SOCJALIZM NAUKOWY — zob. - SÅ?ownik historii doktryn

SOCJALIZM POLSKI
dlań niedostępne (np. doszło do nacjonalizacji przemysłu ciężkiego w Wielkiej Brytanii).
WYBRANA LITERATURA
W. Bernacki Od modernizmu do postmodernizmu, Kraków 2000, C.A.R. Crosland The
Future of Socialism, London 1956; K. Gide, K. Rist Historia doktryn ekonomicznych, Warszawa 1920; M. Harrington Socialism Past and Future, New York 1989; L. Kołakowski
Główne nurty marksizmu, Warszawa 2009; L. von Mises Socialism, Indianapolis 1981;
Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, red. R.E. Goodin i P. Pettita, Warszawa
1998; J.A. Schumpeter Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995; W. Sombart
S. i ruch społeczny, Lwów 1907; P. Śpiewak Ideologie i obywatele, Warszawa 1991; A. Walicki Marksizm i skok do królestwa wolności, Warszawa 1996.
W. B.
SOCJALIZM NAUKOWY — zob. MARKSIZM
SOCJALIZM POLSKI — dzieje idei i ruchu →socjalistycznego w Polsce
mają bogatą tradycję sięgającą początków XIX w. Wówczas bowiem opracowana została pierwsza rozprawa zawierająca wykład teorii socjalistycznej.
Jej autorem był inżynier i matematyk →W. Gutkowski, który na posiedzeniu
warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1817 r. wygłosił odczyt zatytułowany Podróż do Kalopei, w którym przedstawił wizję idealnego ustroju
społecznego. Jego podstawę miały stanowić zasady →wolności i →równości obywatelskiej oraz wspólna własność narzędzi pracy i dóbr wytworzonych. Podstawowymi jednostkami terytorialnymi miały być gminy miejskie
i wiejskie, liczące od 300 do 1000 mieszkańców, zorganizowane w powiaty,
a te w województwa. W Kalopei wymiana towarów dokonywałaby się bez
środka płatniczego — pieniądza, za pośrednictwem wielkich magazynów,
a praca i nauka byłyby obowiązkowe. W ten sposób zorganizowane stosunki
społeczne byłyby wolne od wszelkich form zależności i zniewolenia.
Ów projekt idealnego społeczeństwa był charakterystyczny dla wczesnej fazy rozwoju myśli socjalistycznej, którą tworzyli zachodni myśliciele
→C.H. Saint-Simon, →Ch. Fourier, →R. Owen i inni. Jednak wyraźnie różnił
się od późniejszej fazy łączeniem dążeń socjalnych z pragnieniem wolności
narodowej. Wszak już Gutkowski podnosił możliwość zrealizowania tych
dążeń jedynie w wolnym kraju — Kalopei, czyli Polsce (słowo Kalop czytane
na wspak oznacza Polak, a więc już w samym tytule traktatu autor sugerował
odrodzenie niepodległości i przebudowę stosunków społecznych na zasadach sprawiedliwości i równości społecznej).
Integralne traktowanie przez polskich socjalistów wartości społecznych
i narodowych wyróżniało od początku polską myśl socjalistyczną. Wyrażone
493
SOCJALIZM POLSKI
przez jej prekursora idee społeczne i narodowe kontynuowało następne pokolenie polskich socjalistów okresu polistopadowego w kraju i na emigracji
z ks. →P. Ściegiennym, →E. Dembowskim, →L. Królikowskim i →S. Worcellem na czele. Łączyło ono najczęściej hasło →rewolucji ludowej z postulatem
niepodległości urzeczywistniającej bezklasowe społeczeństwo socjalistyczne
w wolnej Polsce.
Jednak dopiero →B. Limanowski w l. 70. i 80. XIX w. dokonał doktrynalnego uzasadnienia integralnego charakteru dążeń społecznych i narodowych oraz rozumienia istoty rozwijającego się s. na ziemiach polskich jako
przejawu procesu naturalnego rozwoju. W swym dowodzeniu integralności
dwóch zasadniczych wartości: patriotyzmu i socjalizmu rozpatrywał je jako
zjawiska ze sfery kultury. Dostrzegając w patriotyzmie przejaw swoistości
kultury narodowej, a w socjalizmie wyraz kultury ludowej wykazywał ich
zbieżność, ponieważ lud jako warstwa najliczniejsza wyznaczał charakter
całej kultury narodowej. „Patriotyzm i socjalizm — podkreślał w 1888 r.
