DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH Analiza
Transkrypt
DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH Analiza
DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji z Regionalnymi Strategiami Innowacji wybranych regionów UE Metodologia badań porównawczych ZESPÓŁ BADAWCZY: Prof. AE, dr hab. Stanisław Korenik Dr Krzysztof Szołek Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu WROCŁAW, 2006 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Spis treści Wstęp _________________________________________________________3 Bibliografia: ____________________________________________________4 Identyfikacja pojęć kluczowych i uzasadnienie zastosowania przyjmowanych metod badań porównawczych (Prof. AE, dr hab. Stanisław Korenik) _____6 Określenie kryteriów doboru badanych cech oraz parametrów ich oceny (Dr Krzysztof Szołek) ___________________________________________19 Wstęp Każdy proces badawczy składa się z określonych elementów, które stanowią stabilny układ działań niezależny od miejsca, czasu i dziedziny prowadzonych dociekań. Wśród tych czynności znajduje się określenie specyficznych metod jakimi badany jest dany wycinek rzeczywistości. Zestaw dyrektyw badawczych, które wynikają z przyjętych założeń teoretycznych i praktycznych, a które należy wykonać opracowując pracę naukową określany jest mianem metodologii. Celem prezentowanego opracowania jest określenie metodologii możliwej do zastosowania w zakresie analizy porównawczej Dolnośląskiej Strategii Innowacji z Regionalnymi Strategiami Innowacji wybranego regionu UE. Dla osiągnięcia tak postawionego zamierzenia prace badawcze zostały podzielone na dwa zadania cząstkowe związane z identyfikacją pojęć kluczowych i uzasadnieniem zastosowania przyjmowanych metod badawczych oraz określeniem kryteriów doboru badanych cech oraz parametrów ich oceny. Zadania te należy realizować z uwzględnieniem stosowanych rozwiązań dotyczących oceny efektywności wdrażania strategii. Autorzy zastrzegają, iż w trakcie prowadzonych badań dotyczących określonych strategii proponowane w niniejszym dokumencie metody mogą ulec nieznacznym modyfikacjom, w zależności od wyłaniających się nowych potrzeb badawczych lub innych niezależnych czynników. Jednocześnie autorzy oświadczają, że niniejsza ekspertyzę przygotowali z wykorzystaniem swej najlepszej wiedzy i z należytą starannością. Bibliografia: [1] AJDUKIEWICZ K., Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa, 1975. [2] ANTOSZKIEWICZ J., Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie, Wyd. II, PWE, Warszawa, 1990. [3] APANOWICZ J., Metodologia nauk, Tonik Dom organizatora, Toruń, 2003. [4] BLAUG M., Metodologia Ekonomii, PWN, Warszawa, 1995. [5] European Innovation Scoreboard 2002, Technical Paper No 3 EU Regions, European Commission, 2002. [6] European Innovation Scoreboard 2004, Comparative analysis of innovation Performance, Commission Staff Working Paper, Brussels 2004. [7] Innovation in Europe Results for the EU, Iceland and Norway. Data 1998–2001. Panorama of the European Union, Office for Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2004 [8] JANASZ. W, Innowacje w działalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, Wyd. Difin, Warszawa, 2005 [9] KMITA J., Szkice z teorii poznania naukowego, PWN, Warszawa, 1976. [10] KOLMAN R., Poradnik dla doktorantów i habilitantów, TNOiK, Bydgoszcz, 1997. [11] KORENIK S., Dysproporcje w rozwoju regionów Polski – wybrane aspekty, AE, Wrocław, 2003. [12] KOTARBIŃSKI T., Dzieła wszystkie. Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Ossolineum 1990. [13] KUKLIŃSKI A., Problematyka Przestrzeni Europejskiej, Euroreg, Warszawa, 1997. [14] M A J K U T J . , O teorii i praktyce badań naukowych, Wyd. WSOWRiA, Toruń, 1992. [15] MARKOCKI Z., KUBIELSKI W., Wybrane zagadnienia metodologii badań społecznych, Wyd. WSP, Słupsk, 1995. [16] Methodology Report on European Innovation Scoreboard 2005, European Commission. May 2005. [17] NOWAK. S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa, 1985. [18] PARTEKA T., Planowanie strategiczne w równoważeniu struktur regionalnych, PWN, Warszawa, 2000. [19] PIĘTER J., Z zagadnień prac naukowych, Ossolineum, 1974. [20] PIĘTER J., Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa, 1975. [21] PILCH T., Zasady badań pedagogicznych, Wyd. „Żak", Warszawa, 1995. [22] PYTKOWSKI W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa, 1985. [23] RIS Methodological Guide, Stage 1, IRE Sekretariat, February 2006. [24] Strategia Lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej Europy,[ w:] www2.ukie.gov.pl/sl [25] ZIELENIEWSKI J., O organizacji badań naukowych, PWE, Warszawa, 1975. Analiza 40 strategii regionalnych wdrożonych w UE Metodologia analizy wdrożonych regionalnych strategii innowacji Identyfikacja pojęć kluczowych i uzasadnienie zastosowania przyjmowanych metod badań porównawczych (Prof. AE, dr hab. Stanisław Korenik) Prezentowane przez autorów opracowanie dotyczy metodologii rozumianej jako zbiór zasad dotyczących sposobów wykonywania jakiejś pracy lub trybu postępowania prowadzącego do określonego celu, w tym przypadku analizy porównawczej Dolnośląskiej Strategii Innowacji z strategią innowacji wybranego regionu. Metodologia jest jednocześnie nauką o czynnościach poznawczych badań naukowych oraz wytworach poznawczych tych czynności. Szczególnym zainteresowaniem metodologii są metody badawcze i ich wytwory w postaci faktów, czyli uzyskanych informacji, czy też danych przedstawionych jako jakościowe lub ilościowe zmienne i ich wskaźniki. W poznaniu naukowym możemy posługiwać się