Prawa uczniów w statutach szkolnych _analiza

1
Elżbieta Czyż
Jolanta Szymańczak
Magdalena Wardyńska
Raport:
Prawa ucznia w statutach szkolnych
Analiza wybranych statutów publicznych sześcioletnich szkół podstawowych
i publicznych gimnazjów
Spis treści:
1. Uwagi wstępne
2. Prawna ochrona dziecka – podstawowe informacje
3. Prawa ucznia a obowiązujące przepisy oświatowe
4. Katalog wybranych praw zawartych w dokumentach dotyczących praw
człowieka oraz w przepisach prawa wewnętrznego
5. Analiza statutów publicznych sześcioletnich szkół podstawowych i
publicznych gimnazjów
6. Wnioski końcowe
I. Uwagi wstępne
Demokratyzacja życia lat dziewięćdziesiątych, zainteresowanie prawami człowieka,
ratyfikacja Konwencji o prawach dziecka, a później Europejskiej konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności wpłynęły również na demokratyzowanie się
życia szkolnego o czym najlepiej świadczą wprowadzane w ostatnich latach zmiany
przepisów oświatowych.
W ustawie z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67,
poz. 329 ze zm.), regulującej zasadnicze kwestie ustroju szkolnego, w preambule
przywołuje się podstawowe dokumenty dotyczące praw człowieka, a mianowicie
Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich
i Politycznych, Konwencję o prawach dziecka1.
Poszerzenie autonomii szkół, związanie szkoły z rodziną ucznia i społecznością
lokalną - to ważne założenia aktualnie prowadzonej reformy systemu edukacji. Mają
temu sprzyjać nowe koncepcje pracy szkoły, a zwłaszcza większa możliwość
tworzenia
własnych
programów
wychowawczych
i
dydaktycznych
oraz
wewnątrzszkolnych systemów oceniania.
1
Europejską konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Polska ratyfikowała w 1993 r. i
dlatego nie przywołano jej w uchwalonej w 1991 r. ustawie o systemie oświaty.
2
Ministerstwo
Edukacji
Narodowej2,
odpowiedzialne
za
opracowanie
polityki
oświatowej rządu oraz za jakość edukacji w państwie, w ustawie o systemie oświaty
i aktach wykonawczych określa założenia systemu, które w ramach obowiązującego
prawa - organy każdej konkretnej szkoły - mogą wypełniać „szczegółami”.
Wzorem, według którego powstają statuty szkół są odpowiednie załączniki do
rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie
ramowych statutów publicznego przedszkola i publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz.
624)3 zawierające tzw. ramowe statuty. Każdy statut określa m. in.: nazwę szkoły,
cele i zadania wynikające z przepisów uwzględniające program wychowawczy,
sposób wykonywania zadań szkoły, szczegółowe zasady wewnątrzszkolnego
oceniania uczniów, szczegółowe kompetencje organów, zasady ich współdziałania i
sposób rozwiązywania sporów, zakres zadań nauczycieli, szczegółowe zasady
rekrutacji uczniów oraz ich prawa i obowiązki. Statut konkretnej szkoły winien
zawierać regulacje przewidziane ramowym statutem. Ponadto może zawierać inne
przepisy, pod warunkiem, że będą one zgodne z obowiązującym prawem.
Zatem statut jest ważnym dokumentem regulującym funkcjonowanie szkoły i
powinien być także swoistym „narzędziem” wychowawczym. Wydaje się, że uczeń
tym lepiej zrozumie znaczenie takich pojęć jak społeczeństwo obywatelskie,
konstytucja, prawa człowieka, obowiązki obywatela, im poważniej będą traktowane
przepisy statutu, zwłaszcza określające kompetencje poszczególnych organów
szkoły i relacje uczeń - władze szkolne. Praktyczne korzystanie ze statutu w celu
załatwiania konkretnych problemów, jakie mają miejsce w codziennym życiu
społeczności szkolnej szybko pokazałoby, które przepisy statutu są wystarczająco
jasno sformułowane i proste do wyegzekwowania, a które wymagają zmiany.
Tymczasem w programach wychowawczych szkoły, pod hasłem „prawa człowieka”
rzadko pisano o nauczaniu posługiwania się statutem szkolnym – instrumentem
ochrony praw i egzekwowania obowiązków szkolnych.
2
Raport został opracowany we wrześniu 2001 r, wszelkie zawarte w nim informacje, w tym również nazwa
ministerstwa nie są zaktualizowane.
3
Analizę statutów prowadzono w trakcie obowiązywania rozporządzenia MEN z dnia 15 lutego 1999 r. w
sprawie ramowych statutów publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej, publicznego gimnazjum oraz
publicznego przedszkola (Dz. U. Nr 14 poz.131 ze zm.). Przepisy dotyczące analizowanej problematyki nie
uległy zmianie. Raport do publikacji przygotowano w czerwcu 2002 r., zatem już po kolejnych zmianach w
rozporządzeniu (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn.31 stycznia 2002 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. z 2002 r.
Nr 10, poz.96), w którym uwzględniono niektóre postulaty zawarte w tym opracowaniu.
3
W krajach rozwiniętej demokracji przygotowanie młodego pokolenia do życia w
społeczeństwie obywatelskim stanowi jeden z priorytetów wychowawczych.
Na potwierdzenie tej tezy warto przytoczyć chociażby fragment Zalecenia Nr 85 (7)
Komitetu Ministrów Rady Europy o nauczaniu i pobieraniu nauki w zakresie praw
człowieka w szkołach przyjęte w 1985 r. W dokumencie tym stwierdza się m.in.: (...)
„szkoły tworzą wspólnoty, które mogą i powinny być przykładem poszanowania
godności jednostki i różnic, tolerancji i równości szans”;
(...) „ zrozumienie i nabycie doświadczenia w zakresie praw człowieka stanowi
ważny element przygotowania wszystkich młodych ludzi do życia w demokratycznym
i pluralistycznym społeczeństwie(...).
(...)” Koncepcje związane z prawami człowieka mogą i powinny być przyswajane od
najmłodszych lat”.
(...) „Demokracja jest poznawana najlepiej w warunkach demokratycznych, w których
zachęca się do udziału, w których można szczerze wypowiadać się i dyskutować na
temat poglądów, w których swoboda wypowiedzi uczniów i nauczycieli jest
zagwarantowana i w których panuje uczciwość i sprawiedliwość (...)”.
Niniejszy raport powstał z inicjatywy Ministerstwa Edukacji Narodowej, co nie tylko
świadczy o zainteresowaniu resortu zagadnieniem praw ucznia, ale przede
wszystkim
budzi
nadzieję,
ze
zainteresowanie
to
zaowocuje
praktycznymi
rozwiązaniami (np. wprowadzeniem zmian do przepisów oświatowych), które
pomogą propagować ideę nauczania i przestrzegania praw człowieka w szkole.
Przeprowadzenie analizy przepisów wybranych statutów szkolnych zostało zlecone
przez Departament Kształcenia i Wychowania Ministerstwa Edukacji Narodowej. W
2000 roku rozesłano do Kuratorów Oświaty pismo z prośbą o przekazanie do MEN
statutów szkół oraz informację dotyczącą wyboru placówek usytuowanych na wsiach,
w miejscowościach będących siedzibami gmin i powiatów oraz w miastach
wojewódzkich. Prosiliśmy, aby do każdego nadesłanego statutu dyrektor szkoły
dołączył informację na temat liczby uczniów i nauczycieli, charakteru ich
zatrudnienia, problemów środowiskowych itp.
Na przełomie 2000 i 2001 roku analizie poddano 112 statutów, w tym 48 statutów
gimnazjów i 64 statuty szkół podstawowych z następujących województw:
Dolnośląskiego, Kujawsko - Pomorskiego, Lubelskiego, Lubuskiego,
Małopolskiego,
Mazowieckiego,
Opolskiego,
Podkarpackiego,
Łódzkiego,
Podlaskiego,
4
Pomorskiego,
Śląskiego,
Świętokrzyskiego,
Warmińsko–Mazurskiego,
Wielkopolskiego, Zachodniopomorskiego.
Celem podjętej analizy statutów szkolnych było uzyskanie odpowiedzi na dwa
zasadnicze pytania:
1. Czy poszczególne statuty zawierają przepisy gwarantujące uczniom i ich rodzicom
podstawowe prawa z katalogu praw człowieka? W jaki sposób prawa te zostały
sformułowane?
2. Czy poszczególne statuty stanowią swoiste „narzędzia wychowawcze”, tzn. takie,
że przy ich pomocy
(powołując się na przepisy statutu) uczeń może zdobyć
umiejętność korzystania z przysługujących mu praw, zawartych w podstawowym
katalogu praw człowieka.
Przedmiotem analizy były zatem:
- katalog praw i obowiązków ucznia
- katalog kar i nagród
- procedury odwołania się od decyzji, w tym odwołania się od kary, złożenia skargi w
- przypadku nieprzestrzegania praw
- zasady oceniania zachowania
- prawa i uprawnienia rodziców
Podstawowe prawa wybrane z katalogu praw człowieka, które poddano analizie
to: prawo do informacji, prawo do nauki, wolność swoboda wypowiedzi, wolność
myśli, sumienia i wyznania, wolność od poniżającego traktowania i karania, prawo
dochodzenia należnych praw.
W toku prac
dokonano oceny obowiązujących przepisów prawa oświatowego
określających prawa i uprawnienia uczniów oraz ich rodziców. Ocena dotyczyła
zgodności tych przepisów z ogólnie przyjętymi standardami praw człowieka.
Raport składa się z dwóch części:
- teoretycznej, w które podano podstawowe informacje o prawnej ochronie dziecka, o
katalogu praw człowieka / dziecka oraz o prawach ucznia i obowiązujących
przepisach oświatowych,
- analitycznej, w której prezentuje się wyniki przeprowadzonej analizy oraz wnioski.
5
II. Prawna ochrona dziecka – podstawowe informacje
Proces współcześnie pojmowanej ochrony praw dziecka, tzn. uznania dziecka za
podmiot ochrony, istotę ludzką posiadająca określone prawa i przywileje, rozpoczął
się w drugiej połowie XIX, kiedy to dostrzeżono społeczne położenie dziecka i
uznano, iż wymaga ono odrębnego traktowania, opieki i wychowania 4. Sformułowano
wówczas pojęcie „ochrona dzieciństwa”, rozumiane jako działanie państwa i innych
instytucji
społecznych,
których
celem
jest
zapewnienie
dziecku
warunków
prawidłowego rozwoju. Tym samym dziecko zostało uznane za niedojrzałego
człowieka, istotę ludzką, której przynależą prawa. Po raz pierwszy w historii - prawa
dziecka - wyspecyfikowano w Deklaracji Genewskiej, przyjętej przez Ligę Narodów w
1924 roku. Od tego momentu koncepcja ochrony prawnej dziecka uległa ewolucji od postrzegania praw dziecka wyłącznie jako prawa do szczególnej opieki i ochrony
ze strony dorosłych do uznania, iż dziecko jako istota ludzka posiada podstawowe
prawa i wolności, z których korzysta stosownie do osiąganej dojrzałości i
samodzielności. Tak więc koncepcja prawnej ochrony dziecka
ewoluowała od
uznania dziecka za przedmiot opieki ze strony dorosłych w Deklaracji Genewskiej
(1924 r.) do przyznania dziecku podmiotowości prawnej w Konwencji o prawach
dziecka ONZ (1989 r.). Kolejna konwencja, a mianowicie Konwencja o wykonywaniu
praw dziecka z 1996 r. (weszła w życie w 2000 r.) umocniła podmiotowość dziecka
poprzez przyznanie osobie niepełnoletniej określonych uprawnień proceduralnych.
Prawa dziecka to zagadnienie mieszczące się w koncepcji praw człowieka.
Mówiąc o prawach dziecka warto pamiętać, że:
- prawa dziecka są pojęciem z kategorii praw człowieka i wynikają z godności i
niepowtarzalności dziecka jako jednostki ludzkiej,
- prawa dziecka nie są tożsame z jego podstawowymi potrzebami.
Tak więc w sensie prawnym nie ma przepisu gwarantującego „prawo” do wychowania w szczęśliwej rodzinie, czy „prawo” do miłości, aczkolwiek to niezwykle ważne
potrzeby
4
każdego
człowieka.
Tylko
potocznie,
mając
na
myśli
realizację
Do XVIII wieku nie rozumiano odrębności dzieciństwa, a dziecko podlegające absolutnej władzy ojca
traktowano jako „zadatek” na człowieka. Pojęcie dzieciństwa po raz pierwszy sformułował i opisał J.J. Rousseau
w traktacie „Emil czyli o wychowaniu” w 1762 r. Fakt ten zapoczątkował zainteresowanie położeniem
6
podstawowych potrzeb człowieka, a więc w rozumieniu psychologicznym - mówi się
o „prawie” dziecka do szczęśliwej rodziny, do szczęśliwego dzieciństwa, do miłości
rodzicielskiej itp.
Prawa dziecka należy postrzegać w kategoriach praw człowieka, w relacji władza –
jednostka. Jeżeli dziecko ma określone prawo to znaczy, że państwo musi mu
zapewnić możliwość korzystania z tego prawa. Posługując się przykładem - prawo
dziecka do nauki - oznacza, że państwo gwarantuje każdemu dostęp do szkoły,
opracowuje programy nauczania, kształci nauczycieli itd.
odpowiednie przepisy. Prawo do nauki jest zagwarantowane
Wszystko regulują
przede wszystkim
mocą przepisów Konstytucji, ustawy o systemie oświaty i odpowiednich aktów
wykonawczych.
Prawa dziecka nie zależą od określonych koncepcji i strategii wychowawczych
stosowanych przez rodzinę, szkołę, instytucje opiekuńcze. Podobnie jak prawa
człowieka, przysługują każdemu dziecku i nie zależą od wykonywanych przez nie
obowiązków. Praw nie można ani pozbawić, ani też ich zawiesić. Jeżeli dzieci nie
wykonują swoich obowiązków można je ukarać. Karą może być
na przykład
pozbawienie nagrody czy przywilejów.
Prawa dziecka, tak jak prawa człowieka podlegają ograniczeniom, ale tylko takim,
które są przewidziane przez ustawę i które konieczne są w społeczeństwie
demokratycznym ze względu na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, ochronę
porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę
praw i wolności innych osób. Ograniczeń nie ma jedynie w przypadku praw: do
ochrony przed torturami, nieludzkim i poniżającym traktowaniem i karaniem oraz
ochrony przed niewolnictwem i poddaństwem.
Jeżeli dziecko / człowiek ma prawo to znaczy, że jednocześnie muszą być określone
procedury dochodzenia tego prawa - „mieć prawo oznacza móc rościć”. W
przeciwnym razie prawo staje się wyłącznie deklaratywne.
Dziecko-obywatel z racji swej niedojrzałości ma ograniczoną zdolność do czynności
prawnych oraz podlega władzy rodzicielskiej. Tak więc jego uprawnienia i status
prawny nie są tożsame z uprawnieniami i statusem osoby dorosłej. Dziecko nie może
społecznym i ukierunkowanym wychowaniem dzieci, co pod koniec XX wieku zaowocowało uznaniem dziecka
za podmiot ochrony prawnej.
7
w pełni i samodzielnie wysuwać roszczeń w stosunku do państwa. Dlatego - zależnie
od okoliczności - w egzekucji należnych mu praw, dziecko jest reprezentowane przez
rodziców (opiekunów) lub wspierane przez odpowiednie instytucje (np. Rzecznika
Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich).
