Zdolność prawna — możność bycia podmiotem praw i obowiązków

PRAWO OSOBOWE. ZDOLNOŚĆ W PRAWIE
Zdolność prawna — możność bycia podmiotem praw i obowiązków; ma ją każdy podmiot
uczestniczący w obrocie prawnym.
Zdolność do czynności prawnych — możność kształtowania swoich praw i obowiązków w drodze
czynności prawnych.
Zdolność sądowa — możność reprezentowania swoich praw w sądzie.
Zdolność prawną ma każda osoba fizyczna (nawet przed urodzeniem) do śmierci.
Zdolności do czynności prawnych nie ma natomiast w świetle prawa polskiego żaden człowiek przed
ukończeniem 13 roku życia. Nie może on np. niczego kupować, a jakakolwiek czynność prawna
przez niego przedsięwzięta będzie uznana za nieważną. Istnieje od tego pewien wyjątek —
zgodnie z art. 14 ust. kc „gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą
do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa
taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie
osoby niezdolnej do czynności prawnych”.
Zdolność do czynności prawnych ograniczoną mają ludzie od ukończenia 13 roku życia do uzyskania
pełnoletności. W zasadzie nadal nie mogą oni dokonywać czynności prawnych, chyba że chodzi
to o umowę zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Jednakże są pewne
sytuacje, w których dokonana przez nich czynność prawna o większym znaczeniu ekonomicznym
czy społecznym będzie ważna, a mianowicie:
1) do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych
zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela
ustawowego;
2) ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych
bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego
przedstawiciela;
3) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu
pełnej zdolności do czynności prawnych;
4) jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności
prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna;
5) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego
rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi;
6) jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej
określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie
czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą (pod warunkiem, że są to czynności prawne, do
których dokonania wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego).
Zdolność do czynności prawnych pełną mają osoby pełnoletnie. Pełnoletnim jest w prawie polskim
każdy, kto ukończył 18 lat lub każda dziewczyna, która po ukończeniu 16 roku życia uzyskała
zgodę na zamążpójście i czynności tej dokonała (nie traci ona pełnoletności mimo rozwodu lub
unieważnienia małżeństwa przed jej 18 rokiem życia).
Przesłanką do braku pełnej zdolności do czynności prawnej może być poza wiekiem także
ubezwłasnowolnienie człowieka. Jest to pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności
prawnych lub ograniczenie tejże przez sąd i poddanie owej osoby pieczy prawnej wykonywanej
przez jej przedstawiciela ustawowego.
Ubezwłasnowolnienie zachodzi wtedy, gdy istnieją okoliczności przemawiające za tym, że dany człowiek
z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, może nie być zdolny do prowadzenia
swych spraw (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub potrzebna mu jest pomoc i kontrola w
prowadzeniu jego spraw (ubezwłasnowolnienie częściowe).
W przypadku braku zdolności do czynności prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia całkowitego)
ustanawia się dla danej osoby opiekuna, zaś w razie ograniczonej zdolności do czynności
prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia częściowego) — kuratora.
Przedstawiciel ustawowy to osoba reprezentująca z mocy prawa (rodzice) lub na mocy orzeczenia
sądowego (kurator lub opiekun) osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnej. Kurator
bądź opiekun mogą być ustanowieni dla dziecka, jeśli nie ma ono rodziców, albo gdy nie
wywiązują się oni ze swych obowiązków rodzicielskich w sposób właściwy.
Osoba prawna to grupa osób lub środków materialnych trwale zespolona w celu realizacji określonych
zadań w postaci jednostki organizacyjnej, wyposażonej w osobowość prawną.
Osoby prawne zawsze mają pełną zdolność do czynności prawnych. Czynności tych dokonują przez
swoje organy w sposób przewidziany w prawie i w zgodnym z regulacjami prawnymi statucie.