elementami i zasadami metodologii ogólnej jak też zaleceniami i wskazówkami metodologii szczegółowej. W naszym przypadku uzasadnione jest skoncentrowanie na tej ostatniej. Metodologia szczegółowa uwzględniając klasyfikację nauki zajmuje się bowiem metodami postępowania badawczego i ich rezultatami poznawczymi w obrębie dziedzin, dyscyplin, a nawet specjalności naukowych. Odnosi się do przedmiotu lub obiektu badań oraz metod badawczych charakterystycznych dla konkretnej dziedziny, dyscypliny i specjalności naukowej. Metodologia szczegółowa bada zarówno metodologiczną odrębność określonej dziedziny i dyscypliny naukowej, jak i przeprowadza analizę odpowiednich dla nich czynności (metod) badawczych. Ustala także zasady i normy, którym te metody muszą odpowiadać. Dąży do kodyfikacji norm realizujących zamierzone cele badawcze. Wypracowuje pojęcia szczegółowe, do których można na przykład zaliczyć: pojęcie obserwacji, eksperymentu, pomiaru, weryfikacji hipotez, ustalenia zmiennych i ich wskaźników oraz innych elementów procedury badawczej w danej dziedzinie, dyscyplinie i specjalności naukowej. Kolejnym terminem wymagającym zdefiniowania jest samo pojęcie strategii. W istocie sam wyraz “strategia” wywodzi się z terminologii wojskowej (z greckiego.: strategos dział sztuki wojennej obejmujący przygotowanie i prowadzenie wojny jako całości oraz jej poszczególnych kampanii i bitew). W nauce ekonomii termin ten związany jest przede wszystkim z przedsiębiorstwem i bywa rozumiany jako zespół skoordynowanych, dostosowanych do sytuacji firmy oraz otoczenia, sposobów osiągnięcia celów tego przedsiębiorstwa, a także jako określona koncepcja systemowego działania (plan działań), polegająca na formułowaniu zbioru długookresowych celów przedsiębiorstwa i ich modyfikacji w zależności od zmian zachodzących w jego otoczeniu, określaniu zasobów i środków niezbędnych do realizacji tych celów oraz sposobów postępowania (reguł działania, dyrektyw, algorytmów) zapewniających optymalne ich rozmieszczenie i wykorzystanie w celu elastycznego reagowania na wyzwania rynku i zapewnienia przedsiębiorstwu korzystnych warunków egzystencji i rozwoju. Postrzegając strategię jako jeden z instrumentów zarządzania rozwojem społeczno-gospodarczym, stanowiącą w ogólnym rozumieniu określoną koncepcją systemowego działania, zaznacza się, że polega ona na: – formułowaniu zbioru perspektywicznych celów rozwojowych i ich modyfikacji w zależności od zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, – określeniu zasobów (ludzkich, rzeczowych, naturalnych, finansowych) możliwych do wykorzystania w procesie osiągania celów, – ustaleniu, na podstawie przyjętych celów i uwarunkowań zasobowych, priorytetów oraz działań ogólnych i szczegółowych, – określaniu sposobów zapewniających postępowania osiągnięcie przyjętych (reguł działania, perspektywicznych dyrektyw) celów i priorytetów rozwojowych oraz optymalne wykorzystanie i rozmieszczenie przestrzenne zasobów dla zapewnienia danej strukturze terytorialnej optymalnych warunków rozwoju. Powyższe elementy powinny podlegać ocenie okresowej i międzyobiektowej. Ponadto przyjmując, że strategia jest sama w sobie procesem formułowania i wprowadzania w życie decyzji dotyczących przyszłości danej społeczności terytorialnej i tę przyszłość kształtujących, trzeba zwrócić uwagę na dwa bardzo ważne aspekty również podlegające analizie. Po pierwsze, strategię należy rozpatrywać w kategoriach otwartego, dynamicznego procesu, a nie jednorazowego projektu. Rozwój nie może być wyłącznie postrzegany w kategoriach efektów końcowych (pożądanego stanu w sensie statycznym). Musi być również rozpatrywany jako proces tworzenia wciąż nowych uwarunkowań rozwojowych (pożądanego efektu w sensie dynamicznym). Po drugie, strategia identyfikuje system organizacji i funkcjonowania danej społeczności oceniając nie tylko zasadność podejmowania danych decyzji, ale także miejsce ich podjęcia przez ośrodki decyzyjne w systemie lokalnym, regionalnym, krajowym a nawet międzynarodowym. Wartością każdej strategii jest jej trwałość i aktualność, lecz proces rozwoju społecznego i gospodarczego dokonuje się w zmiennym otoczeniu. Strategia powinna być na tyle elastyczna, iż możliwa jest jej nieprzerwana realizacja, monitorowanie i wprowadzanie korekt, wówczas efekty na pewno będą przez długi czas tworzyć korzystne warunki dla rozwoju społecznego i gospodarczego. O wartości strategii decyduje również to kto bierze udział w jej tworzeniu i realizacji. Należy podkreślić, że im społeczność danego obszaru ma większe umiejętności i kulturę organizacyjną, tym bardziej zarządzanie rozwojem idzie w kierunku współpracy i wspólnego podejmowania decyzji dotyczących przyszłości. Warto zatem analizować również ten aspekt. Następnym pojęciem kluczowym jest termin region. Wywodzi się on z łacińskiego słowa regio, regionis, co w bezpośrednim tłumaczeniu oznacza: 1) ruch w określonym kierunku, 2) przestrzeń, dokładniej zaś kierunek wyznaczający przestrzeń; inaczej: okolica, kraina, dzielnica. Drugie znaczenie, odnoszące się do obszaru, stało się z biegiem czasu bardziej popularne i spotkało się z powszechną akceptacją. Problemem badawczym w zakresie interpretacji tego pojęcia jest relacja między regionem ekonomicznym a regionem administracyjnym, stanowiącym najwyższą jednostkę podziału administracyjnego kraju (w Polsce jest to województwo). Jest to ściśle wyznaczony obszar kraju, obejmujący kompleks gospodarczy o określonym profilu lub specjalizacji, z wyodrębnionym centrum administracyjno-gospodarczym, pełniącym funkcje ośrodka decydującego o rozwoju i funkcjonowaniu