wydarzenia, polemiki, recenzje
Transkrypt
wydarzenia, polemiki, recenzje
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014 W YDAR ZENIA, POLEMIKI, RECENZJE GRAŻYNA KATRA Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii RECENZJA KSIĄŻKI ANNY OLESZKOWICZ I ALICJI SENEJKO PSYCHOLOGIA DORASTANIA. ZMIANY ROZWOJOWE W DOBIE GLOBALIZACJI Świat w ostatnich latach zmienił się i zmienia w szybkim tempie. Proces ten nazywany jest globalizacją i przejawia się w zacieraniu granic gospodarczych, politycznych i kulturowych, w rozwijaniu komunikacji między ludźmi dzięki nowoczesnej technologii i urządzeniom, które przynosi rozwój technologiczny. Najlepszym tego przykładem jest Internet, który zrewolucjonizował w ciągu ostatnich kilku lat nasze życie – umożliwił szybki dostęp do informacji i wiedzy, stał się platformą „spotkań” pomiędzy jednostkami i grupami. Dostarcza rozrywki i jest narzędziem kontroli instytucji państwowych i pozarządowych. Kolejna ważna zmiana obejmuje przemieszczanie się ludności w przestrzeni. Stosunkowo tanie środki transportu, podróże, którym sprzyja otwartość na wymianę doświadczeń, np. w obszarze badań naukowych czy edukacji, powodują, że świat się „przybliżył”. Wzrosły tym samym możliwości wyboru stylu i miejsca życia. Obserwujemy przenikanie się kultur, które sprzyja tolerancji dla innych i dla inności. Wszystkie te zjawiska mają wpływ na wiele dziedzin życia współczesnego człowieka i prawdopodobnie także na jego funkcjonowanie psychiczne. Młodzież jako osoby przygotowujące się do dorosłości i podejmowania życiowych wyborów jest, jak się wydaje, szczególnie podatna na te wpływy. Właśnie to zagadnienie podjęły Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko w monografii Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji. Książka przedstawia rozwój młodzieży w obecnej dobie na tle zmian globalizacyjnych i cywilizacyjnych. Składa się z czterech części, poprzedzonych rozdziałem podejmującym problematykę współczesnych zmian w świecie w odniesieniu do kierunków rozwoju osób dorastających. Część pierwsza jest poświęcona dojrzewaniu i związanym z tym procesem skutkom psychologicznym, które są również uwarunkowane zmianami kulturowo-obyczajowymi, mentalnymi, modą. Autorki analizują wpływy tych czynników na przebieg i akcelerację rozwoju, przeżywanie dojrzewania fizycznego przez młodzież oraz rolę tych zjawisk w postrzeganiu siebie. Próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak wielką rolę w przypadku osoby dorastającej w dzisiejszym świecie odgrywa autoprezentacja. Podejmują także kwestie związane ze zdrowiem i jakością życia współczesnej młodzieży zarówno w warstwie fizycznej, jak i psychicznej, w szczególności emocjonalnej, podkreślając ich ścisły związek oraz problematykę identyfikacji i tożsamości płciowej w społeczeństwie postmodernistycznym. Następna część poświęcona jest zmianom w rozumieniu siebie i otaczającego świata. Rozpoczynają ją rozważania dotyczące rozwoju poznawczego, w których podkreślona PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014 196 GRAŻYNA KATRA została rola rozwijającej się świadomości w odbiorze współczesnego świata. Kolejny wątek stanowią zagadnienia związane z samoregulacją, która jest warunkiem osiągnięcia „dojrzałej” podmiotowości, jak ją nazywają autorki. W tej części nie mogło zabraknąć także rozważań na temat osobowości i tożsamości osób dorastających. Omówione tu zostały takie zagadnienia, jak koncepcja rozwoju osobowości Pascal-Leone i tożsamości Berzonsky’ego, które pozwalają na podkreślenie roli przemian współczesności w tych procesach. Część trzecia poświęcona jest relacjom społecznym dorastających w obecnej dobie. Relacje z rodzicami pozostają nadal znaczące dla nastolatków. Rodzice odpowiadają za sprawy bytowe i zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych i materialnych, ale są także ważnym źródłem wsparcia i drogowskazem przy podejmowaniu decyzji życiowych. Jednakże jest to także czas, kiedy młody człowiek przestaje być dzieckiem i dąży do autonomii, początkowo psychicznej, społecznej i w dalszej perspektywie finansowej. Relacje w rodzinie pod wpływem tych tendencji przekształcają się. Proces ten dokonuje się niekiedy w sposób konfliktowy, ale na ogół obie strony potrafią stworzyć nowy, bardziej partnerski wzorzec relacji. Przeobrażeniom na gruncie rodzinnym towarzyszą istotne zmiany w relacjach z rówieśnikami. Koledzy i przyjaciele stają się ważną grupą odniesienia i źródłem różnorodnych kontaktów społecznych oraz terenem rozwijania kompetencji interpersonalnych. Są nie tylko lubiącymi się osobami, z którymi podejmuje się wspólną „zabawową” aktywność, lecz także tymi, z którymi dzieli się swoje przeżycia, doznania i zdobywa doświadczenia o intymnym charakterze, tymi od których oczekuje się lojalności, zaangażowania i wsparcia. Ponadto, charakter tych relacji wiąże się z nowymi środkami komunikacji (np. forami społecznościowymi