Prawną ochronę dziecka zapewniają przepisy prawa międzynarodowego oraz prawo
krajowe.
W skład prawnomiędzynarodowej ochrony praw dziecka wchodzą dokumenty, które
bezpośrednio dotyczą praw dzieci oraz dokumenty dotyczące praw człowieka,
zawierające postanowienia, które pośrednio lub bezpośrednio odnoszą się do praw
dzieci.
Dokumenty bezpośrednio dotyczące praw dzieci to przede wszystkim:
- Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ w 1989r.,
- Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci uchwalona przez Radę Europy
w 1996 r.
Dokumenty dotyczące praw człowieka zawierające postanowienia, które pośrednio
lub bezpośrednio odnoszą się do dzieci, to m.in.:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ w 1948 r,
- Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
przyjęta przez Radę Europy, weszła w życie w 1953 r.,
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, przyjęty rezolucją
Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966 r.,
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, przyjęty
rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1966r.,
- Europejska Karta Społeczna, inicjatywa członków Rady Europy, weszła w życie w
1965 r.,
- Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy,
- Konwencje, Rekomendacje i Zalecenia Rady Europy regulujące szczegółowe
kwestie (np. przysposobienie, tworzenie rodzin zastępczych, alimentację).
Prawo międzynarodowe wyznacza pewien minimalny katalog praw i wolności dziecka
oraz mechanizmy kontrolne, zmierzające do zapewnienia wymaganego przez nie
poziomu ochrony.
8
Konwencja o prawach dziecka ustanawia status dziecka oparty na następujących
założeniach:
- dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale ze względu na swoją niedojrzałość
psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej,
- dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i
prywatności,
- rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka,
- państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Sformułowany w Konwencji katalog praw dziecka składa się z praw
osobistych,
socjalnych, kulturalnych, politycznych.
Prawa i wolności osobiste: prawo do życia i rozwoju, prawo do nauki (bezpłatnej w
zakresie szkoły podstawowej), prawo do informacji (w tym o swoich prawach), prawo
do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym
pochodzeniu), prawo do ochrony przed poniżającym i okrutnym traktowaniem i
karaniem (w tym ochrona przed wyzyskiem i nadużyciem seksualnym), swoboda
myśli, sumienia i wyznania, prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania
w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym
(stosownie do możliwości rozeznania sprawy), prawo do wychowania w rodzinie i
kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi.
Prawa socjalne: prawo do odpowiedniego standardu życia, prawo do ochrony
zdrowia, prawo do zabezpieczenia socjalnego, prawo do wypoczynku i czasu
wolnego.
Prawa kulturalne: prawo do korzystania z dóbr kultury.
Prawa polityczne: prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych.
Konwencja o prawach dziecka nie przewiduje możliwości złożenia skargi
indywidualnej na państwo w przypadku nieprzestrzegania praw konkretnego dziecka
(taką możliwość daje Europejska konwencja i ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności). Natomiast każde państwo - strona konwencji ma
obowiązek składania sprawozdań (pierwsze, po dwóch latach od ratyfikacji, następne
co pięć lat) z wykonywania postanowień konwencyjnych. Komitet Praw Dziecka ONZ
rozpatruje sprawozdania państw i daje im zalecenia i rekomendacje odnośnie
realizacji konwencji.
9
Natomiast podstawę ochrony praw dziecka stanowią krajowe akty prawne
(Konstytucja, ustawy, rozporządzenia, zarządzenia), które szczegółowo regulują
różne dziedziny życia i nie mogą być sprzeczne z przyjętymi przez państwo
umowami międzynarodowymi.
Zgodnie z Konstytucją konwencja jako ratyfikowana umowa międzynarodowa
stanowi integralną część wewnętrznego polskiego porządku prawnego.
Najważniejszym gwarantem praw obywatelskich, najwyższym rangą aktem prawa
wewnętrznego w naszym kraju
jest Konstytucja RP
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Zawiera ona istotne przepisy dotyczące praw dziecka:
Art. 72
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać
od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem,
wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz
publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby
odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości
uwzględnienia zdania dziecka
4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.
Art. 40
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu.
Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Art. 48
1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.
Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność
jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w
przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia
sądu.
Normy konstytucyjne rozwinięte są w szczegółowych aktach prawnych z zakresu
prawa cywilnego, rodzinnego, karnego, socjalnego, oświatowego. Ustawy-kodeksy,
ustawy, rozporządzenia i zarządzenia dają określone uprawnienia dzieciom i ich
rodzicom.
Do ochrony praw dziecka powołane są różnego typu instytucje: ośrodki pomocy
społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, sądy karne, sądy cywilne,
opiekuńcze, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka.
sądy
10
Instytucje te mogą wspierać rodziców w ich staraniach o zabezpieczenie interesów
dziecka, a w sytuacjach wyjątkowych, gdy dziecko pozbawione jest właściwej opieki
rodziców ingerować - na określonych zasadach - we władzę rodzicielską, tak aby
zabezpieczyć dziecku właściwe warunki rozwoju.
Zarówno przepisy prawa międzynarodowego jak i krajowego podkreślają prymat
opieki i odpowiedzialności rodzicielskiej, a państwu wyznaczają
jedynie rolę
pomocniczą i wspierającą.
Standard taki wyznacza chociażby art. 5 Konwencji o prawach dziecka Państwa –
Strony będą szanowały odpowiedzialność, prawo i obowiązek rodziców (...) do
zapewnienia dziecku (...) możliwości ukierunkowania i udzielania mu rad przy
korzystaniu przez nie z praw przyznanych w niniejszej konwencji
oraz art. 18.1. Państwa – Strony podejmą wszelkie możliwe starania dla pełnego
uznania zasady, że oboje rodzice ponoszą wspólną
odpowiedzialność za
wychowanie i rozwój dziecka. (...) Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka
ma być przedmiotem ich największej troski.
2.
W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji
Państwa – Strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom
prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowaniem dzieci
oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi.
Jak już wyżej wspomniano dzieci podlegają władzy rodzicielskiej i to przede
wszystkim rodzice decydują o ich wychowaniu czy światopoglądzie. Rodzice są
opiekunami prawnymi dziecka i reprezentują je przed organami państwa. Państwo
może ingerować we władzę rodzicielską tylko w sytuacji, gdy rodzice zaniedbują
swoje obowiązki, albo nadużywają swojej władzy. W sytuacji, gdy rodzice nie mogą
sprawować opieki wobec dziecka państwo ma obowiązek objąć je opieką.
III. Prawa ucznia a przepisy prawa oświatowego
Jak już wspomniano we wstępie w latach dziewięćdziesiątych
trwał sukcesywny
proces demokratyzowania się życia szkolnego; m.in. władze oświatowe wykazywały
konsekwentne zainteresowanie rolą uczniów i rodziców w życiu szkoły.
W przepisach oświatowych pojawiły się pojęcia prawa dziecka oraz prawa ucznia, ale
nie zostały one zdefiniowane, co w konsekwencji doprowadziło do wielu
11
nieporozumień. W ustawie o systemie oświaty pojęcia prawa ucznia, prawa dziecka
pojawiają się w art. 33 ust. 2 pkt. 4 w kontekście sprawowania nadzoru (nadzorowi
podlega w szczególności): „przestrzeganie statutu szkoły lub placówki, w tym
zakresie przestrzegania praw ucznia oraz praw dziecka”. Z kolei w art. 55 ust. 5
stwierdzono: Samorząd może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie
pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły lub
placówki, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów,
takich jak:
1) prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i
stawianymi wymaganiami,
2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu,
3) prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych
proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania
własnych zainteresowań,
4) prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej,
5) prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz
rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi, w
porozumieniu z dyrektorem,
6) prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu.
Wymieniony powyżej katalog, trudno uznać za katalog podstawowych praw uczniów.
Jest to raczej zbiór pomieszanych praw jednostki i uprawnień samorządu,
wynikających w większym stopniu z zadań i organizacji systemu edukacji, niż z
katalogu praw człowieka. Dwa pierwsze punkty art. 55 można uznać za element
prawa do informacji; niewątpliwie indywidualne, ważne prawo każdego ucznia. Punkt
3 można rozumieć jako element prawa do nauki, aczkolwiek przy takim
sformułowaniu jest to bardziej zadanie systemu edukacji wynikające z prawa do
nauki. Gwarantując prawo do nauki państwo zobowiązuje się odpowiednio naukę
zorganizować – zapewnić sieć szkół, nauczycieli i nauczanie w określonym czasie
oraz w odpowiednich warunkach. W punkcie trzecim nie precyzuje się jednak jakie
to są właściwe proporcje. Zatem tak sformułowany zapis trudno rozumieć jako
indywidualne prawo ucznia, gdyż nie bardzo wiadomo jakie konkretne roszczenie
miałoby z niego wynikać.
12
W punktach 4 - 6 należy rozumieć, że ustawodawca miał niewątpliwie na myśli
uprawnienia samorządu uczniowskiego. Na ogół gazetkę szkolną redaguje zespół
uczniów, a nie konkretny uczeń. Podobnie działalność kulturalną organizuje
samorząd, a opiekuna samorządu wybierają na ogół przedstawiciele jego organów.
Czy można zatem powiedzieć, że przepisy w artykule 55 ustawy o systemie oświaty
formułują podstawowe prawa ucznia? Mimo wielu nowelizacji ustawy artykułu tego
nigdy nie zmieniono i trzeba przyznać, że wprowadził on wiele nieporozumień. Warto
jeszcze w tym miejscu skomentować stwierdzenie iż „samorząd może przedstawić
wnioski i opinie”. Należy rozumieć, iż chodzi o przedstawicieli samorządu (aczkolwiek
w art. 55 jest stwierdzenie, że „samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły lub
placówki”). Pisząc o możliwości przedstawienia opinii czy wniosków należało napisać
jaki jest tryb ich rozpatrywania i udzielania odpowiedzi. W przeciwnym razie
składający nie mają nawet gwarancji, że ich wniosek zostanie przeczytany.
Kolejną próbą wprowadzenia katalogu praw było, nieobowiązujące już dziś,
zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej Nr 14 z dnia 19 czerwca 1992 r. w sprawie
ramowego statutu szkół publicznych dla dzieci i młodzieży (Dz. Urz. MEN Nr 4, poz.
18). W § 35 ramowego statutu stwierdza się, że „szczegółowo prawa ucznia określi
statut szkoły, przy zachowaniu zasad, iż uczeń ma prawo do:
a) właściwie zorganizowanego procesu kształcenia, zgodnie z zasadami higieny
pracy umysłowej,
b)
opieki
wychowawczej
i
warunków
pobytu
w
szkole
zapewniających
bezpieczeństwo, ochronę przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź
psychicznej oraz ochronę i poszanowanie jego godności,
c) korzystania z pomocy stypendialnej bądź doraźnej, zgodnie z odrębnymi
przepisami,
d) życzliwego, podmiotowego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym,
e) swobody wyrażania myśli, przekonań, w szczególności dotyczących życia szkoły,
a także światopoglądowych i religijnych – jeśli nie narusza tym dobra innych osób,
f) rozwijania zainteresowań, zdolności i talentów,
g) sprawiedliwej, obiektywnej i jawnej oceny ustalonych sposobów kontroli postępów
w nauce,
h) pomocy w przypadku trudności w nauce,
i) korzystania z poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego i zawodowego,
13
j)
korzystania
z pomieszczeń
szkolnych,
sprzętu,
środków
dydaktycznych,
księgozbioru biblioteki podczas zajęć pozalekcyjnych,
k) wpływania na życie szkoły przez działalność samorządową oraz zrzeszanie się w
organizacjach działających w szkole.
Tak skonstruowany katalog praw ucznia również trudno uznać za wyczerpujący i
poprawny.
Punkt „a” należy rozumieć jako zadanie szkoły wynikające z organizacji systemu
edukacji. Gdyby
uczeń rzeczywiście chciał potraktować taki zapis jako swoje
indywidualne prawo, to jak miałby sformułować roszczenie? Co oznacza pojęcie
„właściwie zorganizowany proces kształcenia”, a także „jakie są zasady higieny pracy
umysłowej” i czy są w tej mierze wystarczająco precyzyjne normy?
Punkt „b” w pierwszej części, podobnie jak punkt „a” jest zadaniem szkoły. Trudno
wyobrazić sobie szkołę, w której nie zabezpieczono opieki wychowawczej i
warunków bezpiecznego pobytu. Natomiast drugą część zapisu można rozumieć
jako prawo do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem.
Punkt „c” jak napisano, jest rodzajem uprawnienia wynikającego z odrębnych
przepisów. Takich uprawnień jest więcej i należałoby zdecydować czy wymienić
wszystkie czy te najważniejsze. Nie bardzo wiadomo z jakiej pomocy doraźnej może
korzystać dziecko. Można domniemywać, że w każdej koniecznej sytuacji, ale znów
wynika to z zadań szkoły a nie praw człowieka.
Punkt „d”: Oczywiste jest, że uczniów i generalnie wszystkich ludzi należy traktować
życzliwie i podmiotowo. Każdy uczeń może mieć różne oczekiwania myśląc o
„życzliwym traktowaniu”. W katalogu praw człowieka jest mowa o zakazie
poniżającego traktowania, ale nie ma prawa do życzliwego traktowania, bo nie byłoby
to możliwe do wyegzekwowania. Nie jest więc zasadne zapisywanie praw
nieegzekwowalnych.
Punkt „e”: Jest to jeden z niewielu zapisów wynikających z katalogu praw człowieka.
Punkt „f”: Szkoła powinna stwarzać warunki do rozwijania zdolności i talentów. Jest
to niewątpliwie jej ważne zadanie i element prawa do nauki. Trudno jednak zapisane
zadanie uznać za prawo możliwe do egzekwowania. A co zrobiłyby władze
oświatowe w sytuacji, gdyby jakiś uczeń wystąpił z roszczeniem, że zapisano mu
prawo do rozwijania zdolności, a jego zdolności nie zostały wystarczająco
rozwinięte?
Punkt „g”: Jest to uprawnienie ucznia nie wynikające z katalogu praw człowieka, a z
14
odrębnych przepisów i bezpiecznie byłoby zapisać je jako prawo do oceniania
zgodnie z odrębnymi przepisami. Jawność ocen jest elementem prawa do informacji.
Punkt „h”: To elementarne zadanie szkoły i trudno sobie wyobrazić, że szkoła
mogłaby go nie realizować. Natomiast zapisane jako prawo powinno być precyzyjniej
opisane. Oczywiste jest, że uczeń pomoc winien otrzymać, ale czy szkoła daje mu
prawo do nieograniczonej pomocy? Czy w przypadku każdych trudności ?
Punkt „i”: To znowu zadanie szkoły i systemu edukacji; uprawnienie wynikające z
odrębnych przepisów.
Punkt „j”: Oczywiste zadanie szkoły. Bez możliwości korzystania z pomieszczeń
szkolnych i innych sprzętów przychodzenie na zajęcia pozalekcyjne nie miałoby
sensu. W tym kontekście jak należałoby rozumieć brak zapisu o prawie do
korzystania z pomieszczeń w czasie zajęć lekcyjnych?
Punkt „k”: Wpływanie na życie szkoły poprzez działanie w samorządzie to ważne
uprawnienie ucznia wynikające z ustawy o systemie oświaty. Powinno być tak
sformułowane, aby uczeń naprawdę wiedział na co realnie ma wpływ. Natomiast
możliwość zrzeszania się wynika z katalogu praw człowieka, w przypadku dzieci
oznacza konieczność uzyskania zgody rodziców.