danego regionu. Wyznaczenie granic regiony ma zatem charakter subiektywny. Rozwiązaniem idealnym byłaby zgodność wyznaczonych subiektywnie jednostek administracyjnych z obiektywnymi regionami ekonomicznymi, lecz w praktyce taka zgodność występuje rzadko. Częściej mówi się o tendencjach dostosowawczych, co sprawia, że region podstawowy odpowiada często w przybliżeniu jednostce podziału administracyjnego kraju, co wynika z kolei ze względnej trwałości układu administracyjnego, tworzącego spójny system funkcjonowania organów władzy i administracji terenowej. Układ regionalny odgrywa szczególną rolę w gospodarce narodowej. Układ ten ma określone komponenty, w których skład wchodzi ludność, środowisko i zasoby gospodarcze. Zbiór tych współzależnych komponentów warunkuje prowadzenie na obszarze danego regionu określonej działalności społeczno-ekonomicznej. Przyczynia się on także do delimitacji regionów tworzących układ regionalny. W wyniku procesów społeczno-gospodarczych komponenty te zmieniają się pod względem nie tylko rozmieszczenia, ale i potencjału oraz znaczenia dla gospodarki całego kraju. Kolejne kluczowe pojęcia to innowacja, która oznacza wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzoną, nowość, reformę. Etymologia tego słowa wywodzi się z późnej łaciny, gdzie innovatio znaczyło „odnowienie”. W metajęzyku regionalistów pojęcie to łączy się z prowadzeniem bądź wspieraniem przedsięwzięć, które albo w sposób nowatorski zajmują się problematyką z zakresu polityki społeczno-gospodarczej, albo też rozpoczynają działalność do tej pory nie podejmowaną przez nikogo. Ponadto podkreśla się, że innowacyjność społeczno-gospodarcza jest w swej istocie zjawiskiem kulturowym, przejawia się we wzroście zasobów i jakości kapitału społecznego, któremu powinny towarzyszyć nowatorskie rozwiązania rzeczowe, techniczne i organizacyjne. Celami promowania innowacji w skali regionalnej i lokalnej jest: - zainspirowanie instytucji do prowadzenia nowatorskich przedsięwzięć, - dostarczenie wiedzy o nowych rozwiązaniach, - wyrównywanie szans poszczególnych jednostek w dostępie do nowych rozwiązań, - integrowanie samorządów i instytucji w regionie w zakresie wdrażania rozwiązań nowatorskich. Wprowadzanie i wspieranie innowacyjnych przedsięwzięć przez podmioty publiczne sprzyja nie tylko rozwiązywaniu w zupełnie nowy i nie schematyczny sposób problemów społecznych i gospodarczych w regionie, ale też ściśle związane jest z budowaniem systemów wsparcia różnych środowisk, do których decydenci (w tym samorząd województwa, powiatów i gmin) kieruje swoje oddziaływania. Efektem takiej sekwencji działań powinien być regionalny system innowacyjny — działający proinnowacyjnie układ powiązań instytucji, organizacji, podmiotów gospodarczych wspierający innowatorów oraz usprawniający procesy implementacji innowacyjnych rozwiązań, przede wszystkim technologicznych i organizacyjnych, ale też dotyczących np. zachowań społecznych. W kontekście powyższych uwag regionalna strategia innowacji (RSI) to konkretna koncepcja systemowego działania, zawierająca w swojej strukturze długofalowe cele ustalone w drodze wyboru demokratycznego oraz wykreowane programy do realizacji w określonym czasie. Strategia opracowana w formie dokumentu stanowi podstawowe narzędzie sterowania rozwojem województwa, godząc interesy polityki europejskiej i krajowej z regionalnymi interesami samorządu województwa oraz interesami podmiotów gospodarczych i społeczności regionu, z uwzględnieniem uwarunkowań przestrzennych. Regionalna strategia innowacji ma na celu wspomaganie władz regionalnych we wdrożeniu efektywnego systemu innowacyjnego w regionie, określenie kierunków polityki innowacyjnej i sposoby optymalizacji regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacje. Analogicznie do strategii rozwoju powinna zdefiniować, w oparciu o analizę sytuacji w regionie, konkretne zadania i programy wspomagające innowacyjność gospodarki i społeczeństwa w regionie. Końcowym rezultatem powinno być wdrożenie konkretnych programów i działań pilotażowych wynikających ze strategii, poprzez ustanowienie odpowiednich dokumentów formalnych, określających zasady organizacyjne i źródła ich finansowania. RSI funkcjonują w ponad 100 regionach Europy i stanowią podstawę do wykorzystania środków z Funduszów Strukturalnych i Spójności na działania innowacyjne. Mogą one stać się źródłem informacji o stanie badań i ich praktycznych zastosowaniach w naszej regionalnej gospodarce oraz o możliwościach czerpania pomocy materialnej z Funduszy Strukturalnych na tego typu przedsięwzięcia, wspierające konkurencyjność naszego województwa. Główna część wyznaczonych w RSI zadań wynika wprost z zadań przekazywanych organom samorządowym w drodze ustaw kompetencyjnych, pozostała część może mieć charakter fakultatywny i wynikać wyłącznie z troski władz terytorialnych o rozwój regionalny. Podstawowym zadaniem samorządu wojewódzkiego jest dbanie o rozwój gospodarczy i cywilizacyjny, a w szczególności: pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa, zachowanie wartości środowiska kulturalnego i przyrodniczego. Tworząc koncepcje rozwoju społecznogospodarczego należy wziąć pod uwagę fakt, że poprzez zarządzanie sprawami publicznymi w segmencie lokalnym punkt ciężkości przenosi się bardziej na zarządzanie czynnikiem majątkowym i ludzkim, podczas gdy w regionie na plan pierwszy wysuwa się raczej zarządzanie w sferze tworzenia i realizacji rozwiązań nakierowanych na wzrost konkurencyjności regionu i jego wszechstronnego rozwoju. Kluczowe problemy badawcze związane z oceną regionalnych strategii innowacji