docUwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie
download 
Reklamacja Transkrypt
Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie
Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 3, zeszyt 3, 223-231, 2010 Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym w ciążach wielopłodowych i pojedynczych ŁUCJA BIELENINIK1, JOANNA PREIS2, MARIOLA BIDZAN3 Streszczenie Celem podjętych badań była ocena natężenia więzi emocjonalnej z dzieckiem w ciążach jedno- i wielopłodowych oraz określenie czynników wpływających na obniżenie lub podwyższenie natężenia więzi emocjonalnej. Badaniem objęto 149 noworodków przedwcześnie urodzonych, w tym 74 dzieci z ciąż jednopłodowych i 75 z ciąż wielopłodowych oraz 111 matek. Zastosowano: autorski kwestionariusz wywiadu, Kwestionariusz Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe (w opr. Terelak, 1995), Dyadic Adjustment Scale DAS G.B. Spaniera (w opr. Cieślak, 1989), służącą do oceny jakości związku małżeńskiego, Kwestionariusz Więź z dzieckiem w okresie ciąży M.S. Cranley (w opr. Bielawskiej-Batorowicz, 1995), Kwestionariusz Źródła Wsparcia Społecznego M. Nieland (w opr. Bielawskiej-Batorowicz, 1995). Otrzymane wyniki wskazują, że natężenie więzi emocjonalnej dla ciąż pojedynczych i mnogich mieści się na podobnym poziomie, obserwuje się natomiast różnice między komponentami więzi emocjonalnej, tj. traktowania płodu jako odrębnej istoty, silniejsze w przypadku matek będących w ciąży jednopłodowej; podporządkowania się interesom dziecka i przypisywania dziecku właściwości, większe w przypadku kobiet z ciążą mnogą. Typ ciąży ma związek z istnieniem odmiennych uwarunkowań więzi z dzieckiem w okresie prenatalnym. Słowa kluczowe: poród przedwczesny, więź emocjonalna, wsparcie społeczne, jakość związku małżeńskiego, ciąże wielopłodowe, ciąże jednopłodowe Wstęp Nawiązanie więzi emocjonalnej z dzieckiem nienarodzonym jest jednym z najważniejszych zadań okresu prenatalnego, jakie stoją przed kobietą i mężczyzną [2, 3, 7, 8]. Z uwagi na długofalowy wpływ relacji między rodzicami a płodem [4, 6, 27] w ostatnich latach zwrócono szczególną uwagę na czynniki determinujące pojawienie się więzi emocjonalnej oraz dynamikę jej natężenia w trakcie ciąży. I tak, Muller [20] wysunął hipotezę, że więź emocjonalna jest ściśle powiązana z więzią poporodową (postnatal attachment ), Bowlby [10] stwierdził, że przywiązanie we wczesnym dzieciństwie (attachment in early infancy) jest predykatorem przyszłego rozwoju dziecka. W literaturze występuje zróżnicowana terminologia określającą pojęcie tworzenia się relacji pomiędzy dzieckiem i rodzicami w okresie prenatalnym: postawa względem płodu (attitude toward the fetus) [23]; emocjonalne przywiązanie (emmotional attachment ) [12]; spostrzeganie dziecka przed porodem przez rodziców (maternal prenatal attachment ) [13, 16, 18, 31] interakcja prenatalna [6]; więź emocjonalna z dzieckiem [4-6]; więź prenatalna (antenatal/ prenatal attachment ) [24] oraz rodzicielska percepcja prenatalna (parental prenatal perceptron) [29]. Kształtująca się w okresie prenatalnym relacja między matką a dzieckiem składa się z trzech elementów: traktowania płodu jako odrębnej istoty, przypisywania dziecku cech oraz podejmowania prób kontaktu z nim, przy czym, aby przejawiła się ona w tych trzech komponentach, matka musi uznać dziecko jako istotę względnie niezależną [2-4, 6]. Kształtowanie się więzi emocjonalnej jest procesem rozpoczynającym się podczas ciąży, trwającym przez cały jej okres, a także kontynuowanym po porodzie [2-4, 6, 8, 16, 19]. Jest to proces przebiegający odmiennie u różnych osób, a ze względu podjęcia roli rodzicielskiej dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn [6, 8]. Z uwagi na ograniczony kontakt rodziców z dzieckiem po porodzie, jak również na fakt, że przedwczesne ukończenie ciąży traktowane jest przez matkę jako zdarzenie traumatyczne należy szczególną uwagę zwrócić na umacnianie więzi z noworodkami przedwcześnie urodzonymi, zarówno pochodzącymi z ciąż jednopłodowych, jak i wielopłodowych. Biorąc to pod uwagę w praktyce klinicznej zaraz po porodzie zapewnia się bezpośredni kontakt, tzw. „skóra do skóry”, matki z noworodkiem poprzez ułożenie go na piersi matki. Kontakt ten ma na celu adaptację dziecka do życia pozamacicznego, który zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa dziecka, ochrania go przed oziębieniem, daje mu możliwość przyjmowania pierwszego pokarmu, a dzięki temu nabywa ono także odporność na florę bakteryjną matki [8]. W przypadku ciąż przedterminowych sytuacja zdeterminowana jest stanem zdrowia dziecka, masą ciała, wiekiem płodowym i dojrzałością wcześniaka. Noworodek o dobrym stanie zdrowia pozostaje w inkubatorze obok łóżka matki, a noworodek o złym stanie zdrowia – transportowany jest na odział intensywnej terapii. W takim przypadku zwraca się uwagę na to, by matka mogła dotknąć swoje dziecko, jest też czas na wykonanie zdjęcia noworodka przed jego transportem na oddział intensywnej terapii [9]. Zapewnienie kontaktu z dzieckiem bezpośred- 1 