W § 35 nieobowiązującego już ramowego statutu pomieszano prawa i uprawnienia
ucznia jako jednostki z uprawnieniami organu szkoły jakim jest samorząd.
Wyżej wymienione zarządzenie już nie obowiązuje. Zapewne uznano, że nie jest to
wystarczająco dobry katalog praw. Niestety katalog praw ucznia sformułowany w tym
zarządzeniu występuje niemal we wszystkich statutach poddanych analizie, mimo
tego, że powstawały one w czasie gdy zarządzenie już nie obowiązywało. Fakt ten
niewątpliwie świadczy o tym, że prawa dziecka / prawa ucznia to zagadnienie, które
nadal nie jest postrzegane w kontekście praw człowieka. Autorzy statutów starali się
odnieść do jakiegoś wzoru, sięgnęli więc po najłatwiej dostępny.
W wyniku reformy systemu oświaty powstały nowe typu szkół, przygotowano więc
nowe regulacje odnośnie ich funkcjonowania. Rozporządzenie Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie ramowych statutów publicznej
sześcioletniej szkoły podstawowej, publicznego gimnazjum oraz publicznego
przedszkola (Dz. U. Nr 14, poz. 131) - wydane na podstawie art. 60 ustawy o
systemie oświaty - zarówno w ramowym statucie szkoły podstawowej jak i
15
gimnazjum nie określa katalogu praw ucznia. Stwierdza się jedynie w §18 zał. 1
(ramowy statut szkoły podstawowej) i § 20 zał. 2 (ramowy statut gimnazjum), że:
”Statut szkoły określa szczegółowe zasady przyjmowania uczniów do szkoły oraz ich
prawa i obowiązki, w tym:
1) rodzaje nagród i kar stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwołania się od kary;
nie mogą być stosowane kary naruszające nietykalność i godność osobistą
ucznia,
2) przypadki, w których dyrektor szkoły może wystąpić do kuratora oświaty z
wnioskiem o przeniesienie ucznia do innej szkoły,
3) warunki pobytu w szkole zapewniające uczniom bezpieczeństwo, ochronę przed
przemocą,
uzależnieniami,
demoralizacją
oraz
innymi
przejawami
patologii
społecznej”.
Nie bardzo wiadomo dlaczego tak umniejszono rangę praw ucznia zapisując je
niejako przy okazji określania zasad przyjmowania uczniów do szkoły. Nie jest też
jasne dlaczego rodzaje kar, przypadki przeniesienia do innej szkoły i warunki pobytu
miałby zawierać katalog praw lub obowiązków.
Niewątpliwe
novum
tego
rozporządzenia
stanowi
przepis
wprowadzający
konieczność ustalenia trybu odwołania się od kary. To bardzo ważne i potrzebne, ale
nie wystarczające. Uczeń i jego rodzice powinni znać procedury nie tylko odwołania
się od kary, ale złożenia skargi w przypadku łamania praw. Powinni też wiedzieć do
jakich instytucji i w jakiej sprawie mogą składać skargi, w sytuacji, gdy nie uda się
sprawy załatwić w szkole. O kwestii tej, czyli braku praw proceduralnych już w 1995r.
pisał
Rzecznik Praw Obywatelskich do Ministra Edukacji Narodowej. Otrzymał
wówczas odpowiedź, iż w resorcie pracuje się
nad zmianami. Rzeczywiście
wprowadzono różne zmiany, jednak w niewielkim zakresie dotyczyły one katalogu
praw ucznia i praw proceduralnych.
Ostatnia nowelizacja ustawy o systemie oświaty wprowadziła istotne zmiany
przepisów art. 51. Nowa regulacja przewiduje, że w skład rady szkoły w szkołach
podstawowych nie wchodzą uczniowie, a w gimnazjach udział uczniów w radzie
szkoły nie jest obowiązkowy. Taka regulacja nie jest zgodna z przyjętymi
standardami międzynarodowymi; m.in. z wymienionym na wstępie zaleceniem Nr
85 (7) Komitetu Ministrów Rady Europy o nauczaniu i pobieraniu nauki w zakresie
praw człowieka w szkołach, przyjętym w 1985 r. W dokumencie tym stwierdza się, iż
„zrozumienie i nabycie doświadczenia w zakresie praw człowieka stanowi ważny
16
element przygotowania wszystkich młodych ludzi do życia w demokratycznym i
pluralistycznym społeczeństwie(...) Koncepcje związane z prawami człowieka mogą i
powinny być przyswajane od najmłodszych lat”.
Oczywiste jest, że dzieci nie mogą podejmować decyzji przekraczających ich
rozeznanie. Ale oczywiste jest również, że bez możliwości uczestniczenia w procesie
podejmowania decyzji, obserwacji zachowania dorosłych, dzieci nie nauczą się
odpowiedzialności.
Generalnie można stwierdzić, iż przepisy prawa oświatowego jak dotychczas nie dają
wystarczających gwarancji realizacji przez szkołę praw i uprawnień uczniom oraz ich
rodzicom. Kwestie tę podniósł Rzecznik Praw Obywatelskich, który wystąpił w marcu
2000 r. do Ministra Edukacji Narodowej (RPO/197149/95/XIGR) uznając, iż po
pierwsze, w rozporządzeniu dotyczącym ramowych statutów nie wymieniono
katalogu praw ucznia, po drugie nie uregulowano trybu rozpatrywania skarg, po
trzecie
w
przepisach
dotyczących
sprawowania
nadzoru
pedagogicznego
problematyka przestrzegania praw ucznia nie została przekazana jednemu,
wyspecjalizowanemu wizytatorowi. W efekcie uczniowie nie znają przysługujących im
praw i nie wiedzą do kogo zwrócić się o pomoc w sytuacji, gdy ich prawa są
naruszane.
W odpowiedzi RPO otrzymał ogólną informację, iż przyjęte rozwiązania legislacyjne
mają na celu zwiększenie autonomii szkoły. W piśmie tym stwierdzono m.in.
-
„Społeczność szkolna przygotowując statut powinna odpowiedzieć sobie na szereg
pytań
i
przyjąć
obowiązujące
rozstrzygnięcia
prawo,
w
tym
nurtujących
również
ją
problemów
konwencję
o
uwzględniając
prawach
dziecka.”
„Przestrzeganiem praw dziecka powinni zajmować się wszyscy nauczyciele, a
nadzór nad tą problematyką sprawuje dyrektor szkoły, placówki i każdy wizytator”.
Z dniem 1 września 2001 r. weszło w życie kolejne Rozporządzenie Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego
przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 624). W zakresie omawianej
problematyki przepisy nie uległy zmianie merytorycznej (wprowadzono zmiany
techniczne - w przypadku szkoły podstawowej zamiast zał. 1 § 18 jest zał. 2 § 16, a
w przypadku gimnazjum zamiast zał. 2 § 20 jest zał. 3 § 18).
17
IV. Katalog wybranych praw zawartych w międzynarodowych dokumentach
dotyczących praw człowieka oraz w przepisach prawa wewnętrznego
W przyjętej koncepcji badania statutów szkolnych uznano, iż ze względu na
szczególne znaczenie dla uczniów i ich rodziców w relacji uczeń – szkoła, w
katalogach praw zawartych w statutach szkolnych, powinny znajdować się
następujące prawa: prawo do informacji,
prawo do nauki,
swoboda / wolność
wypowiedzi, wolność myśli, sumienia, wyznania, wolność od poniżającego
traktowania i karania oraz prawa proceduralne.
A zatem w poniższym rozdziale zostaną:
- zaprezentowane definicje wybranych praw,
- przytoczone przepisy, zawarte w aktach prawa międzynarodowego i krajowego,
które odnoszą się do poszczególnych praw,
- wybrane orzeczenia Trybunału Praw Człowieka, które stanowią ogólnie przyjętą
interpretacje określonych praw.
Charakteryzując poszczególne prawa uwzględniano warunki i sytuacje w jakich
realizowane są owe prawa w życiu szkolnym.
Prawo do informacji, to możliwość otrzymywania informacji z różnych źródeł
wyrażających różne koncepcje filozoficzne i różny światopogląd, bez cenzury (z
wyjątkiem koniecznych ograniczeń np. ze względu na wiek, czy zdolności
percepcyjne) oraz otrzymywanie informacji dotyczących ucznia o zapadających w
szkole decyzjach (np. o przeniesieniu do innej klasy, o ocenach, w tym o ocenie z
zachowania, o skutkach decyzji jego dotyczących, karach, nagrodach in.).
Art. 10 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
głosi, iż każdy ma prawo do (...) otrzymywania i przekazywania informacji (...) bez
ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe.
Art. 17 Konwencji o prawach dziecka nakłada na państwo obowiązek zapewnienia,
aby dziecko miało dostęp do informacji oraz materiałów pochodzących z
różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych, szczególnie do tych, które mają
na uwadze jego dobro w wymiarze społecznym, duchowym i moralnym oraz jego
18
zdrowie fizyczne i psychiczne. Równocześnie państwo jest zobowiązane do
działalności dla ochrony dzieci przed informacjami i materiałami szkodliwymi z punktu
widzenia ich dobra.
Prawo do informacji może podlegać ograniczeniom, ale jedynie przewidzianym przez
ustawę i koniecznym ze względu na: poszanowanie praw i reputację innych osób
albo dla ochrony bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego bądź
zdrowia albo moralności społecznej. Poszanowanie praw lub reputacji innych osób
dotyczy głównie ograniczenia swobody przekazywania informacji i wynika z
poszanowania praw osobistych osób, których mogą dotyczyć (np. art. 10 ust. 2
Europejskiej konwencji oraz art. 17 w zw. z art. 13 Konwencji o prawach dziecka).
Ochrona bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego bądź zdrowia albo
moralności społecznej jest ogólną dyrektywą zezwalającą na ograniczanie niektórych
praw i wolności przewidywaną we wszystkich regulacjach praw i wolności człowieka
(por. np. art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art.
13, 14, 15 Konwencji o prawach dziecka).
Szczególnym rodzajem prawa do informacji jest prawo do wiedzy o przysługujących
prawach. Art. 42 Konwencji o prawach dziecka zobowiązuje państwa do szerzenia
informacji o zasadach i postanowieniach Konwencji, zarówno wśród dorosłych jak i
wśród dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki.
W Rekomendacji Rady Europy z 1996 roku w sprawie europejskiej strategii na
rzecz dzieci stwierdzono, iż państwa winny podjąć wszelkie niezbędne środki w celu
informowania dzieci o ich prawach m.in. poprzez szerokie promowanie Konwencji o
prawach dziecka, wprowadzenie edukacji w zakresie praw i odpowiedzialności dzieci
do programów szkolnych od szczebla podstawowego. Dzieci winny być również
informowane
o środkach, jakie przysługują im w przypadku naruszenia ich
fundamentalnych praw. Zaleca się więc
szeroką edukację zarówno o samych
prawach jak i procedurach dochodzenia tych praw.
Wiele miejsca prawu do informacji poświęca Europejska konwencja o wykonywaniu
praw dzieci (Polska przystąpiła do Konwencji). W preambule stwierdza się, iż dzieci
powinny otrzymywać dotyczące ich
informacje, aby ich prawa i dobro były
promowane (...).
Dzieciom należy zawsze udzielić odpowiednich informacji ze względu na wiek i
rozeznanie, aby umożliwić im w pełniejszy sposób wykonywanie ich praw, chyba, że
byłoby to sprzeczne z ich dobrem (art. 2, pkt. d).
19
Prawo do informacji jest jednym z podstawowych gwarantów podmiotowości dziecka
we wszystkich sprawach jego dotyczących.
Art. 3 Konwencji o wykonywaniu praw dzieci daje prawo do bycia informowanym i
wyrażania swoich opinii w toku postępowania. Jest to przepis dotyczący
postępowania przed organami sądowymi, ale w kontekście art. 3 Konwencji o
prawach dziecka oraz art. 11 Konwencji o wykonywaniu praw dzieci nie ma
przeszkód, aby sformułowane zasady dotyczyły każdego postępowania przed
organami administracyjnymi czy państwowymi, w tym również szkolnymi, w toku
których mogą zapaść decyzje istotne dla ucznia.
W dokumencie „Wskazania Narodów Zjednoczonych dotyczące zapobiegania
przestępczości nieletnich” (tzw. Reguły Rijadzkie) przyjętym rezolucją Zgromadzenia
Ogólnego 45/112 w 1990 r. - zwraca się
uwagę na zadania szkoły, w tym w
szczególności: „informowanie młodych ludzi i ich rodzin o przysługujących im
prawach, o ich uprawnieniach i prawnych obowiązkach oraz o powszechnym
systemie wartości, a także zapewnienie moralnego oparcia oraz współpraca z
rodzicami i organizacjami społeczności lokalnej”.
Przepisy prawa oświatowego nie odnoszą się wprost do przytoczonych wyżej
przepisów konwencyjnych. Zawierają one jedynie ogólnie sformułowane dyrektywy
dotyczące zasad nauczania i wychowania. W preambule ustawy o systemie oświaty
stwierdza się m.in. Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system
wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i
wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości
ojczyzny
oraz
poszanowania
dla
polskiego
dziedzictwa
kulturowego,
przy
jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła powinna
zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne dla jego rozwoju, przygotowując go
do wypełnienia obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady
solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.
Podobną wymowę ma treść art. 6 Ustawy - Karta nauczyciela.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy
oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych (Dz. U. Nr
29 z dnia 6 kwietnia 2001 r. poz. 323) są następujące przepisy:
Rozdział 2 § 2. Pkt. 2 Ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu:
20
1) poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i postępach w tym
zakresie (...)
4) dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o
postępach, trudnościach w uczeniu się oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia.
Rozdział 2 § 3. 1. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:
1) Formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych oraz informowanie o nich
uczniów i ich rodziców (prawnych opiekunów) (...)
Rozdział 2 § 4.1 Nauczyciele na początku każdego roku szkolnego informują uczniów
oraz ich rodziców (prawnych opiekunów) o wymaganiach edukacyjnych wynikających
z realizowanego przez siebie programu nauczania oraz o sposobach sprawdzania
osiągnięć edukacyjnych uczniów.
2. Wychowawca klasy na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów oraz
ich rodziców (prawnych opiekunów) o zasadach oceniania zachowania.
W § 5 napisano, iż oceny są jawne i do wglądu dla uczniów i rodziców.
W cytowanym rozporządzeniu dotyczącym ramowych statutów, w załącznikach dla
każdego typu szkoły, w przepisach dotyczących organizacji pracy biblioteki i
bibliotekarza mówi się o udostępnianiu książek i innych źródeł informacji oraz
tworzeniu warunków do poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z
różnych źródeł oraz efektywnego posługiwania się technologią informacyjną (...).
Prawo do nauki
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, stanowi iż: Nikt nie
może być pozbawiony prawa do nauki. Wykonując swoje funkcje w dziedzinie
wychowania i nauczania, państwo uznaje prawa rodziców do zapewnienia
wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i
filozoficznymi (Protokół dodatkowy, art. 2).