dotyczą przede wszystkim: - weryfikacji strategii i ich części składowych pod kątem ich zgodności z ogólnie przyjętą metodą oraz identyfikacji podejść nowatorskich, - określenia i porównania zakresu przestrzennego poszczególnych strategii w kontekście pojęcia regionu ekonomicznego (funkcjonalnego) i administracyjnego, - podejścia do pojęcia innowacji i innowacyjności, - zakresu, stopnia i efektów wdrożenia RIS. Jak to już zostało podkreślone na wstępie w kontekście przedmiotu badań dotyczących analizy określonych dokumentów z zakresu regionalistyki zasadne jest zastosowanie metodologii szczegółowej, a w jej ramach metody opisowej, która zmierza do opisu czynności poznawczych i ich wytworów. W literaturze przedmiotu można spotkać różne naukowo uzasadnione etapy (kroki, fazy) i zawarte w nich czynności rozwiązywania problemów badawczych. Etap pierwszy przy rozwiązywaniu dowolnego problemu badawczego, to etap koncepcji. Drugim etapem jest etap realizacji badań i do niego należy zaliczyć przeprowadzenie badań wstępnych i zasadniczych,uporządkowanie wyników badań i ich analiza, opracowanie materiałów badawczych, uogólnienia, postawienie wniosków końcowych i pisemne ich przedstawienie. Do najważniejszych czynności natomiast zalicza się sformułowanie i uzasadnienie problemu badawczego, określenie tez (problemów szczegółowych) i/lub wysunięcie hipotez, wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych oraz ich wskaźników, dobór metod, technik i narzędzi badawczych, opracowanie i przyjęcie procedury badawczej (badań). Proces poznania myślowego opierając się na wynikach poznania zmysłowego, zmierza do wyjaśnienia istoty zgromadzonych faktów i zjawisk, uchwycenia tego co jest w nich ogólne, a co szczegółowe. Rezultaty poznawcze procesu poznania myślowego zapewniają takie operacje myślowe jak m.in. analiza i synteza. Analiza (gr. analysys = rozbiór) to proces myślowy polegający na rozłożeniu pewnej całości na jej części składowe i rozpatrywanie, każdej z nich osobno. Badania analityczne w naukach empirycznych mają na celu przede wszystkim wykrycie struktury i mechanizmu działania. Rozróżniamy analizę czynnikową i wariancji. Analiza czynnikowa (ang. factor analysis), to zabieg statystyczny pozwalający na sprowadzenie dużej ilości zmiennych do znacznie mniejszej ilości (liczby) oraz na wyodrębnienie podstawowych zagregowanych czynników wywołujących korelację miedzy zmiennymi. Wykrycie czynników wspólnych pozwala na sformułowanie hipotez odnośnie istnienia i natury ogólnych wpływów kształtujących istniejące zależności. Analiza wariancji jest zabiegiem statystycznym pozwalającym na ilościowe określenie wpływu poszczególnych czynników wejściowych oraz przypadku na zmienność czynnika wyjściowego, a ponadto pozwalająca na ocenę istotności wpływu tych czynników na zmienność wielkości wyjściowej. Stosując analizę przy rozwiązywaniu danego problemu naukowego należy dążyć do rozłożenia go na tyle części (tez, struktur, zjawisk, faktów), na ile jest to możliwe, dopuszczalne i niezbędne, by można było zgłębić (ustalić) istotę, związki przyczynowo - skutkowe i właściwości. Analizę najczęściej prowadzi się pod jakimś wyróżniającym ją kątem, to znaczy rozkłada się tylko jeden lub kilka aspektów badanych zdarzeń lub procesów, celowo pomijając inne. Aspekty te wyizolowuje się wówczas z bardziej złożonej całości. To samo, chociaż nieco w innym sensie następuje, gdy analiza wymaga większej i dokładniejszej wszechstronności. Wyodrębniony element struktury, fakt czy szczegół zostaje w tym przypadku na czas jego badania wyizolowany ze struktury lub zespołu. Wskazana jest analiza systemowa. Jej podstawę stanowi systemowe traktowanie i rozpatrywanie zjawisk i procesów jako systemu lub organizacji. Synteza (gr. synthesis = zestawienie) to łączenie wyodrębnionych czynników, elementów, części, cech, relacji, danego problemu, procesu, struktury lub organizacji. Jest to całościowe poznawcze potraktowanie danego zjawiska lub struktury w procesie myślowego poznania i działalności ludzkiej. Jako proces myślowy synteza polega na łączeniu w całość wyodrębnionych przez analizę czynników, parametrów, części, elementów składowych badanej struktury lub organizacji. Synteza przy pomocy takich operacji myślowych jak porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie zmierza do wykrywania w połączonej, nowej całości istotnych właściwości i zależności (związków). Powyższe przesądza, że synteza stanowi swoistą jedność z analizą, a proces analizy i syntezy jest zamkniętą całością. W przypadku prowadzonych badań w zakresie oceny poszczególnych RIS synteza znajdzie swe zasadnicze odzwierciedlenie w propozycjach rekomendacji dla Dolnego Śląska. W metodzie badawczej możliwe jest także zastosowanie operacji porównywania i przeciwstawiania. Polega to na zestawianiu ze sobą cech, parametrów lub danych, celem znalezienia ich wspólnych lub różniących właściwości. Przeciwstawianie to także konfrontacja myśli, pojęć, faktów lub procesów. Zwykle porównujemy lub przeciwstawiamy otrzymane ilościowe bądź jakościowe wyniki badań z określoną skalą porównawczą. Kolejna kategoria metodologiczna konieczna do uwzględnienia w procesie badawczym to wyjaśnienia naukowe. Jest to zespół określonych czynności zmierzających do poznania i objaśnienia wybranej (wskazanej) rzeczywistości. Prawdopodobieństwo trafnego wyjaśnienia naukowego jest tym większe im więcej zdań ma postać praw ogólnych, stosowania zasad statystycznych lub generalizacji historycznej oraz tym większe im częściej między zdaniami-przesłankami i zdaniem wnioskiem zachodzi stosunek wynikania logicznego, zależności genetycznej lub celowościowej. Najczęściej stosowanymi wyjaśnieniami naukowymi są wyjaśnienia genetyczne, i funkcjonalne. Wyjaśnienie genetyczne (dotyczące genezy) polega na ustaleniu przemian, jakim podlega przedmiot, proces, zjawisko, instytucja, organizacja, struktura, otoczenie w ciągu jakiegoś czasu. Podstawą wyjaśnienia funkcjonalnego jest założenie, że zjawiska nie wywołują się wzajemnie, lecz tylko wpływają wzajemnie na swoje zmiany. Występuje, więc tutaj szczególna sytuacja sprzężeń wielokierunkowych. Przy wyjaśnianiu funkcjonalnym pomija się przyczyny. Nie stawia się pytania „dlaczego?”, lub „co jest przyczyną takiego stanu?”, lecz formułuje się pytanie „jak A wpływa na B?”