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Poradnia dla Osób z Autyzmem w Gdańsku 2 Gdański Uniwersytet Medyczny 3 Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański 224 Ł. Bieleninik, J. Preis, M. Bidzan nio po porodzie jest pierwszorzędnym celem z uwagi na prozdrowotne i propsychologiczne aspekty więzi, jaka powstaje między nimi. Już Klaus i Kennel wysunęli koncepcję „okresu krytycznego”, trwającego 12 godzin, kiedy powinno dojść do bezpośredniego kontaktu, aby więź emocjonalna mogła zaistnieć [4]. Obecnie okres ten wydłużono do trzech dni po porodzie i nazwano „okresem szczególnej wrażliwości” [4]. Wyznaczenie tej granicy jest szczególnie istotne w przypadku dzieci urodzonych przedterminowo ze względu na utrudniony kontakt matki z noworodkiem. Inne badania, np.: Sluckin i in. [4] odnoszące się do dzieci urodzonych przedterminowo nie wskazują, aby brak kontaktu po porodzie uniemożliwiał wykształcenie poprawnej relacji emocjonalnej. Badacze jednak nie twierdzą, aby rozłąka w pierwszych tygodniach życia matki z dzieckiem nie miała żadnego negatywnego znaczenia. Plopa wysunął hipotezę, tzw. okresu krytycznego dotyczącego ojców, jako szczególnego czasu podatności na „wdrukowanie” chęci do podejmowania częstszych i głębszych kontaktów z dzieckiem [21]. Bielawska-Batorowicz zwraca uwagę, że poród, zwłaszcza o trudnym i skomplikowanym przebiegu, może być ujmowany w kategoriach zdarzenia traumatycznego i wpływać na rozwój zaburzeń po stresie traumatycznym (PTSD) [6]. Kmita wskazuje, że z uwagi na zabarwienie emocjonalne oraz intensywność afektów poród przedterminowy ujmowany jest w ramach wydarzenia traumatycznego [15]. Natomiast tacy badacze, jak Allen, Niven uważają, że poród przedwczesny modyfikuje więź emocjonalną między dzieckiem a matką [6]. Stres traumatyczny wyraża się przez uczestniczenie lub bycie świadkiem wydarzenia bezpośrednio wpływającego na zagrożenie życia lub fizycznej integralności, które wywołuje poczucie bezradności, przerażenie i lęk [17]. Jak podaje Kmita, jednym z czynników, który może zakłócić prawidłowy rozwój więzi emocjonalnej jest poród przedwczesny oraz związana z nim hospitalizacja dziecka [14]. Czynnikami ryzyka zaburzonej więzi emocjonalnej jest nie tylko sam poród przedwczesny, ale także: niepewność rodziców, czy dziecko przeżyje; diametralnie zmieniająca się sytuacja dotycząca stanu zdrowia dziecka, która wpływa na chroniczną niepewność rodziców; utrata „dziecka wyobrażonego”; niepewność o dalsze zdrowie somatyczne dziecka; negatywne informacje na temat odległych skutków wcześniactwa i konfrontację matki z jej traumatycznymi wydarzeniami z okresu dzieciństwa [15]. Siddiqui nazywa więź emocjonalną wielowymiarową strukturą (multidimensional construct ) ze względu na różnorodność czynników determinujących ją [26]. Poznanie czynników wpływających na kształtowanie się więzi emocjonalnej w okresie prenatalnym wydaje się istotne ze względu na przyszłe funkcjonowanie emocjonalne i psychiczne dziecka oraz nawiązanie poprawnych relacji w systemie rodzinnym w okresie postnatalnym. Zgodnie z modelem zaproponowanym przez Mercer i Ferketich na kształtującą się w okresie prenatalnym więź emocjonalną między rodzicami a dzieckiem korzystnie wpływa wzrost poczucia wartości rodziców, ich pozytywne relacje małżeńskie oraz wsparcie, jakie uzyskują od innych osób [19]. Natomiast doznawane wydarzenia życiowe, subiektywnie traktowane jako niekorzystne, powikłania w przebiegu ciąży oraz negatywne stany emocjonalne wpływają na zaburzenie więzi emocjonalnej obniżając jej natężenie [18]. Powyższy model dotyczący treści predykatorów więzi emocjonalnej nie znalazł potwierdzenia dla wszystkich swoich założeń w badaniach empirycznych. Z badań przeprowadzonych przez Mercer i Ferketich wynika, że inne są determinanty więzi emocjonalnej dla ciąży o prawidłowym przebiegu, a inne dla ciąży o przebiegu powikłanym [19]. Stwierdzono, że istnieją różnice w kształtowaniu się więzi emocjonalnej oraz w odczuwaniu natężenia więzi emocjonalnej w zależności od płci rodziców. Ustalono również, że poziom depresji i niepokoju nie stanowił istotnego czynnika w determinowaniu więzi w każdej sytuacji, jak przewidywano w założeniach. Natomiast nieprzyjemne wydarzenia życiowe okazały się predykatorem więzi emocjonalnej tylko w przypadku ciąży powikłanej, przy czym osłabiały jej natężenie. Wsparcie społeczne, mimo tego, iż okazało się najlepiej rokującym czynnikiem w budowaniu więzi emocjonalnej w okresie prenatalnym, wyjaśniało 4,9% wariancji w stosunku do kobiet w ciąży prawidłowej i 7,1% wariancji w stosunku do partnerów kobiet w przebiegu ciąży powikłanej. Brak wystarczających statystyk odnośnie matek w ciąży powikłanej i partnerów kobiet w ciąży prawidłowej. Relacje małżeńskie między partnerami determinowały kształtowanie się więzi emocjonalnej tylko w przypadku mężczyzn, których partnerki miały powikłany przebieg ciąży, wyjaśniając 8,5% wariancji. Co istotne, w zależności od płci rodzica poczucie własnej wartości nie korelowało w kształtowaniu się więzi emocjonalnej w żadnej grupie badanych. Nie uzyskano