górnym Śląsku” (Olsztyn
2008); redaktor pracy zbiorowej ,,Świat po 11
września 2001 roku” (Olsztyn 2003). Główne
pola badawcze: metodologia nauk społecznych,
mniejszości narodowe i etniczne, religioznawstwo,
bezpieczeństwo kulturowe, antropologia.
140
P ROF . K r z y s z t o f G ł a d k o w s k i
professor at the Institute of Political Sciences at
the University of Warmia and Mazury in Olsztyn,
member of the Polish Association of Political
Sciences and the Intergenerational University at
the Faculty of Social Sciences UWM in Olsztyn.
Author of the only work dedicated to legacy of
Stanisław Poniatowski: “Etnologia. Koncepcja
teoretyczno-metodologiczna Stanisława Poniatowskiego 1884-1945” (Olsztyn 2001) and
monograph “Kanzel/ambona. Protestancka
Wspólnota Lokalna na Górnym Śląsku” (Olsztyn
2008); editor of anthology “Świat po 11 września
2001 roku” (Olsztyn 2003). His major fields of study
are: methodology of social sciences, national and
ethnic minorities, religious studies, cultural safety,
and anthropology.
Bibliografia / Bibliography:
Alan Barnard, 2000, Antropologia. Zarys teorii i historii, przeł./transl. S. Szymański, Warszawa:
Państwowy Instytut Wydawniczy, (tytuł oryginalny/original title: History and Theory
in Anthropology).
Bronisław Bombała, 2010, Fenomenologia zarządzania. Przywództwo, Warszawa: Difin.
Wojciech Daszkiewicz, 2014, Rozumienie człowieka a problem cywilizacji na podstawie poglądów Feliksa Konecznego, http://www.sapientiokracja.pl/index.php?option =com_
content&view=article&id=58:wojtek-1&catid=39:wojciech-daszkiewicz&Itemid=
67#_ftnref7 [ostatni dostęp/last access: 04.06.2014].
Edward Piekarski – polski badacz nadal w pamięci mieszkańców Syberii, 2013, http://www.msz.
gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/edward_piekarski___polski_zeslaniec_nadal_w_
pamieci_mieszkancow_syberii [ostatni dostęp/last access: 26.06.2013].
Krzysztof Gładkowski, 1995, Antropologia kulturowa a etnologia w ujęciu Stanisława Poniatowskiego, [w/in:] Między antropologią a filozofią i historią. Prezentacja lubelskiego środowiska antropologii kulturowej, red./ed. K. J. Brozi, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, ss./pp. 191-197.
Krzysztof Gładkowski, 2008, Protestancka wspólnota lokalna na Górnym Śląsku, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Fritz Graebner, 1911, Methode der Ethnologie, Heidelberg: Winter.
Barbara Heidenreich, 1965, wstęp/introduction, S. Poniatowski, Dziennik wyprawy (do kraju
Goldów i Oroczonów w 1914 roku), „Lud”, t./vol. 50, cz./part 1, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, ss./pp. 8-13.
Anna Horolets, 2010, Ruth Wodak The Discourse of Politics in Action. Politics as Usual, „Przegląd
Socjologii Jakościowej”, t./vol. VI, nr/no. 2, ss./pp. 122-127 (wersja elektroniczna: http://
www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume13/PSJ_6_2_ Horolets.pdf).
Monika Kostera, 2003, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Mieczysław A. Krąpiec, 1979, Ja-człowiek. Zarys antropologii filozoficznej, wyd. 2/2nd edition,
Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Mieczysław A. Krąpiec, 1991, Ja-człowiek. Zarys antropologii filozoficznej, wyd. 5/5th edition,
Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Mieczysław A. Krąpiec, 2002, Filozoficzny realizm, [w/in:] Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t./vol. 3, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.