. Inny jest też wymiar czasowy zachodzących zależności. Przedział czasowy między zdarzeniami jest niewielki, a zdarzenia mogą również występować równocześnie. Pomimo rozpowszechniania się funkcjonalnego podejścia do analizy współczesnych zjawisk społeczno-gospodarczych, gdzie obserwuje się zainteresowanie głównie zdarzeniami bezpośrednio poprzedzającymi badane zjawisko, proces, adekwatnym wyjaśnieniem przyczynowo-skutkowym staje się wyjaśnienie genetyczne, sięgające nie tylko w przeszłość lub teraźniejszość ale również i w przyszłość. Wyjaśnienia genetyczne i funkcjonalne nie wyczerpują różnych możliwości interpretacji zależności między zdarzeniami lub zjawiskami. Z tego powodu w wielu naukach (na przykład społecznych) stosuje się wyjaśnienia teleologiczne (celowościowe). Polega ono na wskazywaniu celu, do którego dane zdarzenie lub proces prowadzi lub prowadzić powinien. Pytaniem pomocniczym przy próbie interpretacji ideologicznej jest „po co?” („po co zaszło A?”; „po co istnieje instytucja X lub Y?”). Szukamy zatem okoliczności przyszłych, którym owe fakty lub zdarzenia służą, a ich powstawanie tłumaczone być może zamierzonym wywołaniem przez istniejący lub przyszły cel. Każde z wymienionych wyjaśnień zasadniczo jest oparte w jakimś stopniu o określone prawidła wyjaśnienia (wnioskowania) logicznego. W logice funkcjonuje schemat gwarantujący szczególną niezawodność wyjaśnienia (wniosków). Tym schematem jest formalny schemat logicznego wnioskowania, pozwalający w pewnych warunkach z powodzeniem stosować prawa logiczne, sylogizmy i schematy zdaniowe. Zasadniczą rolę w badaniach naukowych spełniają przyjęte typy badań naukowych. Spośród najczęściej wymienianych w realizacji zadania badawczego dotyczącego analizy porównawczej najwłaściwsze są badania diagnostyczne, weryfikacyjne, kompleksowe i heurystyczne. Badania diagnostyczne mają na celu stwierdzenie prawdziwych faktów lub zjawisk, ustalenie stanu faktycznego, rzeczywistych cech i zasad funkcjonowania. W badaniach diagnostycznych formułuje się nowe hipotezy, ale przede wszystkim ustala się stan faktyczny, wykrywa się rzeczywiste zależności między zjawiskami i procesami pomimo, że punktem wyjścia w tych badaniach jest badanie istniejącej struktury (stanu faktycznego). Badania weryfikacyjne mają na celu potwierdzenie lub zaprzeczenie danego stanu w obrębie rozpatrywanych zjawisk i procesów. Zmierzają one przede wszystkim do ustalenia zależności między zmiennymi niezależnymi, a zmiennymi zależnymi. Punktem wyjścia badań weryfikacyjnych są albo znane bliżej skutki (bez znajomości przyczyn), albo znane dokładnie przyczyny bez znajomości skutków. W przypadku analiz funkcjonujących RIS należy zastosować w fazie wstępnej badania weryfikacyjne typu indukcyjnego (sprawozdawcze i częściowo projektujące) oraz redukcyjnego. Badania weryfikacyjne typu indukcyjnego polegają na ustalaniu następstw dla znanych przyczyn. Określa się w nich zmienne zależne, które są wynikiem znanych zmiennych niezależnych. Badania weryfikacyjne typu redukcyjnego polegają na ustaleniu, w jakim stopniu znane zmienne zależne wpływają na nieznane zmienne niezależne (znane są skutki, należy ustalić przyczyny). O badaniach kompleksowych mówimy wówczas gdy rozpatrujemy i rejestrujemy różne formy działalności. Przedmiot ich badań nie stanowi zwykle spójności.. Badania kompleksowe zespołowe są zawsze zdeterminowane wieloma czynnikami i z tego też powodu badania kompleksowe powinny mieć charakter empiryczny, należy stosować rygorystyczną, pewną i sprawdzoną procedurę badawczą, muszą być starannie sprawdzane i dokumentowane wszystkie informacje, występuje bezwzględna konieczność koordynowania działań na każdym etapie badań, musi istnieć świadomość odpowiedzialności nie tylko w zakresie analizy i syntezy badań ale także co do dyscypliny czasowej, metodycznej i merytorycznej. Szczególne miejsce aktualnie w nauce i działalności społeczno-gospodarczej zajmują badania heurystyczne. Słowo heurystyka wywodzi się od greckiego „heurisko” – znajduję, i dotyczy umiejętności wykrywania nowych faktów i związków między nimi zachodzących. Są to niekonwencjonalne twórcze sposoby rozwiązywania problemów. Za ich pomocą można dochodzić do nowych rozwiązań i nowych prawd naukowych. Czynności rozwiązywania problemów metodami heurystycznymi sprowadzają się do identyfikacji problemu (zadania), wyboru koncepcji poszukiwań, zbierania informacji, poszukiwania idei (metody) rozwiązania wyłonionego problemu (postawionego zadania), opracowania wariantów rozwiązania oraz wdrożenia wybranego wariantu rozwiązania do praktyki Badania heurystyczne mogą się opierać w dużej mierze na metodzie delfickiej (eksperckiej). Uwaga ta związana jest z kluczową fazą postępowania badawczego, a mianowicie wyborem określonej metody badawczej. Metoda badawcza to sposób postępowania (poznania naukowego). Ponieważ wszelkie poznanie naukowe odbywa się w określonych