także istotnych różnic w przypadku planowania ciąży bądź nieplanowania ciąży a kształtowaniem się więzi emocjonalnej w okresie prenatalnym. O ile w literaturze przedmiotu występują badania na temat wpływu porodu przedterminowego na jakość więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym, to brak jest informacji na temat jakości więzi emocjonalnej w ciążach wielopłodowych. Temat ten jest bardzo ważnym zagadnieniem z uwagi na fakt, że ciąża wielopłodowa jest typem ciąży wysokiego ryzyka. W ciąży mnogiej występują te same powikłania, co w ciąży z płodem pojedynczym, ale są znacznie częstsze. Ponadto wyodrębnia się powikłania charakterystyczne tylko dla tego rodzaju ciąż, do których należą: rozbieżny wzrost wewnątrzmaciczny płodów, zgon wewnątrzmaciczny jednego z płodów (w ultrasonografii tzw. zespół znikającego bliźniaka), współistnienie ciążowej choroby trofoblastycznej i żywego płodu, powikłania ciąży jednokosmówkowej (zespół przetoczenia krwi między płodami (TTTS) czy zespół odwróconej perfuzji tętniczej (TRAP) [25]. Świadomość obciążeń soma- 225 Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym Klasyfikacja grupy płodowej 100 Lic ba noworodków tycznych, jak i fakt, że wiek płodowy dzieci z ciąż mnogich jest krótszy niż wiek płodowy dziecka z ciąży pojedynczej, przyczyniają się do ujmowania ciąży wielopłodowej, jako szczególnej sytuacji, która może modyfikować jakość i natężenie kształtującej się więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym, jak również bezpośrednio po porodzie. Celem podjętych badań było zweryfikowanie oceny jakości (natężenia) więzi emocjonalnych w ciążach jednoi wielopłodowych oraz określenie czynników warunkujących poziom natężenia więzi emocjonalnej. 80 60 40 20 0 ciąża jednopłodowa Ryc. 1. Klasyfikacja grupy płodowej. Źródło: opracowanie własne Materiał i metody Charakterystyka Ciąża jednopłodowa Ciąża bliźniacza Ciąża trojacza Suma Dzieci 74 72 3 149 Matki 74 36 1 111 W badaniach wzięło udział 111 matek, których średnia wieku dla ciąż jednopłodowych wynosi 29,4 lat, natomiast dla ciąż wielopłodowych 31 lat, przy czym najmłodsza matka 18 lat, natomiast najstarsza 45, co ilustruje ryc. 2. Średni termin rozwiązania ciąży przypadł na 33. t.c. niezależnie od grupy płodowej (brak istotności statystycznej). Najniższy wiek płodowy dziecka to 24. tydzień, który jednocześnie odpowiada najkrótszemu okresowi ciąży. Dokładną analizę terminu rozwiązania ciąży, która odpowiada wiekowi płodowemu noworodków ilustruje ryc. 3. Dzieci w 56 przypadkach urodziły się „drogami natury”, a w 93 poród zakończony został cięciem cesarskim. Większość dzieci (N = 97) miała poprawne ułożenie przy porodzie (ryc. 4). Liczba kobiet 18 19 20 21 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 40 42 44 45 Wiek matek Ryc. 2. Struktura wieku matki. Źródło: Opracowanie własne Struktura terminu rozwiązania ciąży Liczba noworodków Tabela 1. Rozkład ilościowy grupy badanej ze względu na typ ciąży. Źródło: Opracowanie własne Struktura wieku matek 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 36 34 32 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 24 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Wiek matek Ryc. 3. Struktura terminu rozwiązania ciąży. Rozkład liczbowy noworodków pod względem wieku płodowego. Źródło: Opracowanie własne Struktura ułożenia przy porodzie Liczba noworodków Przeprowadzone badania stanowią część szerszego projektu badań przeprowadzonego we współpracy Instytutu Położnictwa Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (kierownicy projektu ze strony medycznej: prof. GUM dr hab. Krzysztof Preis, dr Małgorzata Świątkowska-Freund) z Instytutem Psychologii UG (prof. UG dr hab. Mariola Bidzan). Zastosowano: 1) Autorski Kwestionariusz Wywiadu, 2) Kwestionariusz Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe (w opr. Terelak, 1995), 3) Skalę Jakości Związku G.B. Spaniera służąca do pomiaru jakości związku małżeńskiego DAS (w opr. Cieślak, 1989), 4) Kwestionariusz Więź z dzieckiem w okresie ciąży M.S. Cranley (w opr. Bielawskiej-Batorowicz, 1995), 4) Kwestionariusz Źródła Wsparcia Społecznego M. Nieland (w opr. Bielawskiej-Batorowicz, 1995). Badaniem objęto 149 noworodków, w tym 74 dzieci z ciąż jednopłodowych i 75 z ciąż wielopłodowych, oraz ich matki (łącznie 111), co ilustruje tab.1 i ryc. 1. Szczegółową charakterystykę grupy badanej ilustrują ryc. 1-7. ciąża wielopłodowa 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 główką do dołu pośladkami do dołu poprzecznie Ryc. 4. Struktura ułożenia przy porodzie. 226 Ł. Bieleninik, J. Preis, M. Bidzan Źródło: opracowanie własne Klasyfikacja noworodków na podstawie masy ciała 100 90 77 80 70 Liczba noworodków d 60 50 39 40 e 30 17 ciała, natomiast 7 dzieci posiadało niewiarygodnie niską masę ciała – poniżej 750 g, co ilustruje wykres 5. Średnia waga urodzeniowa dla ciąż jednopłodowych wynosi 2136,892 g, natomiast dla ciąż wielopłodowych – 1986,693. Brak statystycznie istotnej różnicy pomiędzy wagą noworodków z rozróżnieniem na grupy płodowe. Jak wynika z powyższej tabeli większość z badanych dzieci (N = 127) przebywała w inkubatorze. Większość z badanych dzieci uzyskało w skali Apgar wyniki wskazujące na dobry dobry stan zdrowia (wyniki 8-10). Niemniej jednak badane dzieci znajdowały się w każdym przedziale punktowym, także wskazującym na stan średnio-ciężki (4-7), jak i ciężki (do 3 pkt.). 