Z kolei artykuły 28 i 29 Konwencji o prawach dziecka, prawo do nauki regulują
następująco:
1. Państwa - Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu realizowania tego prawa
na zasadzie równych szans, w szczególności:
a) uczynią nauczanie podstawowe obowiązkowe i bezpłatne dla wszystkich;
21
b) będą popierać rozwój różnorodnych form szkolnictwa średniego, zarówno
ogólnokształcącego, jak i zawodowego, uczynią je dostępnymi dla każdego dziecka
oraz podejmą odpowiednie kroki, takie jak wprowadzenie bezpłatnego nauczania
oraz udzielanie w razie potrzeby pomocy finansowej;
c) za pomocą wszelkich właściwych środków uczynią szkolnictwo wyższe dostępnym
dla wszystkich na zasadzie zdolności;
d) udostępnią wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe;
e) podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz
zmniejszenia wskaźnika porzucania nauki.
2. Państwa - Strony będą podejmowały wszelkie właściwe środki zapewniające, aby
dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzką godnością dziecka i z
niniejszą konwencją.
3. Państwa - Strony będą popierały i rozwijały międzynarodową współpracę w
dziedzinie oświaty, w szczególności w celu przyczyniania się do zlikwidowania
ignorancji i analfabetyzmu na świecie oraz ułatwienia dostępu do wiedzy naukowo technicznej i nowoczesnych metod nauczania. W tym zakresie należy w
szczególności uwzględnić potrzeby krajów rozwijających się (art. 28).
Państwa-Strony są „zgodne, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na: rozwijanie
w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i
fizycznych dziecka”, „rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka (...),
szacunku dla rodziców, tożsamości kulturowej, języka(...), przygotowanie dziecka do
odpowiedzialnego życia w wolnym społeczeństwie(...)” (art.29)
Fragmenty orzeczeń Trybunału Praw Człowieka, interpretujące prawo do nauki:
Wyrzucenie ucznia ze szkoły, jako środek dyscyplinujący,
nie jest w zasadzie
sprzeczne z prawem do nauki, pod warunkiem, że uczeń może zapisać się do innej
szkoły (Yanasik v.Turcja 1993).
Przygotowanie programu szkolnego należy w zasadzie do państwa. Państwo przy
wypełnianiu swojej funkcji w sferze edukacji musi uważać, aby informacje lub wiedza
zawarta w programach były przekazywane w sposób obiektywny, krytyczny i
pluralistyczny. Nie może ono realizować celu polegającego na indoktrynacji
22
oznaczającej brak poszanowania przekonań religijnych i filozoficznych rodziców. Jest
to granica, której nie wolno przekroczyć (orzeczenie: Kieldsen, Busk, Madsen i
Pedersen v. Dania A.23 1976).
Zgodnie z art. 70 Konstytucji RP: Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia
jest obowiązkowa.(...)
Władze publiczne zapewniają obywatelowi powszechny i równy dostęp do
wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy
finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów (...)
W ustawie o systemie oświaty w art. 1 stwierdza się, że system oświaty zapewnia w
szczególności realizacje prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do
kształcenia (art. 1 pkt.1), możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół
przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowana społecznie, zgodnie z
indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami (art.
1, pkt. 5), a także upowszechnienie dostępu do szkół średnich, których ukończenie
umożliwia dalsze kształcenie w szkołach wyższych (art. 1 pkt. 7)
Urzeczywistnieniem zapisów o bezpłatnym i obowiązkowym szkolnictwie jest art. 15
ustawy mówiący o obowiązku szkolnym.
Prawa do nauki dotyczy też art. 66 ustawy oraz Zarządzenie MEN z dnia 27 kwietnia
1992 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny
program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (M.P.
Nr 13, poz. 92).
W przypadku wielu uczniów realizacja prawa do nauki wymaga wsparcia
materialnego ze strony państwa. Zgodnie z art. 91 ustawy uczniowi przysługuje
prawo do pomocy materialnej ze środków przeznaczonych na ten cel w budżecie
państwa lub budżecie właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Warunki formy
tryb przyznawania i wypłacania oraz wysokość pomocy określa Rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 1993 r. W sprawie warunków, form i trybu
wypłacania oraz wysokość pomocy materialnej dla uczniów (Dz. U. Nr 4, poz. 350).
Dzieci i młodzież z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi objęte są kształceniem
specjalnym lub integracyjnym (art. 71 b ustawy). Konkretyzację postanowień ustawy
stanowi Zarządzenie Nr 29 Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad
23
organizowania
opieki
ogólnodostępnych
i
nad
uczniami
integracyjnych
niepełnosprawnymi,
publicznych
ich
kształcenia
przedszkolach,
szkołach
w
i
placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego (Dz. Urz. MEN Nr 9, poz. 36).
Wolność/swoboda wypowiedzi, to: wolność posiadania i głoszenia bez przeszkód
własnych poglądów i opinii na każdy temat i w dowolnej formie. W szkole to między
innymi możliwość wypowiadania opinii na temat programów i metod nauczania oraz
spraw ważnych w życiu szkoły, klasy, samorządu, możliwość wyrażenia opinii,
przedstawienia stanowiska we własnej sprawie (np. w sytuacji konfliktu).
Wolność posiadania i wyrażania poglądów nie jest atrybutem dorosłości. W
dokumentach wyraźnie używa się określenia k a ż d y.
Zgodnie z artykułem 10 Konwencji Europejskiej oraz art. 10 Międzynarodowego
Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych - każdy ma prawo do wolności wyrażania
opinii(...). Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i
przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na
granice państwowe.
Art. 13 Konwencji o prawach dziecka obok prawa do informacji zawiera również
prawo do swobodnej wypowiedzi w formie ustnej, pisemnej bądź za pomocą druku, w
formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według
wyboru dziecka, a
art.12
mówi o
prawie do swobodnego wyrażania własnych
poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecko. Państwo jest obowiązane
przyjąć je z należytą uwagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. Prawo to
dotyczy w szczególności możliwości
wypowiadania się w każdym postępowaniu
sądowym i administracyjnym dotyczącym dziecka.
Fragment orzeczenia Trybunału Praw Człowieka, interpretujący prawo do swobody
wypowiedzi:
Swoboda wypowiedzi jest jednym z filarów demokratycznego społeczeństwa,
podstawą jego rozwoju i warunkiem samorealizacji jednostki. Z zastrzeżeniem
treści ust. 2 art. 10, nie może ona ograniczać się do informacji i poglądów
odbieranych przychylnie albo postrzeganych jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz
odnosi się w równym stopniu do takich, które obrażają, oburzają lub wprowadzają
niepokój w państwie lub w jakiejś części społeczeństwa. Takie są wymagania
24
pluralizmu i tolerancji, bez których demokracja nie istnieje (orzeczenie: Handyside
v. Wielka Brytania 1976).
Art. 72 ust. 3 Konstytucji RP brzmi następująco - W toku ustalania praw dziecka
organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do
wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
Ze względu na specyfikę oraz możliwość naruszenia praw innych osób wykonywanie
prawa do swobodnego wyrażania poglądów i opinii może podlegać pewnym
ograniczeniom, które jednak powinny być wyraźnie przewidziane przez ustawę. W
przypadku dziecka korzystanie z prawa do uwzględniania jego opinii uzależnione jest
dodatkowo od wieku, dojrzałości dziecka i związanej z tym zdolności do
kształtowania własnych poglądów oraz dobra dziecka.
Prawo oświatowe zawiera przepisy dotyczące indywidualnych praw uczniów do
wyrażania opinii i poglądów oraz przepisy dotyczące praw, które mogą być
realizowane za pośrednictwem różnych organów szkoły: samorządu uczniowskiego,
rady rodziców ( art. 54 –55 ustawy).
Art. 60 ust.1 pkt. 7 ustawy o systemie oświaty stanowi, iż statut szkoły określa prawa
i obowiązki uczniów natomiast ustawa nie specyfikuje tych praw, a w rozporządzeniu
w sprawie ramowych jest jedynie dyspozycja, iż statut określi prawa i obowiązki oraz
kompetencje organów szkoły.
Art. 6 ustawy - Karta nauczyciela zawiera ogólną normę stanowiącą, że nauczyciel
powinien dążyć do pełni rozwoju osobowości ucznia. Dopuszczenie konfrontacji
stanowisk
umożliwia kształtowanie światopoglądu, własnego zdania, sprzyja
rozwojowi.
Wolność myśli, sumienia i wyznania, to możliwość uzewnętrzniania przekonań
religijnych i światopoglądowych, równe traktowanie niezależnie od wyznawanej religii
i światopoglądu, tolerancja wobec mniejszości religijnej, kulturowej, etnicznej.
Prawo to obejmuje wolność posiadania, przyjmowania lub zmiany wyznania lub
przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi,
publicznie lub prywatnie swego wyznania lub przekonań poprzez uprawianie kultu,
czynności rytualne, praktykowanie i nauczanie.
25
W myśl standardów międzynarodowych dziecko ma prawo do wolności myśli,
sumienia i wyznania, przy czym rodzicom przysługuje prawo ukierunkowania dziecka
i pieczy nad korzystaniem przez nie z przysługującej mu wolności. Prawa i obowiązki
rodziców trwają do uzyskania przez dziecko pełnoletności. Na zasadach ogólnych
może podlegać określonym ograniczeniom uzewnętrznianie wyznania lub przekonań.
Ograniczenia te muszą być przewidziane w ustawie, mogą być wprowadzone ze
względu na ochronę bezpieczeństwa publicznego, porządku publicznego, zdrowia i
moralności, praw i wolności innych osób.
Art. 9 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
stwierdza: 1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania (...) .
Natomiast art. 2 - Protokół dodatkowy do Europejskiej konwencji brzmi następująco:
(....) Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia tego wychowania zgodnie z ich
własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych art. 18 ust. 4 brzmi:
Państwa
- Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności
rodziców lub w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych do zapewnienia
swym
dzieciom
wychowania
religijnego
i
moralnego
zgodnie
z własnymi
przekonaniami.
Stosowne przepisy znajdują się również w Konwencji o prawach dziecka w art. 14;
1. Państwa - Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i
wyznania.
2. Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców....odnośnie do
ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa (...).
Art. 48 Konstytucji RP brzmi: 1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z
własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości
dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
Art. 53 -. 1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii (...)
3. Rodzice mają prawo zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i
religijnego (...).
Art. 12 Konkordatu: 1. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci
oraz zasadę tolerancji Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne (...) organizują
zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i
przedszkolnych (...).
26
Ustawa o systemie oświaty stwierdza w preambule, że nauczanie i wychowanie respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne
zasady etyki.
Zgodnie z art. 12 ustawy - publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja
organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na
życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o
pobieraniu nauki religii decydują uczniowie.
Warunki i sposób wykonywania przez szkoły tych zadań określa rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego,
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i
związków wyznaniowych.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 roku w sprawie
warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych (Dz. U. z
1999 r. Nr 67, poz. 753 ze zm.) nałożyło na szkoły publiczne obowiązek
organizowania w ramach planu zajęć szkolnych nauki religii i etyki na życzenie
rodziców, bądź uczniów. W rozporządzeniu stwierdza się, iż uczestniczenie lub nie
uczestniczenie w nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez
kogokolwiek w jakiejkolwiek formie.
Wolność
od poniżającego traktowania
jakichkolwiek
form
przemocy
fizycznej
i
karania,
(gwarancja
to
zakaz stosowania
nietykalności
cielesnej),
poszanowanie godności ucznia (to m.in. zakaz obrażania, poniżania, wyśmiewania,
stosowania presji psychicznej).
Zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania, albo karania
w standardach
międzynarodowych jest zakazem absolutnym. Oznacza to, iż nie istnieją żadne
okoliczności uzasadniające jego ograniczenie lub zawieszenie.
Zarówno Międzynarodowy Pakt (art.7) jak i Artykuł 3 Europejskiej Konwencji
jednakowo stanowią: Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu.
Artykuł 19 Konwencji o prawach dziecka:
27
1. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie
ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony
dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub
zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach
seksualnych,
dzieci
pozostających
pod
opieką
rodzica(ów),
opiekuna(ów)
prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem.
2. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe,
skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji
pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również
innych form działań prewencyjnych dla ustalania, informowania, wszczynania i
prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej przypadków
niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe - ingerencję sądu.
O zagadnieniu tym traktują także artykuły 37 i 39 Konwencji o prawach dziecka oraz
art. 28 ust. 2, w którym mówi się iż Państwa-Strony winny podejmować wszelkie
właściwe środki dla zapewnienia, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób
zgodny z ludzką godnością dziecka i postanowieniami niniejszej konwencji.
Fragmenty orzeczenia Trybunału Praw Człowieka, interpretujące wolność od
poniżającego traktowania i karania: „Obowiązek państw, wynikający z art. 1 zapewnienia każdej osobie, pozostającej w granicach ich jurysdykcji, praw i wolności
zapisanych w Konwencji - wymaga, w połączeniu z art. 3. podjęcia kroków
zapewniających tym osobom ochronę przed torturami, nieludzkim lub poniżającym
traktowaniem albo karaniem. Odnosi się to także do znęcania się przez osoby
prywatne” (orzeczenie A. v. Wielka Brytania 1998).
Dzieci i inne słabsze jednostki są w szczególnym stopniu uprawnione do ochrony ze
strony państwa - przy pomocy środków skutecznego odstraszania - przed poważnymi
naruszeniami integralności osobistej. Wskazują na to wcześniejsze orzeczenia
Trybunału oraz treść konwencji ONZ o prawach dziecka (art. 9 i 37).
Traktowanie jest poniżające, gdy powoduje poczucie strachu i poniżenia
prowadzące do upodlenia mogącego doprowadzić do załamania fizycznego i
psychicznego (Irlandia v. Wielka Brytania 1978).
28
Działanie poniżające nie musi być podjęte publicznie (Tyrer v. Wielka Brytania
1978).
Artykuł 40 Konstytucji RP bezwzględny zakaz złego traktowania formułuje
następująco - Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Trzeba zaznaczyć, że nie dotyczy to sytuacji wymierzenia klapsa przez rodzica, jeżeli
mieści się to w granicach tzw. dopuszczalnego karcenia i nie ma znamion bicia czy
znęcania, bo takie zachowania zagrożone są sankcjami przewidzianymi w kodeksie
karnym.
Przepisy oświatowe w kilku miejscach wprost lub pośrednio odnoszą się do ochrony
ucznia przed poniżającym traktowaniem lub karaniem.
Ustawa o systemie oświaty stanowi, iż nauczyciel w swoich działaniach
dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się
dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z
poszanowaniem godności osobistej ucznia (art. 4).
W cytowanym rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowych
statutów szkół stwierdza się, iż statut szkoły określa rodzaje nagród i kar
stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwoływania się od kary;
nie mogą być
stosowane kary naruszające nietykalność i godność osobistą ucznia. Statut winien
również określać warunki pobytu w szkole zapewniające uczniom bezpieczeństwo,
ochronę przed przemocą, uzależnieniami, demoralizacja oraz innymi przejawami
patologii społecznej.
Prawa proceduralne, czyli możliwość dochodzenia swoich praw (możliwość
obrony); w szkole - jasne procedury odwołania od decyzji nauczyciela, dyrektora,
rady pedagogicznej, prawo do sprawiedliwego sądu).
Prawa proceduralne wynikają z konieczności zapewnienia przez państwo realizacji
praw jednostki. Stanowią one formę ochrony przed arbitralnością decyzji organów
władzy państwowej.
Art.13 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
brzmi:
29
Każdy kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej konwencji zostały naruszone, ma
prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego
także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe
W świetle orzecznictwa Trybunału strasburskiego „Prawo do rzetelnego procesu
sądowego zajmuje ważne miejsce w demokratycznym społeczeństwie w rozumieniu
Konwencji” (orzeczenie De Cubber v.Belgia 1984).