w Internecie), niosącymi nowe zagrożenia. Problem formowania się systemu etycznego i światopoglądu jest podjęty w ostatniej części książki. W rozdziale dziesiątym autorki przypominają klasyczne teorie rozwoju moralnego, jak również współczesną koncepcję Dennisa Krebsa i Kethy Denton, czerpiącą zdecydowanie z obecnych trendów obyczajowych i naukowych. Nie ma zatem niepodważalnych wartości i ocen moralnych. Należy je odnieść do określonej sytuacji społecznej, a kryteriami ich dojrzałości jest użyteczność i efektywność. Te i inne ujęcia rozwoju moralnego ukazują niebezpieczeństwa czyhające na osobę jeszcze niedojrzałą, o niewielkim doświadczeniu życiowym. Brak jednoznacznych, stałych i jasnych reguł oceny postępowania innych, a przede wszystkim własnego, może się przyczynić do pojawienia się różnych problemów młodzieży, od trudności w ocenie danych sytuacji, przez podejmowanie konkretnych decyzji po rzeczywiste zachowania, które mogą szkodzić podmiotowi lub innym. Jeden z rozdziałów tej części poświęcony jest tworzeniu się światopoglądu młodzieży. Rozważania i badania dotyczące światopoglądu mają długą tradycję w naszym kraju i niewątpliwie duże znaczenie dla zrozumienia wyzwań, jakie dorastanie stawia przed jednostką, i jej funkcjonowania. Tworzenie własnego światopoglądu w dzisiejszych czasach jest poważnym zadaniem rozwojowym dorastania. Wymaga wiedzy i refleksyjnego namysłu, o który trudno w obecnym, tak szybko zmieniającym się świecie. Autorki analizują to zjawisko w powiązaniu z kształtującym się systemem wartości, ukazując ich uwarunkowania oraz funkcje. Opracowanie kończą rozważania na temat tożsamości dorastających, oparte na badaniach przeprowadzonych w Japonii, które dobrze ilustrują złożoność tego procesu. Tożsamość japońskich nastolatków i młodych dorosłych kształtuje się pod wpływem różnych kultur: tradycyjnej japońskiej – kolektywistycznej i zachodniej – indywidualistycznej. Fakt ten, niestety niesie ze sobą wiele niekorzystnych następstw i świadczy, zdaniem autorek, o wielorakim wpływie globalizacji na osoby w okresie dorastania i osiąganie przez nie tożsamości, co jest uważane za nie tylko podstawowe zadanie rozwojowe w tej fazie życia, lecz także warunek dobrego przystosowania i dalszego rozwoju jednostki. Książka Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji jest obszerną rozprawą o stawaniu się osobą dorosłą we współczesnym świecie. Stanowi studium psychologicznych mechanizmów leżących u podstaw realizowania zadań rozwojowych w czasie dużych i szybkich zmian, które zachodzą wokół nas. Zmiany te odciskają swoje piętno także na młodzieży i wydają się nie do końca sprzyjać osiąganiu przez nią takiego poziomu rozwoju, który gwarantowałby wysoką jakość życia w dorosłości. Autorki przedstawiają wiedzę o rozwoju młodzieży w sposób oryginalny. Nie jest to klasyczny podręcznik akademicki ustrukturalizowany według poszczególnych sfer funkcjonowania psychicznego. Dobór treści służy potwierdzeniu tezy, że dorastanie dziecka jest silnie uwarunkowane danym czasem historycznym. „Uniwersalne procesy rozwojowe”, jak piszą Oleszkowicz i Senejko we wstępie (s. 9), są modyfikowane przez zmiany zachodzące w świecie. Zapewne zawsze tak było, ale teraz widać to szczególnie wyraziście, ponieważ zamiany globalizacyjne zachodzą obecnie bardzo szybko i ogarniają cały świat, chociaż w różnym stopniu. Dorastający są w szczególnej fazie rozwoju, zaczynają rozumieć świat wokoło i siebie samych, budują mniej lub bardziej świadomie swoje życie, stoją u progu dorosłości i patrzą z nadzieją w przyszłość. Jednocześnie nie są obarczeni bagażem doświadczenia, który odcisnąłby na ich psychice i zachowaniu swoje piętno. Być może dlatego są tak podatni na nowości, które oferuje świat, i na wpływy, które wywiera. Zdaniem autorek, pomimo że przeżywamy obecnie okres przejściowy między modernizmem a postmodernizmem, wpływ przemian globalizacyjnych na kształtowanie procesu dorastania jest już widoczny, co badaczki starały się udowodnić, podejmując rozważania o przemianach rozwojowych w okresie dorastania. Zjawisko to nie jest wystarczająco dobrze poznane i wymaga dalszych wysiłków ze strony uczonych. Należy podkreślić, że opisywana monografia stanowi bogate źródło wiedzy psychologicznej o dorastaniu we współczesnym świecie. Układ i dobór treści jest podporządkowany głównej tezie, a poszczególne twierdzenia poparte są ilustracjami empirycznymi. Autorki prezentują najnowsze teorie psychologiczne dotyczące dorastania, jak również najnowsze badania nad psychologią młodzieży. Jest to praca adresowana przede wszystkim do specjalistów, psychologów rozwojowych zajmujących się okresem dorastania. Może i powinna stanowić kompendium wiedzy o dorastaniu dla osób pracujących z młodzieżą, chociaż nie jest to lektura łatwa. 197 PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 5/2014 Recenzja książki Anny Oleszkowicz i Alicji Senejko Psychologia dorastania...