formach, muszą one być poprawne i skuteczne, a więc celowo dobrane i zaplanowane oraz świadomie zastosowane, uwzględniając treści badań, które powinny brać pod uwagę skuteczność i możliwości zastosowania danej metody (sposobu postępowania), a także ustalenie czy są adekwatne do koncepcji rozwiązania problemu badawczego, cele zakładanych badań, zasób posiadanych środków. Metoda musi spełniać wymogi jasności (musi ją cechować powszechna zrozumiałość), jednoznaczności (powinna wykluczać dowolność stosowania różnych sposobów i zasad), celowości (musi być podporządkowana określonemu celowi), skuteczności (powinna zapewniać osiąganie zamierzonego celu), ekonomiczności (powinna pozwalać osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu sil i środków oraz czasu). Do rekomendowanych w tych okolicznościach metod badawczych służących analizom RIS zaliczyć należy: − metodę badania dokumentów, − metody analogowe, − metody heurystyczne. Metoda badania dokumentów w swojej zasadniczej istocie polega zatem na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji zawartych w nich interesujących nas faktów. Jest to analiza polegająca na wyodrębnieniu, a następnie rozłożeniu i interpretacji elementów składowych konkretnego zjawiska lub procesu rzeczywistego działania. Badanie dokumentów należy rozpocząć od ścisłego określenia celu badań, przyjęcia hipotezy i koncepcji rozwiązania podjętego problemu, zastosowania procedury badawczej, która powinna przewidywać gromadzenie dokumentów, wstępną selekcję, ustalenie autentyczności zebranych materiałów, sprawdzenie ich wiarygodności oraz analizę i opracowanie wniosków. O wartości poznawczej metody badania dokumentów świadczą możliwości jej szerokiego zastosowania. Dokumentacja pozwala ustalić wiadomości, umiejętności, doświadczenie i nawyki, a zatem kompetencje badanych podmiotów. Niewątpliwą zaletą metody badania dokumentacji jest możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych wyników, danych, faktów, zjawisk i procesów. Należy jednak zaznaczyć, że wartość dokumentów jako źródeł informacji bywa zmienna i wysoce zawodna. W sytuacjach wątpliwych, a szczególnie przy badaniu zjawisk i procesów społecznych, metodę badania dokumentów należy uzupełniać innymi metodami lub technikami badawczymi, np. metodami analogowymi lub heurystycznymi. Metody analogowe służą do przewidywania zachowania określonej zmiennej na podstawie danych o zmiennych podobnych, co do których istnieją zbyt słabe podstawy, by przypuszczać, że są ściśle przyczynowo powiązane ze zmienną określaną. Metody analogowe odchodzą od ekstrapolacji prawidłowości charakteryzujących przeszłość danej zmiennej na rzecz założenia wspólnych dróg rozwojowych niektórych innych zmiennych. Należy bowiem mieć świadomość faktu, że prawidłowości w dziedzinie zjawisk społecznych i gospodarczych są stosunkowo mało stabilne. Często teoria nie dostarcza też pełnego przyczynowego wyjaśnienia zjawiska, a badania empiryczne wskazują na zmienność zbioru przyczyn i sposobów ich oddziaływania. W tym przypadku szczególnie wartościowa może być metoda analogii przestrzennych, polegająca na przewidywaniu zajścia określonego zdarzenia na podstawie wystąpienia zdarzenia na innych terytoriach. Stosowne jest również wykorzystanie metody analogii przestrzenno-czasowych. W stosunkowo ubogich społeczeństwach o silnych tendencjach imitacyjnych, związanych z naśladowaniem modelu konsumpcji występującym w społeczeństwach zamożnych, zawodzą niekiedy modele popytu oparte na ekonomicznych zmiennych objaśniających, którymi są zazwyczaj dochody i ceny. Należy wówczas śledzić trendy charakterystyczne dla społeczności zamożniejszych – wtedy właśnie użyteczniejsze są metody analogowe. Polega ona na przenoszeniu z jednych obiektów do innych prawidłowości zmian zjawisk w czasie. W przypadku badania dotyczącego zmiennych ilościowych najważniejszym problemem metodologicznym prognozowania analogowego jest określenie kryteriów podobieństwa. Istotą metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań poprzez wykrywanie nowych faktów i związków między nimi zachodzących w realnie istniejącej rzeczywistości. Każda z metod heurystycznych służy do osiągnięcia określonych wyników i jest modyfikowana do problemu lub etapu (kroku, fazy) rozwiązania. Polegają one na wykorzystaniu opinii przede wszystkim ekspertów, opartej na ich intuicji i doświadczeniu. Metody te są szczególnie polecane na etapie prognozowania czy formułowania rekomendacji (w naszym przypadku dla Dolnego Śląska). Połączenie w prognozowaniu heurystycznym świadomego wymyślania przyszłości oraz nieświadomego porządkowania i kojarzenia informacji dotyczących interesującego nas fragmentu rzeczywistości ma na celu pokazanie możliwego obrazu przyszłości, niekoniecznie będącego ekstrapolacją dotychczasowych prawidłowości. Takie postępowanie jest uzasadnione zwłaszcza wówczas gdy trudno jest zidentyfikować to, jakie prawidłowości dotychczas zachodziły lub gdy obiektywnie nigdy nie występowały. Ekspert buduje w tym przypadku model myślowy prognozowanego wycinka rzeczywistości, starając się w nim uwzględnić fakty zarówno już znane, jak i przeczuwane, ilościowe i jakościowe. Dokonuje eksperymentów na modelu, usiłując odgadnąć czynniki, które mogą wpłynąć na zmianę prognozowanego zjawiska. W procesie prognozowania może występować kilkudziesięciu, ale także kilku ekspertów. Ich opinie są analizowane przez organizatora badań lub eksperta-koordynatora, którzy w celu uzyskania prognozy stosują zazwyczaj regułę największego prawdopodobieństwa lub jej zmodyfikowane wersje. Wśród licznych metod heurystycznych do