w przededniu wykrystalizowania się zorganizowanego nurtu w polskim ruchu socjalistycznym o charakterze niepodległościowym i demokratycznym
— nie tylko nie są przeciwnymi sobie, ale wzajemnie się potęgują. Prawdziwy patriotyzm zwraca się przede wszystkim ku temu, co stanowi podstawę i rzeczywistą siłę narodu, ku ludowi pracującemu, a więc musi być socjalistyczny, szczery; zaś socjalizm wypływający z miłości narodu musi być
patriotyczny”. Jednocześnie rozważał on zjawisko socjalizmu z perspektywy dziejów ludzkości. Dowodził, że socjalizm był i jest stale obecny w ewolucji społeczeństw jako istotny składnik rozwoju świadomości społecznej.
Analogiczny proces dokonuje się w społeczeństwie polskim. Został jeszcze
wzbogacony wskutek utraty bytu państwowego wartościami gdzie indziej
z mniejszą siłą się ujawniającymi, to jest dążeniami patriotycznymi. W warunkach złożoności i osobliwości polskiego procesu dziejowego patriotyzm
stał się koniecznym składnikiem myśli socjalistycznej, a socjalizm cennym
komponentem patriotycznej ideologii.
W ten sposób Limanowski uzasadnił pojawienie się socjalizmu w kulturze polskiej jako zjawiska koniecznego i naturalnego, mającego przesłanki
europejskie i rodzime. Od tej pory większość polskich socjalistów podzielając jego twierdzenie o integralnym charakterze wartości socjalizmu i patriotyzmu doprowadziła ostatecznie na początku ostatniej dekady XIX w. do
konsolidacji ruchu socjalistycznego i zorganizowania go w jednolitą strukturę polityczną — Polską Partię Socjalistyczną. Proklamowała ona na swym
zjeździe założycielskim w Paryżu w 1892 r. program socjalizmu demokratycznego, w którym wyeksponowała postulat odbudowy niepodległości Polski i zorganizowania jej w formie republiki demokratyczno-parlamentarnej
jako niezbędnego etapu realizacji ustroju sprawiedliwości społecznej. Przez
cały okres swej działalności, aż do likwidacji w 1948 r. w wyniku włączenia
do partii komunistycznej (→komunizm), głosiła koncepcję pokojowej, de494
SOCJALIZM POLSKI
mokratycznej drogi do socjalizmu, wolnej od przemocy rewolucyjnej i dyktatury proletariatu. Toteż podstawy konstrukcji nowego ustroju społeczno-politycznego pragnęła oprzeć na zapewnieniu jedności decyzji władczych
w państwie, instytucjonalnym przeciwdziałaniu ich tendencji centralistycznej, instytucjonalnym zagwarantowaniu procesu demokratyzacji władzy i na
ograniczeniu form walki politycznej do podyktowanych trwałymi regułami humanistycznej moralności. Budowę tego ustroju opierała na szerokiej
podstawie społecznej, co miało znaleźć instytucjonalno-prawną gwarancję
w wielosektorowym układzie ekonomicznym socjalizmu i w zróżnicowaniu
jego nadbudowy politycznej z zachowaniem wielopartyjnego systemu politycznego i tolerancji dla różnych przekonań politycznych.
W l. 30. stopniowo odchodziła od marksowskiej (→K. Marks) tezy o socjalizmie jako koniecznym następstwie →kapitalizmu na rzecz uznania socjalizmu jako nieustannego zadania (a nie „wyroku Historii”), umożliwiającego
urzeczywistnienie ideałów humanizmu i demokratyzmu. Jej ewolucję wieńczył w następnej dekadzie dorobek intelektualny i ideowy zwany socjalizmem humanistycznym, którego autorami byli wybitni polscy socjologowie
i myśliciele →J. Hochfeld i J. Strzelecki. Oni to właśnie dowodzili, że podstawowym atrybutem współczesnego socjalizmu jest humanizm i że w istocie
socjalizm nie jest sprawą robotniczą, lecz sprawą ogólnoludzką. Do takiej interpretacji skłania bowiem przeżywany wskutek wojny proces barbaryzacji
i upadku kultury i moralności. Mogą się one odrodzić jedynie na gruncie
humanistycznych i demokratycznych wartości socjalistycznych. Toteż należy odrzucić rozumienie rozwoju społecznego i roli jednostki w kategoriach
określonych konieczności. Wszak człowiek z natury jest wolny i w sposób
świadomy i celowy kształtuje oddziałującą nań rzeczywistość społeczną.