Arnold Lang, 1914, Experimentelle Vererbungslehre in der Zoologie seit 1900. Ein Sammelwerk
und Hilfsbuch bei Untersuchungen: mit einem Abschnitt, Anfangsgründe der Biometrik
der Variation und Korrelation, Jena: G. Fischer.
Rudolf Martin, 1905, Die Inlandstämme der Malayischen Halbinsel, Jena: G. Fischer.
Rudolf Martin, 1914, Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung mit besonderer
Berücksichtigung der anthropologischen Methoden für Studierende, Ärzte und Forschungsreisende, Jena: G. Fischer.
Sławomir Magala, 2009, Na przełęczach sensu i bezsensu. Antropologizacja nauk o organizacji
i zarządzaniu, [w/in:] Zanikające granice. Antropologizacja nauki i jej dyskursów, red./
eds A. Pomieciński, S. Sikora, Poznań: Biblioteka Telgte.
Stanisław Poniatowski, 1918, O metodzie historycznej i znaczeniu jej wyników dla historii,
„Przegląd Historyczny”, t./vol. XXI, ss./pp. 303-319.
06|2014
141
Stanisław Poniatowski, 1922, Zadanie i przedmiot etnologii, „Archiwum Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, t./vol. 2, nr/no. 1.
Stanisław Poniatowski, 1922a, Systematyka zagadnień i kierunków socjologicznych, „Przegląd
Filozoficzny”, t./vol. 25, z./no. 2.
Stanisław Poniatowski, 1924, Z nowszych postępów etnologii, „Czasopismo Geograficzne”
t./vol. 2, z./no. 1, z./no. 3.
Stanisław Poniatowski, 1924a, Przyczynek do genezy pierścienia, „Lud”, t./vol. 23, Lwów: Towarzystwo Ludoznawcze, ss./pp. 32-38.
Stanisław Poniatowski, 1924b, O pochodzeniu zwyczaju siedzenia z opuszczonymi nogami,
„Lud”, t./vol. 23, Lwów: Towarzystwo Ludoznawcze, ss./pp. 43-50.
Stanisław Poniatowski, 1925, Z nowszych postępów etnologii, „Czasopismo Geograficzne”
t./vol. 2, z./no. 1-2.
Stanisław Poniatowski, 1928, Analiza antropologiczna podłoży rasowych a kryteria etnologiczne
związków kulturowych, Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, t./vol. 20.
Stanisław Poniatowski, 1930, Geneza łuku tryumfalnego, Warszawa.
Stanisław Poniatowski, 1932, Etnografia Polski, [w/in:] Wiedza o Polsce, Warszawa, t./vol. 3.
Stanisław Poniatowski, 1932a, O pochodzeniu ludów aryjskich w świetle nowszych badań etnologicznych, [w/in:], Wiedza o Polsce, t./vol. 1, Warszawa.
Stanisław Poniatowski, 1946, Mahavrata. Metoda badania genezy wytworów kulturowych
w etnologii, „Lud”, t./vol. 36, Lublin: Towarzystwo Ludoznawcze.
Stanisław Poniatowski, 1947, Fakty etnologiczne i metody ich badań, „Lud”, t./vol. 37,
Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, ss./pp. 32-68.
Stanisław Poniatowski, 1964-65, Dziennik wyprawy (do kraju Goldów i Oroczonów w 1914 roku),
„Lud”, t./vol. 50, cz./part 1, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, ss./pp. 7-121.
Wilhelm Schmidt, 1906, Die moderne Ethnologie, „Anthropos”, t./vol. 1, ss./pp. 134-162, 318386, 592-642, 950-996.
Wilhelm Schmidt, 1906a, [rec/rev:] Die kulturhistorische Methode in der Ethnologie, „Anthropos“, t./vol. 6.
Wilhelm Schmidt, 1908, L’origine de 1’idee de Dieu, „Anthropos”, t./vol. 3, ss./pp. 125-162,
336-368, 559-611, 801-836, 1081-1120;
Wilhelm Schmidt, 1909, L’origine de 1’idee de Dieu, „Anthropos”, t./vol. 4, ss./pp. 207-250,
505-524, 1075-1091;
Wilhelm Schmidt, 1910, L’origine de l’idee de Dieu, „Anthropos”, t./vol. 5, ss./pp. 231-246.
Wilhelm Schmidt, 1910a, Die Stellung der Pygmäenvölker in der Entivick-lungsgeschichte des
Menschen, [w/in:] Studien und Forschungen zur Menschen und Völkerkunde, t./vol. 6-7.