sformułowania syntezy niniejszych badań autorzy proponują częściowo zmodyfikowaną metodę delficką. Ma ona zapewnić zwielokrotnienie efektów prognozowania przez rozdzielenie fazy tworzenia projekcji przyszłych zdarzeń od fazy ich oceniania oraz przez wprowadzenie zbiorowego szukania pomysłów przez ekspertów. Zwykle do rozwiązania określonego problemu organizuje się (powołuje) zespoły zadaniowe. Są to zespoły twórcze i zespół oceniający. Zespoły twórcze poszukują (generują) pomysły. Każdy członek takiego zespołu może zgłaszać dowolną ilość pomysłów, które po akceptacji przez zespół stają się jego własnością. Zespół oceniający z kolei analizuje i ocenia zgłaszane pomysły przez poszczególne zespoły twórcze. Dokonuje syntezy zebranych pomysłów i wypracowuje najbardziej trafny sposób rozwiązania postawionego problemu. Metoda delficka wchodzi w skład metod złożonych, co należy traktować jako jej atut. Poprawne i skuteczne rozwiązania oraz przedstawienie w formie pracy naukowej problemów zależy od przestrzegania określonych zasad, a w tym przede wszystkim rzetelności, ścisłości, kolejności i konsekwencji stosowania adekwatnych do problemu metod badawczych. Jeżeli zalecane procedury zostaną poprawnie zastosowane to w rezultacie będzie można osiągnąć zakładany cel pracy, nadając jej tym samym wysoką rangę naukowa i użyteczność społeczną. Analiza porównawcza Dolnośląskiej Strategii Innowacji z Regionalnymi Strategiami Innowacji wybranych regionów UE zostanie przeprowadzona w sposób następujący: 1. Utworzony zostanie 5 osobowy zespół badawczy. 2. Dla każdej osoby z zespołu zostanie przydzielone konkretne zadanie badawcze w ramach analizy regionalnych strategii innowacji. 3. Wyznaczono następujące zadania: - analiza porównawcza części diagnostycznej, - analiza porównawcza misji, wizji, celów, - analiza porównawcza systemów monitoringu i ewaluacji, - analiza porównawcza części aplikacyjnej, - rekomendacje dla Dolnego Śląska. Każda z osób będzie rozwiązywała to samo zadanie dla każdej z strategii innowacji w ten sam sposób, co umożliwi schemat działania opracowany już w trakcie badań. Analiza 40 strategii regionalnych wdrożonych w UE Metodologia analizy wdrożonych regionalnych strategii innowacji Określenie kryteriów doboru badanych cech oraz parametrów ich oceny (Dr Krzysztof Szołek) Właściwie określona diagnoza stanów rzeczy czy znamiennych faktów wyjaśnia ich genezę, prawidłowości i fazy rozwoju, znaczenie części składowych dla większych całości rzeczowych, osobowych i społecznych, w których występują oraz przewidują ich dalszy rozwój. W procedurze diagnostycznej dąży się do odpowiedzi na pytania: − jaki jest stan rzeczy? − dlaczego stan rzeczy jest właśnie taki? − jak będzie przebiegał rozwój i jego końcowe rezultaty? − co zrobić aby stan rzeczy był zgodny z naszymi oczekiwaniami? Diagnoza w naukach społeczno-ekonomicznych zapewnia głównie realizację funkcji pierwszej i stanowi punkt wyjścia dla innych badań. Dokonując ustalenia kryteriów doboru badanych cech przedmiotu analiz należy mieć na względzie przede wszystkim jego strukturę wewnętrzną oraz ewentualny „wzorzec” takiej struktury. W ekspertyzach dotyczących SRI należy dobrać cechy charakterystyczne przede wszystkim dla strategii formułowanych w ramach przekrojów terytorialnych. Analizę poszczególnych strategii należy zatem skoncentrować na badaniach i ocenie wymienionych w pierwszej części opracowania elementów kluczowych, które powinny występować w każdym rodzaju strategii, w tym w strategiach innowacji. Proponujemy przeprowadzenie badań w pięciu etapach. Etap I. Analiza porównawcza części diagnostycznej. Etap II. Analiza porównawcza misji, wizji, celów. Etap III. Analiza porównawcza systemów monitoringu i ewaluacji. Etap IV. Analiza porównawcza części aplikacyjnej. Etap V. Sformułowania rekomendacji dla Dolnego Śląska. W Etapie I. należy rozpocząć od wstępnej oceny porównywanych strategii pod kątem określonych cech wspólnych wyróżnionych wg kryterium przedmiotowego lub podmiotowego. W ramach pierwszego kryterium można dokonać doboru badanych wskaźników i dziedzin, które poddane zostały diagnozie. Mogą one dotyczyć np. określonej struktury gospodarczej, rozkładu przestrzennego PKB per capita w regionie, dziedzin schyłkowych lub rozwojowych, ośrodków posiadających określoną kombinację cech społeczno-gospodarczych. Oprócz porównania badanych w diagnozach RIS dziedzin i zagadnień warto dokonać zestawienia elementów analizy SWOT obydwu regionów, a następnie szczegółowo opisać podobieństwa i różnice. W Etapie II. analiza obydwu strategii oznacza poddanie badaniom porównawczym: - sformułowanych w nich wizji, misji oraz zasadniczych i podrzędnych celów (KROK II.1.), - ewentualnej alokacji zasobów potrzebnych do ich osiągnięcia (KROK II.2.), - nakreślonych priorytetów oraz działań ogólnych i szczegółowych (KROK II.3.), Na tym etapie zostanie wykorzystany jako narzędzie arkusz obserwacji. Posłuży on do zarejestrowania w toku badań naukowych różnych faktów i informacji w postaci danych liczbowych oraz stwierdzeń opisowych dotyczących KROKÓW od II.1 do II5. KROK II.6 zostanie przeprowadzony z wykorzystaniem metody opisu wybranych kazusów. Tabela. ARKUSZ OBSERWACJI ETAPU II Drzewo celów Lp. Region Wizja/Misja Cel generalny 1. 