Przyznając przeto jednostce ludzkiej naczelne miejsce w systemie wartości
społeczno-moralnych, przeciwni byli oni ujmowaniu socjalizmu w kategoriach społeczno-ekonomicznych, widząc w ruchu spełnienie moralnej misji
ogólnoludzkiej i ogólnonarodowej oraz realizację zasady humanistycznych
stosunków między ludźmi. Rozwijając antropologiczny dorobek myśli socjalistycznej przyczyniali się w drugim okresie powojennym do ożywienia dyskusji wokół sposobu uprawiania nauki o społeczeństwie, tworząc zarazem
alternatywną wizję nowego ładu społecznego wobec urzeczywistnionego
w Polsce radzieckiego modelu →realnego socjalizmu.
Nie wszyscy i nie zawsze polscy socjaliści podzielali program s. demokratycznego. Już nazajutrz po powstaniu PPS ich część zakwestionowała
ideę niepodległościową i koncepcję realizacji socjalizmu w jedynym kraju
na drodze demokratycznej, proklamując wizję rewolucji międzynarodowej
i budowy socjalizmu w skali ogólnoświatowej, znoszącej wszelkie formy
ucisku społecznego i politycznego włącznie z uciskiem narodowym. Zapoczątkowała ona powstanie ruchu socjaldemokratycznego (Socjaldemokracja
Królestwa Polskiego), który po różnych przeobrażeniach przekształcił się
495
SOCJALIZM UTOPIJNY
ostatecznie w 1918 r. w ruch komunistyczny. W opozycji do programu socjalizmu demokratycznego →E. Abramowski — jego współtwórca — tworzył
u schyłku XIX w. idee socjalizmu bezpaństwowego.
Sama zaś PPS — główny promotor idei socjalizmu demokratycznego
— pomimo wybitnej roli w dziele odzyskania niepodległości i modernizacji
społeczeństwa polskiego oraz upodmiotowienia warstw pracujących i umacniania w ich postawach wartości demokratycznych i humanistycznych — pozostawała ruchem mniejszościowym o wpływach politycznych nie przekraczających 20% głosów wyborczych. Nie zdołała się ona również odrodzić po
1989 r. w swym dawnym historycznym kształcie, gdyż nie potrafiła głównie
ze względów organizacyjnych i personalnych ugruntować swojej pozycji
w społeczeństwie. Odbudowana w 1987 r. PPS szybko się podzieliła na różne
frakcje i pozostała strukturą efemeryczną. Nie potrafiono również wykorzystać silnej orientacji lewicowej (→lewica) w ruchu solidarnościowym z natury kolektywistycznym i socjalistycznym, dążącym do urzeczywistnienia
projektu Rzeczypospolitej Samorządnej, który to ruch szybko poddano oddziaływaniu idei neoliberalnych, konserwatywnych i nacjonalistyczno-katolickich. Wyłoniona z tego ruchu nowa partia socjalistyczna — Unia Pracy
— po chwilowym sukcesie politycznym na początku tego wieku szybko uległa marginalizacji i stała się również organizacją efemeryczną. Do tradycji
socjalistycznej usiłowała natomiast nawiązywać powstała w 1990 r. z części dawnej partii komunistycznej Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (Sojusz Lewicy Demokratycznej), niewolna jednak od silnych obciążeń
liberalnych.
WYBRANA LITERATURA
R.R. Ludwikowski Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815–1890, Warszawa 1982;
M. Śliwa Polska myśl socjalistyczna 1918–1948, Wrocław 1988; J. Tomicki Polska Partia
Socjalistyczna 1892–1948, Warszawa 1983; M. Żychowski Polska myśl socjalistyczna XIX
i XX wieku (do 1948 r.), Warszawa 1976.
M. Ś.
SOCJALIZM UTOPIJNY — mianem tym →K. Marks i →F. Engels określili w Manifeście komunistycznym (1848) idee części umiarkowanych myślicieli
socjalistycznych (→socjalizm) I połowy XIX w.; pojęcie doprecyzował następnie Engels w Rozwoju socjalizmu od utopii do nauki (1880). Był to w istocie
czysto personalny atak (Marks i Engels lubowali się w polemikach skierowanych przeciw konkretnym osobom, aby wspomnieć →M. Stirnera czy →P.J. Proudhona). Do reprezentantów s.u. zaliczyli autorzy Manifestu →C.H. Saint-Simona, →Ch. Fouriera i →R. Owena; przelotnie wspomniany został też
→É. Cabet. Protekcjonalnie nazywając ich koncepcje „utopijnymi” (→utopizm) Marks i Engels zamierzali odróżnić je od własnej wersji doktryny so496