Ustawa o systemie oświaty w art. 33 definiującym nadzór pedagogiczny stanowi, iż
nadzór pedagogiczny polega m.in. na przestrzeganiu statutu szkoły lub placówki, w
tym w zakresie przestrzegania praw ucznia oraz praw dziecka.
V. Analiza statutów publicznych sześcioletnich szkół podstawowych
i publicznych gimnazjów
Przeprowadzone badanie statutów szkół podstawowych i gimnazjów polegało na
analizie przepisów regulujących następujące zagadnienia: katalog praw ucznia,
katalog obowiązków ucznia, katalog kar i nagród, ocena zachowania ucznia, prawa i
uprawnienia rodziców.
Analiza przepisów poszczególnych statutów miała przynieść odpowiedź na dwa
zasadnicze pytania badawcze:
1. Czy poszczególne statuty zawierają przepisy gwarantujące uczniom i ich rodzicom
podstawowe prawa z katalogu praw człowieka?
2. Czy poszczególne statuty stanowią swoiste „narzędzia wychowawcze”, tzn. takie,
że przy ich pomocy (powołując się na przepisy statutu) uczeń może zdobyć
umiejętność korzystania z przysługujących mu praw, zawartych w podstawowym
katalogu?
Szczegółowe pytania badawcze sformułowano następująco:
1. Czy statut zawiera wybrane do analizy prawa z katalogu praw człowieka oraz w
jaki sposób prawa te zostały sformułowane ?
2. Jak sformułowano katalogi praw ucznia, katalogi obowiązków ucznia, katalogi kar
i
nagród,
rodziców ?
kryteria oceniania zachowania uczniów oraz
prawa i uprawnienia
30
W poniższym rozdziale zostaną
omówione wyżej wymienione zagadnienia z
zachowaniem następującej kolejności:
- omówienie poszczególnych praw (wg schematu, jak w rozdziale poprzednim).
- ocena merytoryczna
katalogów praw,
katalogów obowiązków, katalogów kar i
nagród,
- ocena systemów oceniania zachowania uczniów,
- ocena zakresu praw i uprawnień rodziców.
Prawo do informacji
Prawo do informacji w relacji uczeń - szkoła oznacza:
- dostępność wiedzy o prawach i uprawnieniach, warunkującą korzystanie z nich oraz
dostępność wiedzy o procedurach dochodzenia swoich praw,
- możliwość otrzymywania w toku edukacji informacji z różnych źródeł, wyrażających
różne koncepcje filozoficzne i różny światopogląd, bez cenzury (z wyjątkiem
koniecznych ograniczeń np. ze względu na wiek, czy zdolności percepcyjne),
- znajomość programów nauczania, zasad oceniania, jawność ocen,
- otrzymywanie informacji dotyczących ucznia o podejmowanych w jego sprawie
decyzjach (np. o przeniesieniu do innej klasy, o ocenach),
- dostęp do informacji na temat życia szkolnego (np. o odbywających się imprezach
szkolnych, zajęciach pozalekcyjnych).
We wszystkich analizowanych
statutach nie znalazł się przepis jednoznacznie
stwierdzający, że uczeń ma prawo do informacji tak rozumianej, jak to zdefiniowano
powyżej. Ale też nie było statutu, w którym nie występował jakikolwiek element prawa
do informacji. Najczęściej przytaczano przepis z ustawy o systemie oświaty (art. 55
ust. 5) brzmiący następująco:
1) prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i
stawianymi wymaganiami oraz
2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu,
albo sformułowanie z nieobowiązującego już zarządzenia MEN w sprawie
ramowego statutu szkół publicznych dla dzieci i młodzieży z 1992 r. (§ 35 pkt. g)
brzmiące następująco: prawo do sprawiedliwej, obiektywnej i jawnej oceny,
ustalonych sposobów kontroli postępów w nauce.
W wielu statutach pojawiały się również modyfikacje
sformułowań, definiujących prawo ucznia do informacji jako:
wyżej wymienionych
31
- prawo do informacji na temat zakresu wymagań, metod nauczania oraz uzyskania
wiedzy na temat kryteriów ocen z przedmiotów i zachowania;
- prawo do otrzymywania jawnej oceny oraz ustalonych sposobów kontrolowania,
poznania programu nauczania w danej klasie, prawo do umotywowanej oceny przez
nauczyciela;
- prawo do posiadania pełnej wiedzy o przepisach ogólnych, wewnątrzszkolnych
normujących działalność dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą szkoły oraz prawo
do jawnej oceny i ustalonych sposobów kontroli postępów w nauce;
- prawo do zaznajomienia się ze szczegółowymi zasadami wewnątrzszkolnego
systemu oceniania;
- prawo do zapoznania się z programami nauczania poszczególnych przedmiotów na
lekcjach wprowadzających oraz w bibliotece szkolnej, informacji na temat zakresu
wymagań oraz informacji o ocenach;
- prawo do jawnej i umotywowanej oceny bieżącej oraz informacji semestralnej i
końcoworocznej o przewidywanych dla niego ocenach kwalifikacyjnych w terminie 1
tygodnia przed planowanym posiedzeniem rady pedagogicznej.
Najczęściej w analizowanych statutach artykuł 55 ust. 5 ustawy o systemie oświaty
znajdował się w części dotyczącej uprawnień samorządu uczniowskiego, natomiast
w wyodrębnionej części zawierającej katalog praw ucznia, prawo do informacji
formułowano jako prawo do sprawiedliwej i jawnej oceny. W świetle definicji prawa
do informacji znaczenie ma jedynie jawność ocen i znajomość kryteriów oceniania.
Podsumowując, trudno uznać, że statuty szkół zawierają wyczerpująco i zrozumiale
sformułowane prawo do informacji. Niewątpliwie ważne elementy prawa do informacji
takie jak: znajomość ocen, kryteriów oceniania i programów nauczania - nie
wyczerpują treści prawa do informacji. Brakuje istotnego zapisu o podstawowym
prawie do znajomości praw, procedurach odwołania się oraz instytucjach, do których
można zwrócić się w przypadku nieprzestrzegania praw. Jak również o sprawach
dotyczących ucznia i życia szkolnego oraz niezwykle ważnego prawa do uzyskiwania
informacji z różnych źródeł, niezależnej od ideologii, niezależnie od światopoglądu
nauczyciela, opartej na aktualnym stanie wiedzy naukowej.
32
W starym nieobowiązującym już zarządzeniu MEN był przepis, iż dyrektor szkoły ma
obowiązek zapoznawania uczniów ze statutem i prawami obowiązkami. W kolejnych
rozporządzeniach w sprawie ramowych statutów z przepisu tego zrezygnowano.
Można przypuszczać, iż uznano, że prawa są już wystarczająco dobrze znane.
Prawo do nauki
Rozumiane jest jako:
-
stworzenie warunków dla każdego do bezpłatnej nauki.
Analizowane statuty nie zawierały przepisów bezpośrednio formułujących prawo do
nauki. Najczęściej w katalogach praw ucznia pojawiało się prawo do właściwie
zorganizowanego procesu kształcenia, zgodnie z zasadami higieny pracy umysłowej
(pkt. a nieobowiązującego już ww. zarządzenia MEN).
Właściwe zorganizowanie procesu kształcenia stanowi zadanie systemu edukacji
oraz niewątpliwy obowiązek państwa, w związku z prawem każdego obywatela do
nauki. Jednakże, gdyby zapis ten traktować jako prawo do nauki, to takie
sformułowanie
należy
egzekwowania.
Pojęcie
uznać
za
„właściwie”
niezrozumiałe
dla
zorganizowany
uczniów
proces
i
trudne
kształcenia
do
jest
niejednoznaczne i dla każdego może oznaczać co innego. Podobnie jest z pojęciem
„zasady higieny pracy umysłowej”. Można zatem przypuszczać, że przeciętny uczeń
szkoły podstawowej czy gimnazjum nie bardzo wie, co konkretnie znaczy prawo do
„właściwie zorganizowanego procesu kształcenia” i jakie roszczenie wobec władz
szkolnych mogłoby z tego wynikać. Czy na przykład, organizowanie nauki w
godzinach popołudniowych (tzw. druga zmiana), albo spędzanie przez ucznia szkoły
podstawowej 8 -10 godzin poza domem (np. ze względu na organizację dowozu do
szkoły) to właściwie zorganizowany proces kształcenia, zgodny z zasadami higieny
pracy umysłowej?
W niektórych statutach prawo do nauki formułowano następująco:
- prawo do tygodniowego rozkładu lekcji zgodnie z zasadami higieny pracy
umysłowej.
- prawo do pobierania w szkole dogłębnej i rzetelnej wiedzy.
- prawo do nauki, właściwie ułożonego podziału zajęć pod względem ilości i
odpowiedniej proporcji lekcji, zgodnie z zasadami higieny pracy umysłowej.
- prawo do właściwie zorganizowanego procesu kształcenia zgodnie z zasadami
higieny pracy umysłowej oraz przepisami bhp i ochrony przeciwpożarowej.
33
- prawo do przejawiania własnej aktywności w zdobywaniu wiedzy i umiejętności.
Wolność / swoboda wypowiedzi
Warto wyjaśnić, że używamy obu pojęć, ponieważ w Konwencji o prawach dziecka
występuje pojęcie - swoboda wypowiedzi, a w pozostałych dokumentach
dotyczących praw człowieka najczęściej mówi się o wolności słowa czy wypowiedzi.
W istocie treść tych pojęć jest tożsama.
W relacji uczeń-szkoła za najważniejsze elementy wolności / swobody wypowiedzi
uznaje się:
- możliwość wypowiadania się zgodnie z własnym światopoglądem,
- możliwość wypowiadania opinii na temat programów i metod nauczania oraz spraw
ważnych w życiu szkoły, klasy, samorządu,
- możliwość wyrażenia opinii, przedstawienia stanowiska we własnej sprawie (np. w
sytuacji konfliktu).
W badanych statutach, w katalogach praw ucznia najczęściej znajdował się zapis
przepisany z nieobowiązującego już zarządzenia MEN w sprawie ramowego statutu
szkół publicznych dla dzieci i młodzieży z 1992 r. (§35 pkt. e) - uczeń ma prawo do
swobody wyrażania myśli, przekonań, w szczególności dotyczących życia szkoły, a
także światopoglądowych i religijnych – jeśli nie narusza tym dobra innych osób.
Takie sformułowanie nie budzi zastrzeżeń i wyczerpuje najważniejsze treści
analizowanego prawa. Pisząc o ograniczeniu swobody wypowiedzi przez naruszenie
dóbr innych osób należało również dodać inne ograniczenia np. ze względu na
zapobieżenie zakłóceniu porządku lub przestępstwu, ze względu na ochronę zdrowia
i moralności. Dzieci powinny rozumieć, że prawa też mają swoje ograniczenia.
W wielu statutach wolność / swobodę wypowiedzi formułowano w odmienny sposób,
m.in. tak:
- prawo do jawnego wyrażania własnych opinii dotyczących życia szkoły, nie może to
jednak uwłaczać niczyjej godności osobistej,
- prawo do wyrażania opinii przez samorząd uczniowski (czego już nie można uznać
za indywidualne prawo ucznia),
- prawo do głoszenia swoich poglądów, jeżeli nie narusza tym dobra innych osób.
W niektórych statutach występowało sformułowanie - swoboda wyrażania myśli i
przekonań "w szczególności dotyczących życia". Nie jest jasne czy chodzi o życie w
34
ogóle, czy o jakiś „obszar życia”? Jaka była intencja autorów? Czy takie
sformułowanie było celowe, czy jest to raczej skutek niedopatrzenia?
W
większości
statutów,
w
częściach
dotyczących
uprawnień
samorządu
uczniowskiego, rady szkoły, rady rodziców występują przepisy dające możliwość
złożenia wniosków i opinii dotyczących funkcjonowania szkoły.
przewidziano możliwość złożenia tejże
W niektórych
opinii / wniosku bezpośrednio organowi
prowadzącemu, a niekiedy organowi prowadzącemu, ale poprzez dyrektora szkoły.
Niestety, w tych przepisach nie precyzowano jaki miałby być tryb rozpatrywania
złożonych wniosków czy opinii, które niewątpliwie stanowią formę swobody
wypowiedzi. Warto zauważyć, że niezbędne są gwarancje rozpatrzenia wniosków,
albowiem dla wnioskodawcy, jeśli nie uzyska odpowiedzi, samo składanie wniosków
jest bezcelowe. Zaledwie w kilku statutach napisano, iż uczeń ma prawo być
poinformowany o sposobie załatwienia wniosku lub, że wnioski rady rodziców albo
samorządu muszą być rozpatrzone.
Wolność myśli, sumienia, wyznania
Rozumiana jest jako:
- możliwość uzewnętrzniania (lub wręcz przeciwnie nieujawniania) przekonań
religijnych i światopoglądowych,
- równe traktowanie niezależnie od wyznawanej religii i światopoglądu,
- tolerancja wobec mniejszości religijnej, kulturowej, etnicznej.
Zazwyczaj w analizowanych statutach nie było osobnych przepisów dotyczących
wolności myśli, sumienia i wyznania. Najczęściej występował zapis o swobodzie
wyrażania
przekonań
religijnych.
Swoboda
wyrażania
przekonań
religijnych
powszechnie uznawana jest za ważnym elementem wolności myśli, sumienia i
wyznania. Wydaje się jednak, że w katalogach praw uczniów wolność myśli,
sumienia i wyznania powinna występować jako odrębne prawo, choćby w celach
edukacyjnych, aby dzieci rozumiały jego znaczenie. Były statuty, w których mówiono
o swobodzie wyrażania opinii (w niektórych ta możliwość dotyczyła tylko organów
szkoły), czego nie da się już uznać za możliwość wyrażania przekonań religijnych.
W jednym ze statutów napisano: prawo do wyrażania przekonań „realizacyjnych”.
Można domniemywać, że chodziło o przekonania religijne. Błąd być może powstał
przy przepisywaniu, ale fakt, że nie został zauważony wydaje się świadczyć o
niedocenianiu roli statutu i katalogu praw w szczególności.
35
Wolność od poniżającego traktowania i karania
Rozumiano jako:
- zakaz stosowania jakichkolwiek form przemocy fizycznej (gwarancja nietykalności
cielesnej),
- poszanowanie godności ucznia (to m.in. zakaz obrażania, poniżania, wyśmiewania,
stosowania presji psychicznej).
W żadnym z badanych statutów nie sformułowano w sposób wyczerpujący wolności
od poniżającego traktowania i karania. Niemal we wszystkich statutach cytowano pkt
b z nieobowiązującego już zarządzenia MEN w sprawie ramowego statutu szkół
publicznych dla dzieci i młodzieży z 1992, który brzmi: uczeń ma
prawo do opieki
wychowawczej i warunków pobytu w szkole zapewniających bezpieczeństwo,
ochronę przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej oraz ochronę
i poszanowanie jego godności.
Albo zapis z
sprawie
publicznej
ramowych
statutów
rozporządzenia MEN z 1999 r. w
sześcioletniej
szkoły
podstawowej,
publicznego gimnazjum oraz publicznego przedszkola, następującej treści - prawo do
warunków pobytu w szkole zapewniające uczniom bezpieczeństwo, ochronę przed
przemocą,
uzależnieniami,
demoralizacją
oraz
innymi
przejawami
patologii
społecznej.5
Oba, podobne sformułowania można uznać za odpowiednik prawa do ochrony przed
poniżającym traktowaniem i karaniem. Jednak tak sformułowane zapisy mówią
jednocześnie o prawie ucznia i o zadaniu szkoły, zwłaszcza w kwestii ochrony przed
demoralizacją, uzależnieniami i innymi przejawami patologii społecznej, czy
warunkach pobytu w szkole zapewniających bezpieczeństwo.