2. Cele szczegółowe Obszary Działania/ działań Zadania (priorytety) Dolny Śląsk ... Zakres badań wynikać będzie z procedury budowy strategii, który obejmuje w pierwszym rzędzie następujące działania: wizję i/lub misję, identyfikację celów strategicznych regionu (od celu podstawowego, poprzez rozłożenie go na cele cząstkowe), wykreowanie wariantów strategicznych w postaci priorytetów oraz wybór wariantu optymalnego z punktu widzenia potrzeb społecznych oraz możliwości realizacyjnych, określenie warunków wdrożenia wariantu w postaci działań czy zadań. Etap III. – analiza porównawcza systemów monitoringu i ewaluacji – jest o tyle istotny, iż jak wykazuje praktyka, w fazie realizacji strategii różnego typu, systemy te okazują się często „najsłabszymi ogniwami”. Sprawność tego systemu wpływa natomiast bezpośrednio na efektywność strategii w długiej perspektywie czasowej. W szczególny sposób dotyczy to strategii innowacyjności, posiadających ze swej istoty cechę ustawicznej zmienności i dynamicznego dostosowania się do zmieniających się warunków zewnętrznych. Narzędziem wykorzystywanym w tej analizie może być również tabela, ale wydaje się, że w większości przypadków równie czytelna i nośna poznawczo będzie metoda opisowa. Etap IV. - analiza porównawcza części aplikacyjnej – zostanie zrealizowany w pierwszym kroku przy użyciu procedury korelacyjnej. Zmierza ona do wyznaczenia współzależności i współzmienności zjawisk. Badania za pomocą procedury korelacyjnej pozwalają na ustalenie tych czynników, które w wysokim i bardzo wysokim stopniu różnicują czynniki określane jako zmienne. Stosowana jest w przypadku gdy bada się zależność zmiennej zależnej (czynnik będący zmianą) od jednej zmiennej niezależnej (czynnik różnicujący) oraz w przypadku badania zależności zmiennej zależnej od kilku zmiennych niezależnych (wielu czynników różnicujących). Badania mogą być prowadzone zarówno na zmiennych ilościowych, jak i jakościowych. Będzie zatem obejmować przeprowadzenie ww. obliczeń oraz (w kroku drugim) krytyczna analizę uzyskanych wyników oraz wnioskowanie z wykorzystaniem opisu. Na tym etapie dokonana zostanie ocena parametryczna, może też zostać wykorzystany jako narzędzie arkusz obserwacji zawierający wskaźniki OUTPUT (wszystkie zaproponowane w tabeli lub wybrane). Tabela. ARKUSZ OBSERWACJI ETAPU IV Wskaźnik Dolny Śląsk ................... OUTPUT - Intellectual property OUTPUT – Application 2001 2002 2003 2004 2001 2002 2003 2004 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Employment in high-tech services (% of total workforce) Exports of high technology products as a share of total exports Sales of new-to-market products (% of total turnover) Sales of new-to-firm not new-to-market products (% of total turnover) Employment in medium-high and high-tech manufacturing (% of total workforce) 5.1 EPO patents per million population 5.2 USPTO patents per million population 5.3 Triadic patent families per million population 5.4 New community trademarks per million population 5.5 New community designs per million population Etap V. - sformułowania rekomendacji dla Dolnego Śląska – będzie również podzielony na określone fazy, analogiczne do faz budowy strategii, jednak przeprowadzanej w świetle uzyskanych na poprzednich etapach wyników badań. W fazie pierwszej, obejmującej tzw. diagnozę prospektywną, ujmującą przeszłe i przewidywane, wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania rozwoju regionu, poszukuje się odpowiedzi na pytanie: „w jakim punkcie na ścieżce rozwoju znajduje się region i jaka będzie prawdopodobna droga jego rozwoju?”. Celem fazy diagnostycznej jest przedstawienie dynamicznego bilansu korzystnych i niekorzystnych cech regionu oraz - na tym tle identyfikacja jego “przewag konkurencyjnych” i barier rozwoju. Ponadto poszukuje się odpowiedzi na pytanie: „gdzie region powinien się znaleźć w określonym momencie, wyznaczonym horyzontem strategii (np. za 10 czy 20 lat)?” Zostaje w ten sposób zarysowany stan docelowy. Dysponowanie wizją pozwala na dokonanie ocen cech regionu i oddziaływania jego otoczenia na możliwości osiągnięcia stanu pożądanego. Oceny te pozwalają na określenie mocnych i słabych stron województwa oraz na określenie jego szans i zagrożeń rozwoju. W kolejnej fazie, stanowiącej zasadniczą część strategii, określającą sposoby wykorzystania atutów i osłabienia negatywnego wpływu barier rozwoju, odpowiada się na pytanie: „w jaki sposób osiągnąć pożądany stan?”. Formułuje ona cele rozwoju w ich wzajemnym uporządkowaniu hierarchicznym oraz identyfikuje środki osiągania tych celów. W kolejnych następuje uściślenie celów cząstkowych i przypisanie im określonych działań (zadań). Efektem końcowym strategii jest opracowanie zbioru konkretnych programów operacyjnych, opisujących praktyczne działania, które będą podjęte przez właściwe instytucje i organizacje. Programy wiążą cele, sposoby ich osiągania (w tym w miarę możliwości koszty), instytucje odpowiedzialne za ich realizację i źródła finansowania. Powinny także zawierać zestawy mierników, umożliwiających precyzyjne śledzenie procesu osiągania poszczególnych celów. Wyszczególnione etapy, a w nich elementy procesu badań naukowych nie są oddzielone od siebie sztywnymi, niezmiennymi granicami. Przejścia pomiędzy nimi są na ogół dość płynne, jednak ściśle ze sobą powiązane. Z tego też powodu nie można ich dowolnie przestawiać lub zmieniać. Wynikają one bowiem z kolejnych, następujących po sobie czynności i są zbieżne (zbliżone), przynajmniej w zarysie, do podstawowych procesów ludzkiego myślenia podczas rozwiązywania jakichkolwiek nowych problemów. Dlatego też muszą uwzględniać ustaloną logicznie i sprawdzoną w praktyce procedurę postępowania badawczego, gdyż tryb działania musi być zawsze ścisły, racjonalny i zorganizowany. Rekomendacje dla Dolnego Śląska będą więc w istocie weryfikacją dotychczasowych ustaleń zawartych w kluczowych sformułowaniach regionalnych dokumentów strategicznych.