Podziekowanie Renate Schmidgall

Renate Schmidgall
Podziękowanie
Nigdy nie zamierzałam zostać tłumaczką. Kiedy pod koniec lat siedemdziesiątych uczyłam się języka polskiego na studiach slawistycznych, czytaliśmy
wiersze Ryszarda Krynickiego, Leszka Szarugi i innych poetów publikujących
w „Pulsie” i „Kulturze”. Nie wiedząc dlaczego, tłumaczyłam te, które mi się najbardziej podobały, gdyŜ bierna lektura najwyraźniej mi nie wystarczała. Chowałam jednak swoje przekłady do szuflady, bo brakowało mi odwagi, Ŝeby
zaproponować komuś ich publikację.
Kiedy kilka lat później szczęśliwym zbiegiem okoliczności nawiązałam kontakt
z Karlem Dedeciusem i jego Deutsches Polen-Institut w Darmstadt, dowiedziałam się o planowanej edycji dzieł zebranych Witolda Gombrowicza. PoniewaŜ Gombrowicz mnie interesował i nawet napisałam pracę magisterską o
„Ferdydurke”, ośmieliłam się zapytać pana Dedeciusa o moŜliwość współpracy. Karl Dedecius poradził mi, Ŝebym po prostu zwróciła się do wydawnictwa
Hanser. I tak w 1984 roku ukazał się opracowany przeze mnie na nowo
przekład Pornografii.
Od tej pory zaraziłam się bakcylem translatorskim, chociaŜ „materia” mojej
pracy miała się wkrótce zupełnie zmienić.
W Gombrowiczu bardziej niŜ styl czy język fascynowała mnie treść jego utworów – psychologiczne podłoŜe ludzkiej niedojrzałości i zaleŜności jednostki od
innych. Moją pasją nie stała się więc ani parodystyczna, ani groteskowa literatura okresu międzywojennego, lecz tradycyjny, przesiąknięty humorem i subtelną ironią, niekiedy równieŜ melancholijny, sposób opowiadania autorów,
którzy byli mi bliscy pokoleniowo, a tematy do swoich ksiąŜek czerpali głównie
z własnych doświadczeń. Byli to Paweł Huelle i jego „Weiser Dawidek” jako
mój pierwszy świadomy wybór przekładu, a potem Stefan Chwin, Aleksander
Jurewicz, Andrzej Stasiuk, Marek Ławrynowicz – wreszcie teŜ wielu polskich
poetów, którzy niezaleŜnie od tego, czy pisali pod wpływem sytuacji społeczno-politycznej, czy teŜ nie, zawsze szukali odpowiedniego wyrazu dla tego, co
ich poruszało: Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Piotr Sommer, Bronisław
Maj, Maciej Niemiec, Marzanna Kielar i wielu innych.
Moja praca wynika z potrzeby ekspresji językowej, toteŜ właśnie siła promieniowania literatury sprawiła, Ŝe poświęciłam się tłumaczeniom. Doszedł do tego równieŜ czynnik topograficzny: pierwszą miejscowością w Polsce, która
stała mi się bliska, był Gdańsk. Tam miałam przyjaciół, tam śladami Güntera
Grassa błądziłam po dolnym Langfuhr, zanim jeszcze Paweł Huelle zachwycił
mnie swoim Dawidkiem i to z nim zaczęłam wędrować po górnym Wrzeszczu,
gdzie oglądałam wysadzone mosty, cmentarz w Brętowie, oliwskie doliny i inne miejsca występujące w jego powieści. Górny Wrzeszcz Huellego i dolny
Langfuhr Grassa oddziela nie tylko linia kolejowa, ale równieŜ wojna i okres
panowania nazistów. Choć wiele zburzono, miejsca przetrwały, a ich nazwy
brzmią dzisiaj po polsku. Huelle, świetny znawca literatury i filozofii niemieckiej, raz po raz przywołuje w swoich powieściach i opowiadaniach topografię
rodzinnego miasta, tropiąc przy tym takŜe ślady niemieckie i tkając siatkę
miejsc i postaci, która – ponad historyczną katastrofą – zapewnia mu ciągłość
i toŜsamość. W jednym z moich ulubionych opowiadań, zatytułowanym „Winniczki, kałuŜe, deszcz”, ojciec narratora rozmawia z panem Kosterke, który
przed wojną miał sklep z towarami kolonialnymi. Czytamy tam: „I nagle, jak za
dotknięciem niewidzialnej dłoni, pasma czasu w rozrzedzonym powietrzu
drewnianej budy zaczęły krzyŜować się ze sobą i ciemne wnętrze sklepu wypełniło się zapachem kawy, cynamonu, imbiru, muszkatu, zapachem goździków i mozelskiego wina, a pan Kosterke na nowo miał swoją prawdziwą nogę
i stał za lśniącym kontuarem z dębowego drewna, stał paląc papierosa marki
Vineta z Danziger Tabakmonopol-Aktiengesellschaft, podczas gdy mój ojciec,
po drugiej strony lady, palił cygaretkę Okassa Zarotto kupioną w składzie
Kummera w Zielonej Bramie (...)“
Literatura uniewaŜnia czas. Zwykłe miejsca zmienia w miejsca mityczne. Cudownym uczuciem jest odnajdowanie w rzeczywistości ulic oraz domów znanych z literatury – i na odwrót.