20 10 0 7 9 a b Wyniki c a Niewiarygodnie mała urodzeniowa masa ciała <750 g b Skrajnie mała urodzeniowa masa ciała <1000 g c Bardzo mała urodzeniowa masa ciała <1500 g d Mała urodzeniowa masa ciała <2500 g e Prawidłowa masa ciała od 2500 g do 3999 g Ryc. 5. Rozkład wagi urodzeniowej noworodków. Źródło: opracowanie własne Liczba noworodków Obecność dziecka w inkubatorze 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 tak nie Ryc. 6. Rozkład obecności dziecka w inkubatorze. Źródło: opracowanie własne Analizując strukturę wagową noworodków, widać, że większość dzieci (N = 77) miała wagę w przedziale 1500-2500 g, przy czym 39 dzieci miało prawidłową masę Analizując natężenie więzi emocjonalnej, jaki matki nawiązują z dziećmi widać, że połowa matek osiąga wynik nie wyższy niż 86 punktów. Odchylenie standardowe wynosi 41,454, co oznacza że typowa matka uzyskuje wynik od 19,67 do 102,47. Zwraca uwagę fakt, że uwzględniając podział na grupy płodowe (ciąże jedno- i wielopłodowe), brak statystycznie istotnej różnicy pomiędzy wynikami dla natężenia więzi emocjonalnej (globalny wynik więzi emocjonalnej). Natomiast rozpatrując poszczególne elementy więzi zauważa się, że występuje statystycznie istotna różnica w aspekcie traktowania dziecka jako odrębnej istoty (t = 2,229, df = 147, p = 0,027), przypisywania właściwości dziecku (t = !2,478, df = 147, p = 0,014) oraz podporządkowania się interesom dziecka (t = !2,064, df = 147, p = 0,04). Brak natomiast statystycznie istotnych różnic w zakresie podejmowania roli rodzicielskiej oraz nawiązywania interakcji z dzieckiem. Dokładana analiza średnich uzyskanych w Kwestionariuszu Więź z dzieckiem w czasie ciąży została przedstawiona na ryc. 8, natomiast analiza średnich w tab. 2. Analiza oceny jakości małżeństwa mierzona Skalą DAS Spaniera dla matek wcześniaków (N = 149) wskazuje, że przeciętna matka ocenia swój związek na 108,49 punktów, przy czym odchylenie standardowe wynosi 45,51, co oznacza, że typowa matka uzyskuje wynik na tej skali od 62,98 do 154 punktów. Brak jest istotnych statystycznie różnic pomiędzy ciążami wielopłodowymi a jednopłodowymi dla jakości oceny związku małżeńskiego (partnerskiego) mierzonej Skalą DAS Spaniera, co prezentuje ryc. 9. Tabela 2. Analiza średnich i odchyleń standardowych uzyskanych w Kwestionariuszu: Więź z dzieckiem w czasie ciąży dla ciąż jednopłodowych (N = 74) i ciąż wielopłodowych (N = 75). Źródło: Opracowanie własne Zmienna Średnia dla ciąż jednopł. Odch.stand. Średnia Odch.stand. dla ciąż jednopł. dla ciąż wielopł. dla ciąż wielopł. t df p Rola rodzicielska 11,041 7,3549 12,547 7,1116 !1,27078 147 0,205816 Odrębność 12,176 6,3706 9,640 7,4646 2,22898 147 0,027333 Interakcje 17,243 5,9330 16,093 7,8054 1,01140 147 0,313488 Właściwości 19,541 8,0753 22,600 6,9574 !2,47863 147 0,014319 Podporządkowanie się 17,905 7,5420 20,160 5,6713 !2,06416 147 0,040760 Wynik ogólny WE 65,014 39,5725 57,280 43,1520 1,13970 147 0,256263 Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym Liczba noworodków Skala Apgar 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ryc. 7. Ocena czynności życiowych noworodków wg Skali Apgar. Źródło: opracowanie własne Więź z dzieckiem w czasie ciąży Liczba uzyskanych punktów 70 60 50 40 30 20 10 0 Rola Odrębność rodzicielska Interakcje średna dla ciąży jednopłodowej Właściwości Podporządkowanie się Wynik ogólny średna dla ciążywielopłodowej Ryc. 8. Średnie uzyskane w Kwestionariuszu: Więź z dzieckiem w czasie ciąży dla ciąż jednopłodowych (N = 74) i ciąż wielopłodowych (N = 75). Źródło: opracowanie własne Liczba uzyskanych punktów DAS 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Zgodność Spójność Satysfakcja średnia dla ciąży jednopłodowej Ekspresja Wynik ogólny DAS średnia dla ciąży wielopłodowej Ryc. 9. Średnie uzyskane w Skali DAS Spaniera dla ciąż jednopłodowych (N = 74) i ciąż wielopłodowych (N = 75). Źródło: opracowanie własne Obserwuje się natomiast istotne statystycznie różnice pomiędzy elementami więzi emocjonalnej a komponentami mierzonymi w skali DAS Spaniera. Dotyczą one związku między: • podejmowaniem roli rodzicielskiej a spójnością w związku małżeńskim (partnerskim) (p = 0,039) oraz ekspresją emocji (p = 0,007), przy czym, im wyższa spójność w związku i częściej wyrażane emocje przez kobietę, tym rzadziej podejmowana jest rola rodzicielska przez matkę; • podejmowaniem interakcji z dzieckiem a zgodnością w związku (p = 0,049), przy czym, im wyższa subiektywna ocena zgodności w związku, tym kobieta rza- 227 dziej angażuje się w nawiązywanie kontaktu z dzieckiem; • przypisywaniem właściwości dziecku a zgodnością w związku (p = 0,047) oraz poczuciem satysfakcji ze związku (p = 0,038), gdzie obserwuje się dodatnią zależność mówiącą, że, im