Należy rozumieć, że zadaniem szkoły jest zapewnienie uczniom bezpiecznych
warunków. Gdyby prawo ucznia sformułowane jako ochrona przed demoralizacją czy
patologiami rozumiane było w kategoriach praw człowieka, to powinno z niego
wynikać określone roszczenie. Na przykład, jeżeli w trakcie pobytu w szkole dziecko
z własnej woli wzięłoby narkotyk, to mogłoby mieć uzasadnione roszczenie wobec
szkoły o nie respektowanie jego prawa do ochrony przed uzależnieniami. To
oczywiście
absurd,
ale
jednocześnie
dobry przykład
pokazujący,
że
przy
formułowaniu prawa trzeba pamiętać o tym, że mieć prawa oznacza móc rościć.
36
Formułowanie praw ucznia, z których mogą wynikać absurdalne roszczenia jest
niepotrzebne, a może być nawet szkodliwe. Natomiast takie zadanie szkoły, jak
ochrona przed patologiami, uzależnieniami itp. jest konsekwencją podstawowego
celu funkcjonowania szkoły - edukacji i wychowania dzieci i młodzieży. Wydaje się
zatem oczywiste, że zadaniem szkoły jest zapewnienie uczniom bezpiecznych
warunków pobytu i nauki.
W niektórych statutach wolność od poniżającego traktowania i karania formułowano
nieco inaczej, dla przykładu brzmiały one następująco:
- uczeń ma prawo do ochrony przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź
psychicznej oraz ochrony i poszanowania jego godności i nietykalności osobistej,
- mieć zapewnione poszanowanie godności własnej, dyskrecję w sprawach
osobistych, rodzinnych i koleżeńskich oraz ochronę przed wszelkimi formami
przemocy psychicznej i fizycznej.
- uczeń ma prawo do poszanowania swojej godności i takich warunków pobytu, które
gwarantują ochronę przed wszelkimi formami przemocy.
- do życzliwego, podmiotowego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym
i zakazu stosowania przemocy fizycznej bądź psychicznej,
- do nietykalności osobistej.
W wielu statutach wolność od poniżającego traktowania i karania zapisywano w kilku
odrębnych przepisach. Zdarzały się również statuty, w których brakowało
jakiegokolwiek zapisu, z którego wynikałoby, że uczeń ma prawo do ochrony przed
poniżającym traktowaniem i karaniem.
Prawa proceduralne
To, możliwość dochodzenia swoich praw (możliwość obrony), jasne procedury
odwołania od decyzji nauczyciela, dyrektora, rady pedagogicznej, prawo do
sprawiedliwego sądu.
W
analizowanych
statutach
rzadko
występują
przepisy
dotyczące
praw
proceduralnych. W niektórych były postulaty typu: „prawa ucznia w szkole powinny
być przestrzegane” lub, że praw ucznia broni samorząd - "organa samorządu albo
(rzecznik praw ucznia) są zobowiązane do obrony praw uczniów”. Niestety nie
określano w przepisach statutów ani sposobu, w jaki samorząd czy rzecznik praw
5
Taki sam zapis pozostał w nowym rozporządzeniu MEN z 21 maja 2001 r.
37
ucznia broni tych praw, ani ich kompetencji w tym zakresie. Natomiast w wielu
statutach, w których przewidziano instytucję rzecznika praw ucznia stwierdzano, że
„rzecznik nie może ponosić żadnych konsekwencji za występowanie w obronie
uczniów”.
Badane statuty nie zawierały przepisów określających procedury i tryb składania
skargi lub odwołań od decyzji organów szkoły oraz nie wskazywały instancji i
instytucji odpowiedzialnych za ich rozpatrzenie. Tylko w kilku statutach napisano, że
uczeń musi być poinformowany o sposobie załatwienia jego wniosku.
Generalnie można stwierdzić, iż ani uczeń, ani jego rodzice nie mogą posłużyć się
statutem jako narzędziem umożliwiającym im obronę własnych praw, jeżeli uważają
iż zostały one naruszone.
Natomiast większość statutów zawierała przepisy określające procedurę odwołania
się od kary zgodnie z rozporządzeniem w sprawie ramowych statutów. Jednakże
przewidziane w większości statutów procedury odwołania się od kary trudno uznać
za umożliwiające uczniowi skuteczną obronę własnych interesów.
Część statutów przewiduje, iż sam uczeń lub jego rodzice mogą odwołać się od
wymierzonej kary bezpośrednio, część że za pośrednictwem (wychowawcy klasy,
samorządu, rzecznika). Niewiele statutów przewiduje możliwość odwołania się od
decyzji dyrektora do władz oświatowych. Niektóre statuty przewidują zawieszenie
wykonania kary, gdy uczeń uzyska poręczenie np. samorządu uczniowskiego. W
większości statutów są przepisy zobowiązujące szkołę do zawiadamiania rodziców o
udzielonej uczniowi karze. W niektórych szkołach uczeń może odwoływać się od kary
w zależności od jej rodzaju do różnych podmiotów (organy szkoły,
władze
oświatowe).
W innych z kolei zróżnicowano formy odwołania (np. ustna prośba, pisemne
odwołanie, zwrócenie się o poręczenie). W większości szkół instancją odwoławczą
jest dyrektor, który jednocześnie jest instancją nakładającą większość kar. Budzi to
wątpliwości, gdyż to tak, jakby oskarżyciel był jednocześnie sędzią. Trudno mieć
wówczas poczucie, że sprawa może być rozstrzygana bezstronnie. Pisząc o
możliwości odwołania się do dyrektora, należałoby napisać w jaki sposób dyrektor
rozpoznaje skargi, w jakim trybie, jak udziela odpowiedzi itp.
Zdarzały się szkoły, gdzie odwołanie składa się poprzez samorząd albo rzecznika, w
niektórych trzeba też mieć poparcie tych organów, chociaż instancją rozstrzygającą
jest dyrektor. W kilku szkołach podejmowano próby wyjścia z takiej sytuacji próbując
38
tworzyć ciała kolegialne nakładające kary, albo odwoławcze. Na przykład: „Dyrektor
zleca rozpatrzenie zasadności odwołania zespołowi wychowawczemu. Rozpatrzenie
odwołania odbywa się w obecności wnioskodawcy oraz zainteresowanych osób
(wychowawcy, osoby wnioskującej wymierzenie kary). Po rozpatrzeniu odwołania
zespół wychowawczy występuje do rady pedagogicznej o uchwalenie lub
podtrzymanie nałożonej kary. Rada Pedagogiczna podejmuje ostateczną decyzję w
drodze głosowania”.
Najczęściej pisano, że decyzja dyrektora jest ostateczna. W istocie uczeń i jego
rodzice mają prawo odwołać się do organu prowadzącego lub nadzorującego w
zależności od rodzaju sprawy oraz do sądu (np. skreślenie ucznia z listy jest decyzją
administracyjną i przysługuje skarga do NSA po ewentualnym negatywnym
rozpatrzeniu skargi przez organ nadzorujący, aczkolwiek uczniów objętych
obowiązkiem szkolnym lub nauki można jedynie przenieść do innej szkoły).
Uczniowie i rodzice mogą też zwrócić się o pomoc do Rzecznika Praw Obywatelskich
lub Rzecznika Praw Dziecka, o czym też powinni być poinformowani.
A oto kilka przykładów rozwiązań odnośnie odwołania się od kary, przyjętych w
badanych statutach:
1. Uczeń lub rodzice mogą wnieść pisemny sprzeciw wobec nałożonej kary. O
uwzględnieniu lub odrzuceniu sprzeciwu decyduje dyrektor. Nie odrzucenie
sprzeciwu w ciągu 14 dni jest równoznaczne z jego uwzględnieniem.
Czy, należy rozumieć anulowaniem kary? W przypadku odrzucenia nie przewiduje
się dalszej procedury. Napisano: podjęta w tym trybie decyzja jest ostateczna.
2. Uczeń lub jego rodzice mogą odwołać się do Dyrektora z wnioskiem, z podaniem
motywów swojego działania o zniesienie nałożonej kary. Dyrektor może podjąć
decyzję o złagodzeniu kary po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i samorządu
szkolnego oraz wysłuchaniu ukaranego. Decyzja w sprawie utrzymania lub
złagodzenia kary jest ostateczna.
Taką procedurę trudno uznać za odwoławczą,
brzmi ona raczej jak prośba o
darowanie kary.
3. Uczeń może odwołać się od kary na piśmie do dyrektora szkoły po uzyskaniu
wstawiennictwa wychowawcy i przedstawiciela samorządu uczniowskiego. Dyrektor
39
rozpatruje odwołanie w ciągu 3 dni, po czym informuje o swojej decyzji ucznia,
wychowawcę i samorząd uczniowski.
Ta procedura z kolei wyklucza możliwość odwołania się, jeśli uczeń nie uzyska
wstawiennictwa wychowawcy lub samorządu.
W większości statutów przewidziano tryb postępowania w przypadkach różnego
rodzaju sporów / konfliktów między organami, zgodnie z dyspozycją statutu
ramowego. W niektórych pisano o rozwiązywaniu konfliktów jakie mogą zajść w
społeczności szkolnej. Część statutów zawiera przepisy o rozstrzyganiu sporów
między nauczycielami i uczniami (kompetencje dyrektora), między dyrektorem i
nauczycielami (kompetencje organu prowadzącego), a część zawiera przepisy o
rozstrzyganiu sporów między organami szkoły. Brakuje natomiast przepisów
mówiących o możliwości rozstrzygania sporu między uczniem i nauczycielem przez
organ prowadzący szkołę. Z punktu widzenia interesu szkoły najlepiej dzieje się,
jeżeli spór może być rozwiązany wewnątrz szkoły, bez angażowania instytucji „z
zewnątrz”. Mogą jednak zdarzyć się sytuacje, że spór między uczniem a
pracownikiem szkoły będzie musiał rozstrzygać organ zewnętrzny zwłaszcza, że
osobą uwikłaną w spór może być dyrektor. Zatem uczniowie powinni wiedzieć, że są
też inne „pozaszkolne” możliwości, rozstrzygania konfliktów, w zależności od ich
rodzaju i wagi.
Katalogi praw ucznia
Większość katalogów praw ucznia zawartych w badanych statutach skonstruowano
poprzez kompilację przepisów nieobowiązującego już zarządzenia MEN w sprawie
ramowego statutu szkół publicznych dla dzieci i młodzieży z 1992 oraz
art. 55
ustawy o systemie oświaty (komentarz dotyczący poszczególnych przepisów
zamieszczono w rozdziale: Prawa ucznia a prawo oświatowe).
Oprócz wyżej wymienionych przepisów, w niektórych katalogach pojawiały się różne
zapisy dotyczące szczegółowych uprawnień wynikających z funkcji opiekuńczych,
wychowawczych i dydaktycznych szkoły, regulowanych odrębnymi przepisami
oświatowymi. Na przykład prawo do składania egzaminów sprawdzających i
klasyfikacyjnych, ubiegania się o promocję warunkową, zwolnienia z wychowania
fizycznego czy pomocy materialnej, korzystania z poradnictwa psychologicznopedagogicznego i in.
40
Niektóre
katalogi
zawierały
różne
uprawnienia
wynikające
z
ustaleń
wewnątrzszkolnych, na przykład:
- uczeń ma prawo na okres ferii, przerw świątecznych oraz na sobotę i niedzielę być
zwolnionym z pisemnych zadań domowych,
- uczeń ma prawo zgłoszenia dwukrotnie w semestrze nie przygotowania do lekcji,
- uczeń ma prawo do jednokrotnej próby poprawienia oceny negatywnej z pracy
klasowej, sprawdzianu.
Niektóre katalogi praw ucznia zawierały również uprawnienia zbiorowe uczniów danej
klasy, na przykład:
- uczeń ma prawo dekorowania klasy według własnej inwencji, ale w porozumieniu z
wychowawcą.
Albo uprawnienia, o których nie decydują organa szkoły, na przykład:
- uczeń ma prawo uczestnictwa w zajęciach pozaszkolnych organizowanych przez
kluby, domy kultury itp.
Niektóre szkoły oprócz statutów mają też wiele regulaminów lub załączników.
Zdarzało się, iż prawa ucznia były wymieniane kilkakrotnie np. w statucie w części
dotyczącej uczniów oraz w
części dotyczącej samorządu uczniowskiego, a
dodatkowo w regulaminie szkolnym. Niektóre zapisy powtarzano, czasami w różnych
miejscach statutu zamieszczano różne katalogi, czasem w tym samym katalogu, w
kilku różnych przepisach
pisano o tym samym, tylko inaczej sformułowano lub
nazwano. Na przykład: „uczeń ma prawo do swobody wypowiedzi”, a w innym
punkcie „do wyrażania poglądów i opinii”.
Zdarzały się katalogi składające się z długiej listy punktów (od kilkunastu do 25),
nazywanych prawami, o bardzo różnym stopniu ważności i szczegółowości;
począwszy od prawa do przejawiania własnej aktywności w zdobywaniu wiedzy i
umiejętności, czy poszanowania godności własnej (czasem w jednym katalogu były
trzy zapisy dotyczące ochrony godności) do wypoczynku w czasie przerw
międzylekcyjnych lub znajomości spisu lektur szkolnych.
Konstruowanie katalogów praw wymaga respektowania określonych zasad, które dla
jasności wcześniej zaprezentowanej oceny warto przytoczyć:
1. Prawa należy formułować jasno i zrozumiale dla uczniów, pamiętając przy tym, że
z każdego prawa wynika określone roszczenie;
41
2. Najważniejsze prawa wynikają z katalogów praw człowieka. Jeżeli chcemy
wpisywać również uprawnienia wynikające z prawa oświatowego i innych przepisów,
a także uprawnienia wynikające z umów między organami szkoły, to warto taki
katalog uporządkować według hierarchii ważności i nie próbować zapisać
wszystkiego.
3. Nie należy tworzyć dodatkowych dokumentów (regulaminów i załączników) z
osobnymi katalogami praw.
4. Katalogi praw nie zawierające praw proceduralnych nie dają realnej możliwości
obrony naruszonego interesu.
Katalogi obowiązków
Katalogi obowiązków ucznia składały się z kilku, czasem nawet kilkudziesięciu
punktów (np. punkty od a do ż, z podpunktami), w których formułowano różnego
typu wymagania szkoły wobec ucznia. Począwszy od godnego reprezentowania i
dbania o honor szkoły, zachowań godnych młodego Polaka (Europejczyka),
szanowania cudzych poglądów czy odpowiedzialności za własne życie i zdrowie
(nierzadko też życie i zdrowie kolegów), do wielce konkretnych, jak obowiązek
nieprzebywania na terenie innej części budynku w czasie przerw, sygnalizowania
przez podniesienie ręki chęci zadania pytania, czy solidnego pełnienia obowiązków
dyżurnego.
W większości statutów sformułowane na dużym poziomie ogólności obowiązki były
przemieszane z konkretnymi i bardzo szczegółowymi wymaganiami. Na przykład, w
jednym z katalogów obowiązek noszenia odpowiedniego obuwia umieszczono tuż
przed obowiązkiem szanowania symboli narodowych.