Według art. 33 kc osobami prawnymi są Skarb Państwa oraz te jednostki organizacyjne, którym przepisy
prawne przyznają wyraźnie osobowość prawną.
Sposoby powstania osoby prawnej:
1) akt organu państwa — ustawa, rozporządzenie lub akt erekcyjny (forma decyzji administracyjnej);
2) sposób normatywny — prawo określa przesłanki, po spełnieniu których jednostka organizacyjna staje
się osobą prawną; występuje tu kontrola państwa w postaci rejestru, do którego wpis jest często
niezbędny do zaistnienia tejże osoby;
3) sposób koncesyjno-zezwoleniowy — nie wystarcza tu porozumienie założycieli tworzące jednostkę
organizacyjną ani spełnienie określonych przesłanek, wymaga się tu jeszcze zgody organu
państwowego bądź samorządowego, którego decyzja może mieć niekiedy charakter dość arbitralny.
Wyróżnia się dwa rodzaje osób prawnych:
1
1) korporacje (osoby prawne typu osobowego) — jeśli osoba ta została stworzona w zasadzie poprzez
połączenie co najmniej dwu osób (fizycznych lub prawnych) w jednostkę organizacyjną;
2) zakłady (osoby prawne typu fundacyjnego) — jeśli osoba ta została stworzona poprzez połączenie
środków materialnych w jednostkę organizacyjną, którą zatrudnieni w niej ludzie jedynie obsługują, a
inni z niej korzystają (tych zwie się destynatariuszami).
Poza osobami prawnymi znamy jeszcze inne typy jednostek organizacyjnych:
Ø ułomne osoby prawne — jednostki, którym prawo przyznało wiele spośród możliwości do działań
prawnych, ale nie dało im osobowości prawnej;
Ø pozbawione osobowości prawnej — nie mogą samodzielnie działać prawnie, chyba że działają w
pewnym sensie dla nich członkowie tychże jednostek albo podmioty sprawujące pieczę prawną nad
tymiż jednostkami.
korporacje
Ø stowarzyszenia
Ø spółdzielnie
Ø spółki z o.o.
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
zakłady
Skarb Państwa
przedsiębiorstwa państwowe
banki
szpitale
fundacje
spółki akcyjne
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
ułomne osoby prawne
spółki jawne
spółki komandytowe
spółki partnerskie
spółki komandytowo-akcyjne
państwowe czy samorządowe
jednostki budżetowe
wspólnoty mieszkaniowe
stowarzyszenia zwykłe
Bardzo istotne dla prawa jest znaczenie pojęcia przedsiębiorstwa, które nie jest jednolite:
1) w znaczeniu funkcjonalnym — stała i zawodowa działalność gospodarcza; tak mówi się o prowadzeniu przedsiębiorstwa, o
zakresie czyjegoś przedsiębiorstwa;
2) w znaczeniu przedmiotowym — zespół środków produkcji, kompleks majątkowy odpowiednio zorganizowany w celu
prowadzenia określonej działalności gospodarczo-zawodowej;
3) w znaczeniu podmiotowym — podmiot praw i obowiązków powstających z racji prowadzenia przedsiębiorstwa w
znaczeniu funkcjonalnym.
Przedsiębiorstwo to także całość w znaczeniu gospodarczym (potocznie mówi się tu o tzw. „firmie”, jakkolwiek w prawie
słowo to ma inną, dokładnie zdefiniowana treść).
W ramach przedsiębiorstwa wyróżnia się zakłady (chodzi tu o inne znaczenie tego słowa niż osoba prawna typu
fundacyjnego). Zakład to podstawowa forma organizacyjno-prawna jednostek gospodarczych; jednostka organizacyjna
stanowiąca pewna całość pod względem technicznym, lokalizacyjnym i organizacyjnym. Nie ma on osobowości prawnej, lecz
wchodzi w skład jednostki, która takową posiada. Jego odrębność ma charakter wewnętrzny.
1
Istnieją od tego prawidła pewne wyjątki, a mianowicie spółki jednoosobowe.