Stuttgart: Strecker, Schröder.
Wilhelm Schmidt, 1912-1955, Der Ursprung der Gottesidee: Eine historisch-kritische und positive Studie, t./vol. 1-12, Münster in Westfalen: Aschendorff [wyd. 2/2nd editon, t./vol.
1. 1926].
Kazimierz Twardowski, 1912, O czynnościach i wytworach. Kilka uwag z pogranicza psychologii, gramatyki i logiki, [w/in:] Księga pamiątkowa ku czci 250-tej rocznicy założenia
Uniwersytetu Lwowskiego przez króla Jana Kazimierza r. 1661, Kraków.
Hans Wehrli, 1923, Prof. Dr. Otto Stoll. 29 Dezember 1849-18. August 1922, [w/in:] Universität
Zürich. Rektoratsrede und Jahresbericht. April 1922 bis ende März 1923, Zürich: I.O. Füssli.
142
Wielowymiarowość współczesnej medycyny, 2012, red./eds E. Krajewska-Kułak et al., Białystok:
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wydział Nauk o Zdrowiu.
Ruth Wodak, 2009, The Discourse of Politics in Action. Politics as Usual, Basingstoke: Palgrave
Macmillan [wyd. 2/2nd revised edition 2011].
Franciszek Wokroj, Ludność Nadamurska w świetle antropologicznych materiałów Stanisława
Poniatowskiego, „Lud” 1964-65, t./vol. 50, cz./part 1, Wrocław, Polskie Towarzystw Ludoznawcze, ss./pp. 121-184.
Christoph Wulf, 2004, Anthropologie. Geschichte, Kultur, Philosophie, Reinbek bei Hamburg:
Rowohlt Taschenbuch Verlag.
Florian Znaniecki, 1930, Socjologia wychowania, t./vol. 2, Lwów: Książnica Atlas.
Edward Zawisza, 2011, Medycyna psychosomatyczna, „Alergia”, nr/no. 1.
Źródła archiwalne/Archival materials
Lista więźniów przeniesionych z KL Gross-Rosen do Theresienstadt 31.05.1944 r. Stan
dzienny z 15.11.1944 r., Archiwum Muzeum Gross-Rosen, sygn. 4834/DP. / List of
prisoners transferred from KL Gross-Rosen to Theresienstadt 31 May 1944, Numbers
as of 15 November 1944, Archive of Gross-Rosen Museum (AGRM), ref. no 4834/DP.
Odtworzona lista transportowa z KL Gross-Rosen do KL Flossenbürg z 31.05.1944 r.
Archiwum Muzeum Gross-Rosen, sygn. 6797/DP./ Reproduced transport list from KL
Gross-Rosen to KL Flossenbürg of 31 May 1944, AGRM, ref. no 6797/DP.
Odtworzony wykaz więźniów KL Gross-Rosen, Archiwum Muzeum Gross-Rosen, sygn. 1/
MF / Reproduced list of prisoners of KL Gross-Rosen, AGRM, ref. no 1/MF.
Poniatowski Stanisław, 1934, Akta osobowe, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zespół nr 14, karta 27, rkps
(nr mikrofilmu) B14105/14078 / Personal file of Poniatowski Stanisław, 1934, The
Ministry of Religion and Public Education, The Central Archives of Modern Records
in Warsaw, series no 14, card 27, ms (microfilm no) B14105/14078.
Wspomnienia byłego więźnia Kazimierza K., Archiwum Muzeum Gross-Rosen, sygn. 1537/
DP. / Memories of the former prisoner, Kazimierz K., AGRM, ref. no 1537/DP.
Wypisy z kartoteki więźniów Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, Archiwum
Muzeum Gross-Rosen, sygn. 2699/3/DP / Extracts from the records of prisoners from
the Archive of the State Museum at Majdanek, AGRM, ref. no 2699/3/DP.
06|2014
143

Holistyczny model etnologii Stanisława Poniatowskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

napis xi.indb - Wydawnictwo DiG

Białoruskie Zeszyty Historyczne

Olszewnica, Góra (Józef Wybicki, Ignacy Krasicki, Stanisław

Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum

DIgITAlIZACJA kOlEkCJI MATERIAłów STANISłAwA

Monika Kuhnke PORTRET KS. JÓZEFA PONIATOWSKIEGO

Opracowała: Joanna Wieczorek Konspekt lekcji historii

ETNOlOgIA STANISłAwA PONIATOwSkIEgO JAkO INSPIRACJA