Podobnie jak w Gdańsku, czułam się później w Galicji Stasiuka, kiedy stałam
na opustoszałym Rynku w Dukli albo patrzyłam na Cergowę, która w „Opowieściach galicyjskich” usiłuje podtrzymywać niebo. Pod koniec ksiąŜki czytamy: „Na moment blask skruszył, spopielił ich kości, rozpylił ciała, by zapomniały o swoich imionach i kształtach, o swoim bólu i cięŜarze i o czasie, który
gnieździ się w Ŝyłach i podobny jest do gorącego piasku albo ołowiu, i nigdy,
ale to nigdy, nie pozwala zaznać odpoczynku.“
Jednak literatura pozwala zaznać odpoczynku. Jest niczym światło, otwierające nową, metafizyczną przestrzeń, w której nasze dusze mogą nieco
odetchnąć od codzienności.
Pisanie wydaje się zawsze próbą zachowania miejsc, rzeczy, ludzi i wydarzeń, tak by nie rozpłynęły się w nicości. Tłumaczenie natomiast to dla mnie
pisanie obcych tekstów we własnym języku. Nie wiem, jak to się odbywa. W
kaŜdym razie jest to czynność uszczęśliwiająca – intuicyjna i twórcza. Praktyka, która nie wymaga znajomości Ŝadnych teorii. ChociaŜ studiowałam językoznawstwo i literaturoznawstwo, niewiele umiem powiedzieć o procesie tłumaczenia jako takim. Piszę po prostu polski tekst od nowa po niemiecku i, jeśli mi się poszczęści, odbieram tekst niemiecki jako równie udany pod
względem treści, rytmu, brzmienia i melodii. I jako równie poruszający. Celem
literatury bowiem, o ile w ogóle moŜna jej przypisywać jakikolwiek cel, jest
wywołanie poruszenia w sercach i umysłach czytelników.
Seite 2
Jeśli chce się Ŝyć z tłumaczeń, trzeba zrezygnować z wielu rzeczy, i to nie tylko z tych materialnych. Niekiedy chciałabym napisać coś własnego albo zająć
się krytyką literacką, ale na to nie starcza mi juŜ czasu ani sił. Mam nadzieję,
Ŝe wszystko to, z czego muszę rezygnować, przenika – wysublimowane – do
tłumaczonych przeze mnie ksiąŜek. Moim zadaniem jest obdarowywanie niemieckich czytelników dobrą literaturą polską. Jeśli czuję, Ŝe uczucie zachwytu,
zadumy czy inne emocje, które wywołuje we mnie tekst polski, przenoszą się
na nich, sprawia mi to ogromną radość.
Wilhelm Genazino pisze w jednym z esejów: „Większość ludzi czyta tylko po
to, Ŝeby stłumić własny niepokój. (…) Udana lektura daje im złudne uczucie,
Ŝe w samym tekście znajdują swego rodzaju dom, jakąś ponadindywidualną
ojczyznę, o której równocześnie wiedzą, Ŝe jest ona iluzją.” ChociaŜ niezwykle cenię świetne teksty Genazina, w tym ostatnim punkcie nie podzielam
jego zdania. Dom, który odnajdujemy w literaturze, to nie iluzja – jest on moŜe
prawdziwszy i trwalszy niŜ jakakolwiek inna ojczyzna. Nie sposób utracić poczucia bezpieczeństwa, jakie daje nam literatura. Zatraca się ono dopiero wtedy, kiedy to my sami czujemy się zatraceni.
Dziękuję Fundacji Roberta Boscha za tę nagrodę, za ogromne zaangaŜowanie na rzecz literatury i tłumaczy, dziękuję członkom jury, którzy wybrali mnie
jako tegoroczną laureatkę, dziękuję równieŜ panu Dedeciusowi, którego
niezwykła osobowość przez lata tworzyła aurę Deutsches Polen-Institut i
którego ujmujące połączenie swobody i precyzji z pewnością wywarło na moją
pracę znacznie większy wpływ, niŜ to sobie wtedy uświadamiałam.
Dziękuję wreszcie moim autorom za ich cudowne powieści, opowiadania i
wiersze, za ich chęć pomocy, za otwarcie mi swoich światów, za wszystkie
rozmowy, dyskusje i anegdoty – i za ich przyjaźń, która tak wzbogaca moje
Ŝycie.
Tłumaczenie: Sława Lisiecka
Seite 3