Wśród
obowiązków
o
dużym
stopniu
ogólności
i
jednocześnie
trudno
egzekwowalnych, wymieniano najczęściej:
- uczeń ma obowiązek ujawniać postawy patriotyczne,
- uczeń ma obowiązek identyfikować się z kulturą europejską,
- uczeń ma obowiązek dostrzegać znaczenie rodziny w swoim życiu i życiu
społeczeństw,
- uczeń ma moralny obowiązek godnie reprezentować szkołę w konkursach
przedmiotowych i zawodach sportowych,
- uczeń ma obowiązek zachowania się w każdej sytuacji w sposób godny młodego
Polaka,
42
- dbać o życie i zdrowie swoje i kolegów,
- uczeń ma obowiązek szanować i ochraniać przekonania i własność innych osób,
- uczeń ma obowiązek zwalczania przejawów brutalności, wulgarności, patologii
społecznej i wykonywania zarządzeń, poleceń nauczyciela i dyrektora,
- uczeń ma obowiązek szanować przyrodę.
W jednym statucie nałożono na ucznia obowiązek znajomości wszystkich przepisów
prawnych (można domniemywać, że trudno byłoby znaleźć taką osobę dorosłą), w
innych zobowiązywano do przestrzegania przepisów BHP.
W niektórych statutach katalogi obowiązków zawierały zakazy, na przykład:
- ... zabrania się noszenia przez dziewczęta wyzywającej biżuterii, robienia makijażu,
chłopcy nie powinni mieć kolczyków, źle widziane jest także noszenie w budynku
szkolnym czapek, szalików i podobnych akcesoriów ubioru.
-
zabrania się przebywania poza domem po godzinie 21. (taki zakaz mogą wydać
rodzice).
W niektórych statutach umieszczano dziwnie brzmiący obowiązek: - okazywać
szacunek, poprzez społecznie akceptowane formy. Czy można okazywać szacunek
w sposób, który jest nieakceptowany społecznie, a poza tym, czy okazywanie
szacunku komukolwiek można uczynić obowiązkiem?
W jednym ze statutów w zakres obowiązków ucznia wpisano uczestniczenie w
pracach samorządu szkolnego. Taki wymóg nie wydaje się uzasadniony, bo przecież
praca w samorządzie jest dobrowolna. Nie można ucznia zobowiązywać do
działalności, która z definicji jest wolnym wyborem, świadectwem aktywności i
specyficznych zainteresowań ucznia. Podobnie z aktywności społecznej nie należy
czynić obowiązku. W innym statucie z kolei napisano,
że uczniowie mają
przestrzegać swoich praw i obowiązków. Oczywiste, że to nie uczniowie mają
przestrzegać swoich praw.
Po omówieniu różnego typu niezręczności i wad jakie zawierały katalogi obowiązków
analizowanych statutów warto przypomnieć zasady jakimi należy się kierować przy
tworzeniu katalogu obowiązków, a więc:
1. Obowiązki ucznia powinny być sformułowane na pewnym poziomie ogólności, ale
nie abstrakcyjności, jako krótkie i zrozumiałe wymagania szkoły wobec ucznia.
(Szczegółowe wymagania, które wynikają z bieżącej potrzeby jak np. zakaz
przebywania w jakiejś części budynku szkoły, można przekazywać uczniom w formie
43
zarządzenia umieszczonego na tablicy ogłoszeń, niekoniecznie wpisując je do
statutu. Statut powinien zawierać ogólnie sformułowane wymaganie – uczeń ma
obowiązek przestrzegania zarządzeń dyrektora i rady pedagogicznej).
2. Obowiązki powinny być konkretne i egzekwowalne typu: uczeń ma obowiązek
uczestniczenia we wszystkich zajęciach lekcyjnych, odrabiania zadań domowych.
Należy unikać sformułowań wieloznacznych – np. uczeń ma obowiązek aktywnego i
systematycznego uczestniczenia w lekcjach.
Jak ocenić wypełnianie obowiązku
aktywnego i systematycznego uczestniczenia w zajęciach lekcyjnych? Co to znaczy
aktywny? Czy aktywny uczeń to taki co zgłasza się do odpowiedzi na każdej lekcji,
czy tylko na niektórych? Czy uczeń, który nie jest aktywny na lekcjach nie wypełnia
obowiązków szkolnych?
3. Katalog obowiązków, podobnie jak katalog praw powinien być krótki, zrozumiały
dla ucznia i łatwy do egzekwowania dla nauczyciela. W przeciwnym razie nie stanowi
skutecznego narzędzia wychowawczego.
Katalogi kar i nagród
Katalogi nagród na ogół nie budzą zastrzeżeń. W wielu statutach wpisywano trzy
podstawowe kryteria, za które uczeń może być nagrodzony. Najczęściej pisano: za
wybitne osiągnięcia w nauce (sporcie), za wzorową postawę, za dzielność i odwagę.
Można przypuszczać, że uczniowie nie bardzo wiedzą, jakie zachowania w szkole
oznaczają „dzielność i odwagę”. Być może chodzi o szczególne sytuacje, w których
uczeń musi zachować się w określony sposób. Należałoby to, tak napisać, aby
uczniowie wiedzieli za co mogą być nagrodzeni. Najczęściej stosowane nagrody to:
pochwała wychowawcy na forum klasy, pochwała dyrektora na apelu (wobec
społeczności szkolnej), list pochwalny do rodziców, dyplom, nagroda rzeczowa,
wpisanie do księgi pamiątkowej szkoły. W jednym statucie przewidziano nagrodę w
postaci listu pochwalnego do zakładu pracy rodziców. Wydaje się, iż taka forma
nagrody straciła rację bytu wraz z poprzednim ustrojem.
W przypadku katalogu kar najczęściej przewidywano: upomnienie udzielone przez
wychowawcę, przez dyrektora, upomnienie udzielone przez dyrektora wobec całej
społeczności szkolnej, pisemne powiadomienie rodziców, przeniesienie do innej
klasy, wniosek do kuratora oświaty o przeniesienie do innej szkoły. W niektórych
statutach przewidywano kary zawieszenia możliwości uczestniczenia w różnego
44
rodzaju szkolnych imprezach. Warto zrewidować zapisy dotyczące zawieszenia na
przykład możliwości uczestnictwa w imprezach szkolnych, czy reprezentowania
szkoły w różnego rodzaju zawodach. W takich przypadkach niezbędna jest
informacja na jaki okres następuje zawieszenie. Z kolei kara zawieszenia
uczestniczenia w zajęciach pozalekcyjnych wydaje się być nieuzasadniona, gdyż
ogranicza prawo ucznia do zdobywania wiedzy, a to jest podstawowe zadnie szkoły i
prawo ucznia.
W jednym ze statutów przewidziano karanie ucznia za złe oceny, jeżeli uzyskuje je z
własnej winy. Po pierwsze, niełatwo ocenić, czy uczeń uzyskuje złe oceny z własnej
winy, a nie z innych powodów. Po drugie, dlaczego karać ucznia za złe oceny i w
jaki sposób, jeżeli już uzyskanie złej oceny jest dla ucznia karą?
W wielu statutach wyszczególniono zachowania, za które uczeń może zostać
ukarany przeniesieniem do innej szkoły. Najczęściej taką karą zagrożone były
następujące zachowania ucznia:
- dopuścił się kradzieży lub innych przestępstw,
- używał lub rozprowadzał środki odurzające (np. alkohol, narkotyki itp.) albo
przebywał pod ich wpływem w szkole, lub poza nią, podczas zajęć organizowanych
przez szkołę,
- stosował przemoc fizyczną lub psychiczną zagrażającą zdrowiu lub życiu innych,
- odnosił się niewłaściwie do uczniów, nauczycieli oraz innych pracowników
uwłaczając ich godności osobistej,
- dopuścił się dewastacji mienia szkolnego lub prywatnego innego ucznia lub
pracownika.
Wydaje się, że w przypadku szczególnie drastycznych chuligańskich zachowań,
poza przeniesieniem ucznia do innej klasy, czy szkoły należy zawiadomić sąd dla
nieletnich, który może przedsięwziąć odpowiednie środki. Taka informacja powinna
znaleźć się w statutach, żeby zarówno uczniowie, jak i rodzice wiedzieli, jakie są
skutki popełniania czynów karalnych i chuligańskich zachowań. Kara przeniesienia
do innej szkoły za dokonanie kradzieży nie wydaje się być wystarczająca i
odpowiednia.
W jednym ze statutów (szkoły podstawowej) uznano, iż w przypadku popełnienia
przez ucznia czynów podlegających kodeksowi karnemu, uczeń może być
przeniesiony do innej szkoły. Warto wyjaśnić, iż odpowiedzialność karną ponoszą
osoby pełnoletnie, a tylko w wyjątkowych sytuacjach (decyduje o tym waga
45
popełnionego przestępstwa) osoby, które ukończyły 15 lat. Można domniemywać, że
autorzy tego przepisu mieli na myśli czyny karalne popełnione przez osobę
niepełnoletnią, która odpowiada z mocy ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich.
W kilku statutach przewidziano umieszczenie w ośrodku szkolno-wychowawczym. Po
pierwsze, w ośrodkach szkolno-wychowawczych nie umieszcza się dzieci „za karę”,
a po drugie, o umieszczeniu w placówce może zdecydować sąd (w przypadku
placówki opiekuńczej również rodzice, ale nie władze szkolne).
Reasumując: katalogi nagród i kar umieszczone w badanych statutach oraz typy
zachowań uprawniające do uzyskania nagrody lub kary przewidziane w większości
statutów należy uznać za rozsądne i trafnie dobrane. Niewielkie uchybienia zostały
wskazane i omówione powyżej. Być może warto byłoby więcej wagi przywiązywać do
indywidualnego traktowania uczniów. Uczeń nie jest tylko członkiem grupy / klasy.
Udzielanie pochwał czy nagan na forum szkoły jest nie zawsze skuteczne
wychowawczo.
Ocena zachowania
Większość badanych statutów zawierała przepisy dotyczące kryteriów oceny
zachowania, które następnie powtarzano i uszczegółowiano w załącznikach
(zazwyczaj w
tzw. wewnątrzszkolnym systemie oceniania). Na ogół statuty
przewidują 4-stopniową skalę ocen
zazwyczaj
po
wcześniejszej
zachowania. Ocenę wystawia wychowawca,
konsultacji
i
zasięgnięciu
opinii
nauczycieli,
wychowawców świetlicy, biblioteki, przedstawicieli samorządu i uczniów danej klasy.
Najczęściej uznawano, że ocena wystawiona przez wychowawcę jest ostateczna, co
jest konsekwencją przepisu (§ 12) zawartego w rozporządzeniu MEN z dnia 21
marca 2001 r. w sprawie warunków i sposobów oceniania, klasyfikowania i
promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów
w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 29, poz. 323). Takie rozwiązanie budzi
wątpliwości, bo uczeń powinien mieć możliwość przedstawienia wyjaśnień, czy
swoich argumentów, jeżeli nie zgadza się z decyzją nauczyciela i argumenty te winny
być bezstronnie rozpatrzone.
Tylko niektóre ze statutów przewidują możliwość odwołania się od wystawionej
oceny zachowania przed jej zatwierdzeniem przez radę pedagogiczną.
46
Metody oceny zachowania przewidziane w statutach były bardzo zróżnicowane od
prostych i rozsądnych do bardzo rozbudowanych i skomplikowanych (oceny
punktowe). Każdej ocenie przypisywano określone typy zachowań np.: „ocenę dobrą
może otrzymać uczeń, który – spełniając wymogi oceny dobrej – w każdej sytuacji
odznacza się wysoką kulturą osobistą, a ponadto: - chętnie i w sposób
odpowiedzialny uczestniczy w życiu klasy i szkoły (uroczystości, imprezy,
organizacje,
akcje,
gazetki,
prace
porządkowe
itp.),
lub
chętnie
pomaga
potrzebującym, a szczególnie młodszym i słabszym”. Ocenę poprawną „może
otrzymać uczeń, który: nie pracuje na miarę swoich możliwości, spóźnia się do
szkoły, ma pojedyncze godziny nieusprawiedliwione, swoim zachowaniem odbiega
od zasad kultury osobistej, nie przestrzega regulaminów, większość wykroczeń ma
charakter przypadkowy, niezamierzony, rozumie i poprawia własne błędy”. Ocenę
nieodpowiednią otrzymuje uczeń, który: ”łamie regulaminy szkolne, lekceważy
polecenia, notorycznie spóźnia się, ma większą ilość godzin nieusprawiedliwionych,
swoim postępowaniem zagraża zdrowiu i bezpieczeństwu innych, świadomie niszczy
mienie szkoły, znęca się fizycznie lub psychicznie nad innymi, pije alkohol, kradnie,
używa narkotyki, dopuścił się innych działań o znamionach wykroczenia lub
przestępstwa”. Przytoczone kryteria poszczególnych ocen wydają się w miarę
zrozumiałe dla uczniów, natomiast problemem może być ustalenie jasnych granic
między poszczególnymi ocenami.
Czasem zdarzały się stwierdzenia budzące wątpliwości np.: „zachowuje się
stosownie do sytuacji„ – nie bardzo wiadomo o co chodzi; „używa zwrotów
grzecznościowych poza szkołą” - nie wiadomo, jak to sprawdza się, a poza tym z
takiego stwierdzenia można by uznać, że w szkole uczeń nie musi używać zwrotów
grzecznościowych.
Niektóre
sformułowania
określające
zachowania
uczniów
zasługujące na ocenę negatywną formułowano niemal humorystycznie, na przykład:
...ignorowanie nauczyciela na ulicy,... wrzaski na korytarzu w czasie lekcji ...
... wulgarne słownictwo i napisy.
Stwierdzenie, w jednym ze statutów szkoły podstawowej, że uczeń który popełnił
przestępstwo kryminalne otrzymuje ocenę negatywną zachowania nie wydaje się
humorystyczne, tylko należy je ocenić jako przejaw głębokiego niezrozumienia dla
prawa. W niektórych szkołach ocenę wzorową zachowania uzależniano od bardzo
dobrych wyników w nauce, co wydaje się nie być uzasadnione. W niektórych z kolei
47
zaznaczano, że ocena zachowania nie wpływa na promocję lub ocenę z określonego
przedmiotu.
W niektórych przypadkach posługiwano się zarówno szczegółowo opisanymi
kryteriami zachowań przypisanych każdej ocenie, jak również punktowym systemem
oceniania.
Wprawdzie analiza punktowego systemu oceniania wykracza poza zakres tego
raportu i nie ma związku z prawami człowieka, nie sposób jednak pozostawić to bez
komentarza. W niektórych statutach przyjęto, iż uczeń dostaje na początku roku
szkolnego kredyt (skale były różne, np. 250 punktów) odpowiadający ocenie dobrej.
Aby uzyskać ocenę wzorową trzeba zdobyć co najmniej 350 pkt., dobrą 250-349 pkt.,
poprawną –150 - 249, i nieodpowiednią 149 i mniej.
Za określone zachowania przysługują odpowiednie punkty. Na przykład: udział w
olimpiadzie (w zależności od etapu) od 35-85 pkt. jednorazowo; praca na rzecz klasy
- 10 pkt.; pomoc kolegom w nauce - 50; praca nad doskonaleniem własnego
charakteru - 50 pkt.; punktualność - 20 pkt. itp. Można też otrzymać punkty „na
minus”. Na przykład: przeszkadzanie na lekcjach - (-)5 pkt. jednorazowo;
ignorowanie nauczyciela na ulicy (po) 5pkt; aroganckie zachowanie wobec
nauczyciela (po)10; ubliżanie koledze (po) 5; bójka - (-)25 jednorazowo; brak stroju
galowego - (-)20 pkt., postawa egoistyczna, samolubna (-)10; wyłudzanie pieniędzy () 50 pkt., kradzież od 10-50 pkt.; palenie papierosów - 30 pkt. jednorazowo; picie
alkoholu - 50 pkt.,
nieusprawiedliwiona nieobecność - 10 pkt. jednorazowo;
samowolne opuszczenie szkoły w czasie zajęć i przerw - 20 pkt. jednorazowo.