wyższa zgodność w związku i czerpanie z niego większej satysfakcji, tym matki częściej przypisują cechy i właściwości swoim dzieciom. Brak natomiast istotnie statystycznych różnic pomiędzy natężeniem więzi emocjonalnej a oceną jakości związku małżeńskiego (partnerskiego). Dokładne wartości współczynników korelacji między czynnikami więzi emocjonalnej a czynnikami ze skali DAS Spaniera ilustruje tabela 3. Rozpatrując związek satysfakcji ze związku małżeńskiego (partnerskiego) a natężeniem więzi emocjonalnej z uwzględnieniem typu ciąży (jednopłodowa, wielopłodowa) widać, że nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy ogólnym wynikiem więzi emocjonalnej nawiązywanej między matką a dzieckiem w okresie prenatalnym a wynikiem ogólnym jakości związku małżeńskiego mierzonym skalą DAS Spaniera. Różnice istotne statystycznie zaobserwowano między poszczególnymi komponentami więzi emocjonalnej oraz czynnikami składającymi się na jakość związku małżeńskiego (partnerskiego), i tak: Dla ciąż jednopłodowych stwierdzono jedną statystycznie istotną zależność: • im wyższa zgodność w związku, tym rzadziej podejmowane są interakcje z dzieckiem (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,043). Dla ciąż wielopłodowych: • podejmowanie roli rodzicielskiej przez matkę z dziećmi w okresie prenatalnym uwarunkowane jest nie tylko globalnym wynikiem więzi emocjonalnej, ale także jej komponentami, i tak: kobieta rzadziej podejmuje rolę rodzicielką, gdy wyższa jest zgodność w małżeństwie (tendencja na poziomie 0,068), wyższa jest spójność (tendencja na poziomie 0,07), częstsza jest ekspresja okazywanych stanów emocjonalnych (na poziomie istotnym statystycznie spójność = 0,005) oraz im wyższa jest ocena jakości związku małżeńskiego (partnerskiego) (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,015); • traktowanie płodów jako odrębnych istotę jest większe im wyższa jest spójność w związku (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,038); • przypisywanie właściwości i cech dzieciom w okresie prenatalnym jest częstsze i występuje w większym repertuarze im większe jest poczucie zgodności w związku (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,008) oraz im wyższa jest satysfakcja ze związki (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,01); • podporządkowanie się interesom dzieci przez matkę jest tym większe im większa jest spójność w związku (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,012). 228 Ł. Bieleninik, J. Preis, M. Bidzan Tabela 3. Wartości współczynników korelacji między czynnikami więzi emocjonalnej a czynnikami ze Skali DAS Spaniera, N = 145. Źródło: opracowanie własne Więź emocjonalna Rola rodzicielska Odrębność Interakcje Właściwości Podporządkowywanie się Wynik ogólny WE Zgodność –,1203 p =,150 ,1411 p = ,091 !,1638 p = ,049 ,1654 p = ,047 –,1520 p = ,068 ,0739 p = ,377 Spójność !,1738 p = ,039 ,1509 p = ,073 –,0323 p = ,703 –,0854 p = ,312 –,0466 p = ,582 –,0257 p = ,761 Skala DAS Spaniela Satysfakcja Ekspsresja !,2231 –,0746 p = ,007 p = ,378 –,1520 –,0571 p = ,071 p = ,495 –,0604 –,1151 p = ,476 p = ,168 ,1745 ,0044 p = ,038 p = ,958 –,0496 ,0065 p = ,557 p = ,938 ,0520 –,0907 p = ,539 p = ,278 Wynik ogólny –,1249 p = ,134 ,0890 p = ,287 ,0833 p = ,319 –,0224 p = ,789 –,0111 p = ,895 ,0561 p = ,502 Korelacja jest istotna na poziomie p < 0,5000. Tabela 4. Wartości współczynników korelacji między czynnikami więzi emocjonalnej a czynnikami ze Skali DAS Spaniera z rozróżnieniem na grupy płodowe. Źródło: opracowanie własne Skala DAS Spaniera Więź emocjonalna Rola rodzicielska Odrębność Interakcje Właściwości Podporządk. się Wynik ogólny WE Zgodność ciąża jednopł. Spójność ciąża wielopł. ciąża jednopł. ciąża wielopł. Satysfakcja ciąża jednopł. ciąża wielopł. Ekspresja ciąża jednopł. ciąża wielopł. Wynik ogólny ciąża jednopł. ciąża wielopł. –,0351 –,2151 –,1345 –,2164 –,1180 –,0366 –,1576 !,3252 ,1056 !,2848 p = ,770 p = ,068 p = ,263 p = ,070 p = ,327 p = ,762 p = ,186 p = ,005 p = ,377 p = ,015 ,1743 ,1254 ,0423 ,2466 –,0971 –,1964 –,0447 –,0399 ,0703 ,0617 p = ,143 p = ,290 p = ,726 p = ,038 p = ,420 p = ,101 p = ,709 p = ,737 p = ,557 p = ,604 !0,2395 –,1086 –,0192 –,0410 –,1124 –,0156 ,0379 –,2301 ,0662 ,0769 p = ,043 p = ,361 p = ,874 p = ,734 p = ,351 p = ,897 p = ,752 p = ,050 p = ,581 p = ,518 ,0343 ,3085 –,1346 –,0406 ,0584 ,3042 –,0194 –,0040 –,0023 ,0097 p = ,775 p = ,008 p = ,263 p = ,737 p = ,628 p = ,010 p = ,872 p = ,973 p = ,985 p = ,935 –,1522 –,1682 ,1530 !,2980 –,0050 –,1291 ,0438 –,0818 ,1653 –,1431 p = ,202 p = ,155 p = ,203 p = ,012 p = ,967 p = ,283 p = ,715 p = ,491 p = ,165 p = ,227 ,0991 ,0560 –,0867 ,0262 ,0698 ,0444 –,0872 –,0796 –,0844 ,1325 p = ,408 p = ,638 p = ,472 p = ,828 p = ,563 p = ,713 p = ,466 p = ,503 p = ,481 p = ,264 Liczba uzyskanych punktów Korelacja jest istotna na poziomie p < 0,5000 Wsparcie społeczne 40 30 20 10 0 Oczekiwane wsparcie Uzyskane wsparcie średnia ciąż jednopłodowych Jakość uzyskanego wsparcie średnia ciąż wielopłodowych Ryc. 10. Średnie uzyskane w Kwestionariuszu Wsparcia społecznego dla ciąż jednopłodowych (N = 74) i ciąż wielopłodowych (N = 75). Źródło: opracowanie własne Dokładną analizę wyników prezentuje tabela 4. Z otrzymanych wyników jednoznacznie widać wpływ jakości związku małżeńskiego (partnerskiego) na nawiązywanie więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym u kobiet w zależności od typu ciąży. Dokładne wartości współczynników korelacji pomiędzy czynnikami więzi emocjonalnej a czynnikami ze skali DAS Spaniera z rozróżnieniem na grupy płodowe przedstawia tabela 4. Biorąc pod uwagę wsparcie społeczne, zarówno oczekiwane, uzyskane, jak i ocenę jakości uzyskanego wsparcia, brak jest istotnie statycznych różnic między grupami płodowymi, co ilustruje ryc. 10. 229 Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym Tabela 5. Wartości współczynników korelacji między czynnikami więzi emocjonalnej a wsparciem społecznym z rozróżnieniem na grupy płodowe. Źródło: opracowanie własne Wsparcie społeczne Więź emocjonalna Oczekiwane wsparcie uzyskane wsparcie jakość wsparcia ciąża jednopł. ciąża wielopł. ciąża jednopł. ciąża wielopł. ciąża jednopł. ciąża wielopł. Rola rodzicielska Odrębność Interakcje Właściwości Podporządkowywanie się Wynik ogólny WE –,0895 –,1224 –,1121 –,1813 ,0597 ,0382 p = ,475 p = ,302 p = ,370 p = ,125 p = ,634 p = ,748 –,0339 ,0350 –,1161 –,2022 –,0850 –,1259 p = ,787 p = ,769 p = ,353 p = ,086 p = ,497 p = ,289 ,0378 ,1249 –,0239 ,1506 –,0560 ,0813 p = ,763 p = ,292 p = ,849 p = ,203 p = ,655 p = ,494 ,0625 –,0071 –,0280 –,0856 ,1092 –,0119 p = ,618 p = ,953 p = ,824 p = ,471 p = ,383 p = ,921 ,1135 –,0316 –,0280 –,1877 ,1886 –,1210 p = ,364 p = ,791 p = ,824 p = ,112 p = ,129 p = ,308 –,0949 –,1810 –,0683 !,2776 ,0247 –,0649 p = ,448 p = ,125 p = ,586 p = ,017 p = ,844 p = ,585 Korelacja jest istotna na poziomie p < 0,5000 Natomiast obserwuje się wpływ uzyskanego wsparcia społecznego na nawiązywanie więzi emocjonalnej z dzieckiem dla ciąż mnogich i tak: im więcej wsparcia społecznego uzyskała matka w czasie ciąży, tym większe jest natężenie więzi emocjonalnej z dziećmi nienarodzonymi (na poziomie istotnym statystycznie p = 0,017), jak również tym mniejsza tej postawa kobiety do traktowania płodów jako odrębnych jednostek (tendencja na poziomie p = 0,086). Dokładne wartości współczynników korelacji pomiędzy czynnikami więzi emocjonalnej a wsparciem społecznym z rozróżnieniem na grupy płodowe przedstawia tabela 5. Zastosowanie Kwestionariusza Wydarzeń Życiowych umożliwiło zbadanie wpływu wydarzeń występujących w przebiegu ciąży na kształtująca się w okresie prenatalnym więź emocjonalną między matką a płodem. Biorąc pod uwagę wydarzenia życiowe, pojawiające się na przestrzeni 2 lat do momentu zajścia w ciążę oraz w trakcie ciąży brak statystycznie istotnych różnic pomiędzy grupami płodowymi, co ilustruje ryc. 11. Średnia punktów Kwestionariusz Wydarzeń Życiowych 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 i ciąż wielopłodowych (N = 75). Źródło: opracowanie własne Natomiast obserwuje się wpływ wydarzeń życiowych na podejmowanie interakcji z dzieckiem w czasie ciąży w ciążach wielopłodowych na poziomie istotności statystycznej (p = 0,00), co ilustruje tabela 6. Tabela 6. Wartości współczynników korelacji pomiędzy czynnikami więzi emocjonalnej a wydarzeniami życiowymi z rozróżnieniem na grupy płodowe. Źródło: opracowanie własne Więź emocjonalna Rola rodzicielska Odrębność Interakcje Właściwości Podporządkowywanie się Wynik ogólny WE Kwestionariusz wydarzeń życiowych ciąża jednopłodowa ciąża wielopłodowa ,0173 –,1098 p = ,884 p = ,348 –,0603 –,0551 p = ,610 p = ,639 –,0214 ,4586 p = ,856 p = ,000 –,0577 0,0328 p = ,625 p = ,780 –,1667 0,1752 p = ,156 p = ,133 ,0131 –0,0944 p = ,912 p = ,421 Korelacja jest istotna na poziomie p < 0,5000 Dyskusja ciąża jednopłodowe ciąża wielopłodowa Ryc. 11. Średnie uzyskane w Kwestionariuszu Wydarzeń Życiowych dla ciąż jednopłodowych (N = 74) Z przeprowadzonych przez nas badań wynika, że ogólny poziom więzi emocjonalnej nie różni się istotnie statystycznie między matkami i wcześniakami z ciąż wielopłodo- 230 Ł. Bieleninik, J. Preis, M. Bidzan wych a między matkami i wcześniakami z ciąż jednopłodowych. Badane grupy różnią się natomiast między sobą w komponentach więzi emocjonalnej, tj. podejmowaniem roli rodzicielskiej, traktowaniem płodu jako odrębnej jednostki oraz podporządkowywaniem się interesom dziecka. I tak, kobiety, które urodziły dziecko w porodzie pojedynczym w większym stopniu traktowały płód jako odrębną istotę niż kobiety, które urodziły wieloraczki. Prawdopodobnie jest to związane z łatwiejszym procesem różnicowania odrębności płodu przez matkę w przypadku ciąż pojedynczych. Podporządkowanie się interesom dziecka zostało zaobserwowane w większym natężeniu w ciążach przedterminowych mnogich, niż w ciążach przedterminowych pojedynczych. W związku z faktem, iż u 1 pary na 85, może dojść do zapłodnienia jednocześnie dwóch zarodków, ciąża mnoga może być traktowana jako „podwójne szczęście” i „zaszczyt”, a matka może łatwiej postrzegać rezygnację z niektórych czynności w czasie