Po pierwsze, trudno zrozumieć, w jaki sposób „wyceniono” określone zachowania.
Dwukrotny brak stroju galowego, albo wyjście ze szkoły w czasie przerwy po bułkę to
tyle, co kradzież i to, jak można przypuszczać „większa”, bo „mniejsza” to tylko minus
10 (tyle, co rzucenie dziesięciu papierków na podłogę). Po drugie, co to jest
ignorowanie nauczyciela na ulicy (jak odróżnić sytuację, w której uczeń celowo nie
zauważył nauczyciela od przypadkowego niezauważenia, co to jest postawa
egoistyczna i czy rzeczywiście należy takie zachowania kodyfikować. Czy jeżeli
uczeń wywołał bójkę i używał wulgarnych wyrazów to punkty sumuje się? Czy jeden
wulgarny wyraz to tyle samo co 10 wyrazów? A jeżeli uczeń coś ukradł, a potem
pomógł komuś w nauce to wszystko wyrównuje się? Kto uprawia taką buchalterię i
czemu to służy, bo w konsekwencji prowadzi, jak widać, do absurdu.
48
Reasumując, podstawowe kryteria oceniania zachowania wydają się być zrozumiałe
i nie należy ich nadmiernie opisywać i uszczegółowiać. Ludzkie zachowania i
postawy nie są łatwe do skodyfikowania, a tworzenie w szkole swoistych kodeksów
karnych nie przyda się w praktyce wychowawczej. Wydaje się, że wprowadzenie do
statutu procedury odwoławczej od oceny dałoby większą gwarancję obiektywności
oceny niż tworzenie różnego rodzaju
skomplikowanych systemów
oceniających
zachowanie ucznia.
Prawa i uprawnienia rodziców
Przepisy zawierające prawa i uprawnienia rodziców znajdowały się w większości
analizowanych statutów. Zapisywano zarówno uprawnienia rady rodziców jako
organu przedstawicielskiego, jak i bezpośrednie prawa rodziców. Radom rodziców
przypisywano na ogół dwie podstawowe
kompetencje wynikające z ustawy o
systemie oświaty: Rada rodziców może składać wnioski i opinie do (dyrektora) oraz
do organu prowadzącego, czasem poprzez dyrektora, czasem z pominięciem, we
wszystkich sprawach dotyczących życia szkoły. Nigdzie nie napisano jaki jest tryb
rozpatrywania
wniosków
(co
komentowano
przy
okazji
omawiania
praw
proceduralnych). Poza tym rada ma prawo gromadzenia funduszy.
Wśród bezpośrednich praw rodziców wymieniano najczęściej prawo do poznania
zadań i zamierzeń dydaktyczno-wychowawczych klasy i szkoły, znajomości
programów nauczania, znajomości przepisów dotyczących oceniania, klasyfikowania
i promowania, znajomości statutu, uzyskiwania informacji i porad w sprawach dzieci,
współdziałania ze szkołą, wyrażania i przekazywania organowi sprawującemu nadzór
pedagogiczny opinii na temat pracy szkoły.
W jednym ze statutów uprawnienia rodziców ograniczono do dwóch kwestii: prawa
do zmiany wychowawcy w uzasadnionych przypadkach oraz do wpływania na
organizację pracy szkoły poprzez radę rodziców.
W kilku statutach formułowano również zakres obowiązków rodziców. A w jednym ze
statutów wpisano nie tylko obowiązki, ale również sankcje dla rodziców, którzy nie
wywiązują się ze swoich obowiązków względem dzieci. W ustępie dotyczącym praw
szkoły
-
szkoła
przyznała
sobie
m.in.
prawo
przeprowadzania
„rozmowy
ostrzegawczej” z rodzicami, a nawet „wszczęcia postępowania egzekucyjnego w
trybie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji”. Można domniemywać,
49
że autorzy tych zapisów mieli na myśli sytuację, w której nakłada się na rodziców
sankcje w przypadku, gdy ich dziecko popełnia jakieś wykroczenia lub też nie
realizuje obowiązku szkolnego. W istocie instytucją nakładającą sankcje może być
sąd, a szkoła powinna współpracować z rodziną dziecka. W sytuacji rażących
zaniedbań ma prawo zawiadomić Sąd Rodzinny o zdarzeniach dotyczących ucznia.
Nie jest jasne, dlaczego w większości załączników określających ramowe statuty nie
ma przepisów mówiących wprost o prawach rodziców, natomiast w zał. 6 ramowy
statut szkoły ponadpodstawowej w § 6 takie prawa są sformułowane. Wydaje się, że
rozwiązanie przyjęte w załączniku 6 jest lepsze.
PODSUMOWANIE
1. Sukcesywny proces demokratyzowania życia szkolnego jaki obserwuje się od
początku
lat
dziewięćdziesiątych
przejawia
się
m.in.
konsekwentnym
zainteresowaniem władz oświatowych rolą uczniów i ich rodziców w życiu szkoły,
poszerzeniem autonomii
szkoły, wprowadzaniem do szkół
wiedzy o prawach
człowieka (prawach dziecka), doskonaleniem przepisów oświatowych. Aczkolwiek
pozytywne zmiany jakie zaszły w organizacji życia szkolnego i funkcjonowaniu szkoły
jako instytucji kształcącej i wychowującej są
godne odnotowania, to jednak nie
można nie zauważyć, iż nadal istnieją obszary życia szkolnego i przepisy prawa
oświatowego, które wymagają lepszych regulacji.
Za jeden z takich obszarów, chociażby w świetle dokonanej analizy, można uznać
stan respektowania praw ucznia przez władze szkolne. W obszarze tym, z jednej
strony, należy poprawić i uporządkować przepisy prawa oświatowego (obecnie,
zwłaszcza art.55 ustawy), tak aby uwzględniały m.in. standardy ochrony praw
człowieka,
z drugiej zaś, należy konsekwentnie
poszerzać
wiedzę o prawach
człowieka wśród uczniów, nauczycieli i przedstawicieli władz oświatowych.
2. Wybrane przepisy prawa oświatowego regulujące funkcjonowanie szkoły, w tym
kompetencje jej organów, zakres praw i uprawnień uczniów i ich rodziców tylko w
ograniczonym zakresie respektują standardy dotyczące praw człowieka. Stanowisko
takie podziela RPO, czemu dał wyraz m.in. w wystąpieniu do Ministra Edukacji
50
Narodowej w sprawie braku katalogu praw ucznia oraz procedur egzekwowania praw
w przepisach oświatowych.
3. Poddane analizie statuty zostały skonstruowane na bazie aktualnych, lub już nie
obowiązujących przepisów prawa oświatowego. W większości statutów wiele
przepisów dotyczących praw ucznia, praw rodziców, kar i nagród, oceny zachowania
było wprost „cytowanych” z ustawy o systemie oświaty, z rozporządzenia MEN w
sprawie ramowych statutów, z nieobowiązującego zarządzenia MEN w sprawie
statutu publicznych szkół.
4. Katalogi praw zawarte w statutach szkół stanowią kompilację zapisów, jakie
zawarte są w przepisach ww. prawa oświatowego. Większość przepisów
analizowanych katalogów nie dotyczy praw człowieka / dziecka, lecz różnych zadań
szkoły, np.: prawo do otrzymania pomocy w przypadku trudności w nauce, prawo
korzystania z pomieszczeń szkolnych, prawo do korzystania z poradnictwa
psychologicznego, itp. W katalogach praw ucznia powinny znaleźć się przede
wszystkim podstawowe prawa człowieka, ważne w sytuacji, w jakiej znajduje się
uczeń w szkole, czyli m.in.: prawo do informacji, prawo do nauki, prawo do
wypowiedzi (swobody wyrażania myśli i przekonań), prawo do ochrony przed
poniżającym traktowaniem i karaniem, oraz prawa proceduralne). Warto dopisać, że
prawa te mają swoje ograniczenia. Katalog praw nie musi być rozbudowany.
Konwencja o prawach dziecka nie jest w tym przypadku najlepszym wzorem.
Zdecydowanie lepiej wzorować się na Europejskiej konwencji o ochronie praw
człowieka
i
podstawowych
wolności.
Ważne,
żeby
zapisane
prawa
były
egzekwowalne i przestrzegane.
5. Z przepisów oświatowych wynika szereg ważnych uprawnień uczniowskich (np.
zasady oceniania, klasyfikowania, zdawania egzaminu, przyznawania pomocy
materialnej i wiele innych), których, być może lepiej, nie nazywać prawami, żeby nie
myliły się z tymi ważniejszymi, wynikającymi z katalogu praw człowieka.
Najważniejsze uprawnienia warto zapewne wpisać do katalogu praw ucznia z
jednoczesnym zaznaczeniem, z jakich przepisów wynika określone uprawnienie.
Równie ważne dla uczniów są uprawnienia wynikające z wewnątrzszkolnych umów
między organami, czy zarządzeń dyrektora (np. liczba sprawdzianów tygodniowo,
51
dzień bez odpytywania, dni bez prac domowych). Zapisy te powinny być w katalogu
praw, uporządkowane, zgodnie z hierarchią ważności, i raczej w oddzielnym punkcie.
6. W analizowanych przepisach prawa oświatowego i w analizowanych statutach
prawa człowieka / ucznia, nie zostały potraktowane z należytą uwagą. Wyniki analiz
pokazują, że wiedza na temat praw człowieka jest nadal niewystarczająca. W
programach wychowawczych szkoły pod hasłem „prawa człowieka” wpisywano np.
„dążenie do identyfikowania się [ucznia] z obowiązkami patriotycznymi” czy
„poznawanie miejsc i instytucji istotnych dla państwa”, a nie poznanie i umiejętność
praktycznego korzystania z przepisów statutowych oraz dokumentów dotyczących
podstawowych praw i wolności człowieka, co w tym przypadku winno być
priorytetem.
7. Konstrukcja katalogów praw i obowiązków wskazuje na to, iż statut szkoły nie
stanowi dokumentu „codziennego użytku”, regulującego relacje uczeń/rodzice –
szkoła, pomocnego w rozwiązywaniu bieżących problemów szkolnych. Generalnie,
zbyt małą wagę przywiązuje się do roli statutu jako dokumentu istotnego dla uczniów.
Zapisy nie są jasne i zrozumiałe, w większości nie tyle dotyczą praw człowieka /
ucznia w szkole, co różnych uprawnień uczniów oraz zadań szkoły. Sposób
formułowania praw, przekonuje, że ich autorzy nie myśleli o roszczeniu i
egzekwowaniu tychże praw. Każde prawo powinno być tak sformułowane, żeby
jasne było dla ucznia i jego rodziców, jakie wynika z niego roszczenie.
8. W statutach brakuje dobrych i jasnych procedur odwoławczych, co sprawia, że
zawarte w nich prawa są jedynie deklaratywne, a to nie jest zgodne z zadaniem
edukacyjnym i wychowawczym szkoły. Prawa zapisane, a nieegzekwowalne uczą
braku szacunku dla prawa w ogóle. Statut powinien być skutecznym narzędziem
wychowawczym, takim, przy pomocy którego, uczeń uczyłby się umiejętności
korzystania z przysługujących mu praw. Uczyłby się też zasady, że prawa
przysługują wszystkim ludziom, że mogą być ograniczane, ale tylko zgodnie z
prawem i w określonych sytuacjach. Pisząc o prawach proceduralnych warto byłoby
podać informacje o instytucjach, do których można się odwoływać.
52
9. Katalog praw powinien być prosty, krótki i jasny. Powinien wynikać z katalogu praw
człowieka / dziecka. Uprawnienia wynikające z prawa oświatowego czy ustaleń
między organami szkoły mogą być także zapisane, ale uporządkowane, według
jakiejś hierarchii ważności i najlepiej w oddzielnych punktach. Prawa i obowiązki
winny być zapisane w statucie i nie ma potrzeby powtarzania czy uszczegóławiania
ich w różnych regulaminach / załącznikach.
10. Podobnie należy konstruować katalogi obowiązków. Obowiązki winny być tak
sformułowane, aby można je egzekwować, w przeciwnym razie są to puste i
nieużyteczne zapisy, a uczeń uczy się, że można lekceważyć prawo.
11. Warto uprościć system oceniania i zrezygnować z przypisywania punktów
różnym zachowaniom. Sposób traktowania uczniów, w tym system kar i nagród
winien być bardziej zindywidualizowany. Uczeń jest przede wszystkim określoną
jednostką, dopiero potem członkiem społeczności szkolnej.
12. Nowelizacji wymaga art. 55 ustawy o systemie oświaty, gdyż jest on m.in.
źródłem nieporozumień. Prawa ucznia jako jednostki winny być w oddzielnym
katalogu, a uprawnienia samorządu jako organu szkoły, w oddzielnym. Poza tym,
potrzebny jest przepis dotyczący praw proceduralnych.
Uwagi techniczne:
Wiele statutów wymaga redakcji merytorycznej i technicznej. Przepisy sformułowane
są niegramatycznie z błędami ortograficznymi. Niektóre przepisy są tak niezręcznie
sformułowane, że wypaczają intencję autorów np.
szkoła może stosować nagrody i kary za uchybienia regulaminowe,
uczeń ma prawo do swobody wyrażania myśli i przekonań, ale nie ma to uwłaczać
swojej godności,
uczeń ma obowiązek przestrzegać praw i obowiązków,
swoim zachowaniem odbiega od zasad kultury osobistej,
uczeń ma obowiązek dbania o kulturalnego słowa.
Najczęściej powtarzane błędy ortograficzne to: „roztrzyga”, (niestety, były też inne).
Wiele statutów wymaga uporządkowania przepisów zgodnie z obowiązującą techniką
prawodawczą. Niejednokrotnie autorzy dowolnie stosują artykuły, paragrafy, ustępy i
53
punkty, bez zachowania hierarchii i należytego porządku. Na przykład artykuł lub
rozdział oznakowany jest jako paragraf.
Wiele statutów należałoby znacznie skrócić, żeby były bardziej czytelne. Analiza
pokazała, że statuty krótsze i zwięzłe były znacznie lepsze, niż opasłe tomy z
licznymi załącznikami. Nie należy regulować wszystkiego i wszystko zapisywać.
Uwaga od autorów:
W styczniu 2002 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i
Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych
statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. z 2002 r. Nr 10,
poz.96). Rozporządzenie to wprowadziło szereg zmian zgodnych z postulatami
zawartymi w niniejszym raporcie np. tryb składania skarg, w przypadku naruszenia
praw ucznia.
Tak więc, nadzieja autorek wyrażona we wstępie raportu, że wnioski wynikające z
przeprowadzonej analizy statutów szkolnych przyczynią się do wprowadzenia
rozwiązań, które pomogą propagować ideę nauczania i przestrzegania praw
człowieka w szkole znalazła realizację w praktyce.
Na zakończenie wypada zatem stwierdzić, że podjęta przez nas praca przyniosła
nam niewątpliwą satysfakcję, rzadko bowiem się zdarza, że krytyczne oceny znajdują
nie tylko zrozumienie, ale również powodują zdecydowane i pozytywne działania
wprowadzające postulowane zmiany.