ciąży (np. przestrzeganie diety, nie przemęczanie się, dbanie o zdrowie w czasie ciąży, czy rezygnację z używek) dla dobra dziecka. Zaobserwowano także, że matki bliźniaków w większym stopniu przypisują właściwości swoim dzieciom, co może być związane z koniecznością (chęcią) odróżniania ich, jak również z tzw. lustrzanym odbiciem, często występującym u bliźniąt, przejawiającym się tym, że część zachowań bliźniąt, ich cech osobowościowych i temperamentalnych nie jest do siebie podobnych, lecz przeciwstawnych. Stąd przypisywanie właściwości może być związane z chęcią pokazania zarówno różnic, jak i podobieństw między dziećmi. Zgodnie z wynikami badań znaczącą rolę w dostarczaniu kobiecie wsparcia społecznego odgrywa mąż [19, 26]. Niektórzy autorzy podają, że dotyczy to nawet 80% całego wsparcia, tak oczekiwanego, jak i niezbędnego. W badanej populacji kobiet dostarczone wsparcie społeczne miało szczególny wpływ na nawiązywanie więzi emocjonalnej matki z dziećmi w ciąży wielopłodowej. Relacje małżeńskie (partnerskie) stanowią decydują rolę w okresie ciąży. Badania Siddiqui i in. dowiodły, że pozytywne relacje między kobietą w ciąży a ojcem dziecka wpływają na natężenie rozwijającej się w tym czasie więzi emocjonalnej z płodem [26]. Ponadto sam fakt zaakceptowania przez ojca dziecka informacji o ciąży wpływa na pozytywny stosunek matki do dziecka [6]. Mercer i in. wykazali, że pozytywna relacja z mężem wpływa na więź emocjonalną jedynie w przypadku partnera kobiety, u której zdiagnozowano ciążę wysokiego ryzyka [18]. W niniejszych badaniach także pokazano, że istniej związek między wysoką oceną jakości związku (w tym pozytywnych ocen: satysfakcji, spójności, zgodności w związku, ekspresji stanów emocjonalnych) a natężeniem poszczególnych aspektów więzi emocjonalnej szczególnie w przypadku ciąż wielopłodowych. Empiryczna weryfikacja teoretycznego modelu determinantów więzi emocjonalne Mercer wskazała, że negatywne wydarzenia życiowe obniżają więź emocjonalną jedynie w przypadku ciąży powikłanej, co potwierdza przeprowadzone badania [19]. W ciąży wielopłodowej, ujmowanej w kategoriach ciąży wysokiego ryzyka, istnieje zależność pomiędzy występowaniem zdarzeń przekraczających zasoby psychiczne matki do konfrontacji z sytuacjami trudnymi szczególnie w przypadku podejmowania interakcji z dzieckiem w okresie prenatalnym. Wnioski 1. Natężenie więzi emocjonalnej dla ciąż pojedynczych i mnogich mieści się na podobnym poziomie. 2. Istnieją różnice pomiędzy komponentami więzi emocjonalnej, tj. traktowania płodu jako odrębnej istoty, silniejsze w przypadku matek będących w ciąży jednopłodowej; podporządkowania się interesom dziecka i przypisywania dziecku właściwości, większe w przypadku kobiet z ciążą mnogą. 3. Typ ciąży ma związek z istnieniem odmiennych uwarunkowań więzi z dzieckiem w okresie prenatalnym. Piśmiennictwo [1] Bidzan M., Guzińska K., Kulikowska-Ciecieląg K. (2008) Intellectual and cognitive functions of prematurely born children at ten years of age. Acta Neuropsychologica 6, 1: 1-16. [2] Bidzan M., Bieleninik Ł., Zdolska A., Salwach D. (2009) Więź emocjonalna jako czynnik determinujący prawidłowy rozwój płodu. Gin. i Położn. (w druku). [3] Bidzan M., Bieleninik Ł., Zdolska A., Salwach D., (2009) Bond with a child in the prenatal period in case of prematurely born children. [W:] Wellness and success. Turow- ski K. (Red.), Tom 3, NeuroCentrum: 35-54, Lublin. Bielawska-Batorowicz E. (1995) Determinanty spostrzegania dziecka przez rodziców w okresie poporodowym. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. [5] Bielawska-Batorowicz E., Machała M. (2001) State trait an- [4] xiety and fear of labour in first and subsequent pregnancy. Quality of Life Newsletter 26: 13-14. [6] Bielawska-Batorowicz E. (2006) Psychologiczne aspekty prokreacji. Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice. [7] Bieleninik Ł, Bidzan M., Salwach D., Zdolska A. (2009) [8] [9] [10] [11] Wsparcie od partnera a radzenie sobie z problemami prokreacyjnymi, Folia Psychologia (w druku). Bieleninik Ł., Bidzan M., Salwach D. (2009) The premature birth trauma and the parents’ quality of life in the light of the S. Allen and A. Michalos’s models. [W:] Wellness and success. Olchowik G. (red.), t. 2, NeuroCentrum: 39-52, Lublin. Bień A.M., Bałanda-Bałyga A., Skurzak A., (2009): Zasady postępowania z noworodkiem urodzonym przedwcześnie podczas porodu i bezpośrednio po urodzeniu. [W:] Opieka nad wcześniakiem. Pilewska-Kozak A.B. (Red.) PZWL, Warszawa. Bowlby J. (2007) Przywiązanie. PWN, Warszawa. Cieślak K. (1989) Polska wersja skali G.B. Spaniera służącej do pomiaru jakości związku małżeńskiego (DAS). Przegląd Psychologiczny 4: 1041-1049. [12] Condon J.T. (1993) The assessment of antenatal emotional attachment: Development of a questionnaire instrument. British Journal of Medical Psychology 6: 167-183. [13] Kemp V.H., Page C., (1987) Maternal self-esteem and prenatal attachment in highrisk pregnancy. Maternal-child Nursing Journal 16: 195-206. [14] Kmita G. (2000) Rodzice i ich przedwcześnie urodzone dziecko – z doświadczeń współpracy psychologa z kliniką patologii i intensywnej terapii noworodka. Medycyna Wieku Rozwojowego 4, supl. 3 do nr 2: 119-128. Uwarunkowania więzi emocjonalnej z dzieckiem w okresie prenatalnym [15] Kmita G. (2004) Wczesna interwencja psychologiczna wo- bec dzieci urodzonych przedwcześnie i ich rodzin w warunkach oddziału intensywnej opieki noworodkowej i patologii noworodka. Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka Polskiego Towarzystwa Psychologicznego: 45-64. [16] Laxton-Kane, M., Slade, P. (2002) The role of maternal pre- natal attachment in a woman’s experience of pregnancy and implications for the process of care. Journal of Repro- ductive and Infant Psychology 20(4): 253-266. [17] Łuczyńska A. (2004) Wsparcie i stres traumatyczny. [W:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Sęk H. Cieślaka R. (Red.) PWN: 190-205, Warszawa. [18] Mercer R.T., Ferketich S, May K., DeJoseph J., Sollid D. (1988) Further exploration of maternal and paternal attachment. Research in Nursing and Health 11: 83-95. [19] Mercer R.T., Ferketich, S.L. (1990) Predictors of parental attachment during early parenthood. J. Adv. Nurs. 15: 268-280. [20] Muller M.E. (1996) Prenatal and postnatal attachment: a modest correlation. Journal of Obstetric, Gynaecologic and Neonatal Nursing 25: 161-166. [21] Plopa M. (2001) Wczesny kontakt ojca z dzieckiem jako uwarunkowanie procesu socjalizacji. [W:] Zjawiska patolo- gii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży. Współczesne uwarunkowania i interpretacja zagrożeń. Żebrowki J. (Red.) GTN: 312-318, Gdańsk. [22] Raphael-Leff J., (1991) Psychological processes of childbearning. Chapman and Hall, London. [23] Reading A.E. i wsp. (1984) Psychological changes over the course of pregnancy: A study toward the fetus/neonate. Health Psychology 3: 211-221. [24] Rigetti P.L. i wsp. (2005) Maternal/Paternal prenatal attach- 231 [25] Ropacka M. (2003) Diagnostyka ultrasonograficzna ciąży wielopłodowej. [W:] Ciąża wielopłodowa.Bręborowicz G.H., Malinowski W., Ronin-Walknowska E. (Red.) Ośrodek Wydawnictw Naukowych: 65-85, Poznań. [26] Siddiqui A., Hagglof B., Eisemann M. (1999) An exploration of prenatal attachment in Swedish expectant wome. Journal of Reproductive and Infant Psychology 17(4): 369-380. [27] Siddiqui A., Hagglof B., Eisemann M. (2000) Own memories of upbringind as a determinant of prenatal attachment in expectant women. J. Reprod. Infant Psych. 1: 67-74. [28] Skurzak A., Bałanda A., Bień A.M. (2009) Postępowanie z noworodkiem dojrzałym bezpośrednio po porodzie. [W:] Opieka nad noworodkiem. Bałanda A. (Red.) PZWL: 31-41, Warszawa. [29] Sweeney J., Bradbard M. R., (1988) Mother’s and father’s changing perceptions of their male and female infants oper the course of pregnancy. J. Genetic Psych. 149: 393-404. [30] Terelak J.F. (1995) Stres psychologiczny. Branta, Bydgoszcz. [31] Zachariah R. (1994) Maternal -fetal attachment: Influence of mother-daughter and husband-wife relationships. Research in Nursing and Health 17: 37-44. J Łucja Bieleninik Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Poradnia dla Osób z Autyzmem w Gdańsku 81-575 Gdańsk, ul. Starodworcowa 25A/8 ment and fourth-dimensional ultrasound technique: A preliminary report. British Journal of Psychology 96: 129-137. Conditions of the emotional bond with a child in the prenatal period in case of multifetal and unifetal pregnancies The aim of the study was investigating the intensity of the emotional bond with a child in case of unifetal and multifetal pregnancies, as well as determining the factors increasing or decreasing the intensity of the emotional bond. The study group comprised 149 prematurely born infants, including 74 children from unifetal pregnancies and 75 children from multifetal pregnancies, and 111 mothers. The research tools were the self-designed interview questionnaire, the Life Events Questionnaire by Holmes and Rahe (reviewed by Terelak, 1995), the Dyadic Adjustment Scale DAS by G.B. Spanier (reviewed by Cieślak, 1989), used for the purpose of assessing the quality of the marital relation, the Measurement of Attachment to the Unborn Child Questionnaire by M.S. Cranley (reviewed by Bielawska-Batorowicz, 1995), Social Support Sources Questionnaire by M. Nieland (reviewed by Bielawska-Batorowicz, 1995). The obtained results indicate that the intensity of emotional bond in case of unifetal and multifetal pregnancies remains at a similar level, however, differences are observed between the components of the emotional bond, i.e. treating a foetus as a separate being, which conviction is stronger in case of women with unifetal pregnancies; succumbing to the child’s interests and ascribing it certain qualities occur more frequently in case of women with multifetal pregnancies. The kind of pregnancy is related to the existence of different constituents of the bond with a child during the prenatal period. Key words: premature birth, emotional bond, social support, quality of marital relationship, multifetal pregnancy, unifetal pregnancy
