Publikacja pt. "Rola ewaluaci zewnętrznej w życiu placówki

Dariusz Grzesik
Rola ewaluacji zewnętrznej w życiu placówki
– opinie nauczycieli placówek oświatowych Ziemi ostrzeszowskiej
…rzeczywiste zmiany w szkołach wynikają
z pasji nauczycieli, a przynajmniej ich wewnętrznej
ochoty na czynienie swej szkoły lepszą, ciekawszą.
Stefan Wlazło
Wprowadzenie
Zasadniczą zmianę w nadzorze pedagogicznym ogłoszono w roku 20091. Obok dwóch
znanych wcześniej funkcji nadzoru: kontrolnej i wspomagającej, pojawiła się nowa,
wynikająca z prowadzenia ewaluacji działalności edukacyjnej szkół i placówek w dwóch
formach: ewaluacji zewnętrznej i wewnętrznej2. Wprowadzony sześć lat temu model opierał
się na założeniu, że szkoła „może zmieniać społeczeństwo, a odpowiednie działania państwa
mogą motywować szkoły i inne placówki oświatowe do podejmowania wartościowych
inicjatyw edukacyjnych”3.
Dla opisanych w niniejszym tekście badań najważniejsze wydają się dwie kwestie:
różnica między audytem i kontrolą oraz jakość narzędzi ewaluacji. Obydwa wątki były już
akcentowane w literaturze przedmiotu4, ale i dzisiaj ożywiają dyskusję wokół „zaproszenia do
rozwoju”5. W roku 2010 Grzegorz Mazurkiewicz i Joanna Berdzik podkreślali:
„Zmodernizowany system nadzoru pedagogicznego ma umożliwiać polskim szkołom i innym
placówkom oświatowym stawianie czoła wyzwaniom cywilizacyjnym, wyzwaniom
Funkcjonujący dziś System Ewaluacji Oświaty powstał w wyniku ROZPORZĄDZENIE MINISTRA
EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego, (Dz. U. z dnia 9
października
2009
r.),
Internet,
[dostęp:
12.12.2014
r.],
dostępny:
http://www.bip.men.gov.pl/images/stories/APsr/nadzor08.02.pdf.
2
Tamże.
3
G. Mazurkiewicz, J. Berdzik, Modernizowanie nadzoru pedagogicznego: ewaluacja jako podstawowa strategia
rozwoju edukacji, w: Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym. Konteksty, red. G. Mazurkiewicz, Kraków 2010, s.
9-10.
4
Por. pokonferencyjne tomy z Ogólnopolskich Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej i publikacje powstałe w
serii redagowanej przez prof. G. Mazurkiewicza.
5
Okr. Helen Simon.
1
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
społeczeństwa wiedzy. System ewaluacji oświaty powinien stać się mechanizmem
umożliwiającym szkołom (a więc pracującym w nich dyrektorom i nauczycielom) sensowny
rozwój organizacyjny, a systemowi oświatowemu (a więc politykom i wszystkim osobom
podejmującym strategiczne decyzje) – wspieranie rozwoju cywilizacyjnego naszego
społeczeństwa. To ambitne zadanie i atrakcyjna wizja, które mają szansę na sukces, jeżeli uda
się zmienić, popularny model mentalny: „wdrukowany” w świadomość osób pracujących w
oświacie, model odwołujący się do tradycyjnej kontroli, hierarchicznych relacji i lęku”6.
Rok później, podczas XVII Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej, Maciej Szałaj
z Polskiego Towarzystwa Diagnostycznego postulował: „Każda placówka edukacyjna
powinna być postrzegana jako swoisty „mikrokosmos”, z sobie właściwymi problemami i ze
specyficzną misją dostosowaną do osobliwości uczniów i
lokalnych społeczności”7.
Kontynuowały głos cytowanego autora w roku 2013 Agnieszka Borek i Marzena Siejewicz,
wskazując rolę ewaluacji wewnętrznej: „Punktem wyjścia do wprowadzenia ewaluacji jako
przydatnego narzędzia w partycypacyjnym modelu zarządzania szkołą jest prowadzenie jej
tak, by była użyteczna dla wszystkich, którzy podejmują decyzje wpływające na jakość
procesów edukacyjnych szkoły zarówno na poziomie pracy pojedynczego nauczyciela z
uczniem lub z klasą, jak i nauczycieli współpracujących ze sobą w zespołach klasowych,
przedmiotowych czy innych oraz na poziomie całej szkoły”8.
W nieco innym tonie utrzymana jest wypowiedź Leszka Korporowicza, który w roku
2012, podczas XVIII Konferencja Diagnostyki Edukacyjnej, stwierdził, że „Coraz
powszechniejsze realizacje badań ewaluacyjnych dla potrzeb systemowych inicjowane przez
urzędy i instytucje centralne, powodowane kontrolnymi wymogami Unii Europejskiej
spychają na margines społeczne walory badań ewaluacyjnych, które identyfikują swój
przedmiot, ale i podmiot, które są animatorem zmian świadomości konkretnych społeczności i
motywowane potrzebami rozwojowymi konkretnych zespołów pracowniczych, szkolnych,
czy środowiskowych. Wkomponowanie ewaluacji w systemy zarządzania współczesnych
organizacji powoduje narastającą ich instrumentalizację, a czasami wręcz wyalienowanie, co
G. Mazurkiewicz, J. Berdzik, Modernizowanie nadzoru pedagogicznego…, dzieł. cyt., s. 11.
M. Szałaj, Ewaluacja oświaty w perspektywie polskich wyzwań rozwojowych, Internet, [dostęp: 12.12.2014 r.],
dostępny: http://www.ptde.org/file.php/1/Archiwum/XVII_KDE/pedeefy/Szalaj.pdf, s. 194.
8
A. Borek. M. Siejewicz, Jak zaprosić szkołę do rozwoju? Rola dyrektora w ewaluacji wewnętrznej, Internet,
[dostęp:
12.12.2014
r.],
dostępny:
http://www.ptde.org/file.php/1/Archiwum/XIX_KDE/pdefy/Borek,Siejewicz_2013.pdf, s. 306.
6
7
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
było już europejskim i amerykańskim doświadczeniem ewaluacji lat siedemdziesiątych,
podporządkowanej technokratycznym potrzebom korporacji”9.
Zdaniem uczonego, przeciwnika formalizowania szkolnych badań społecznych,
tendencje, zauważone także w polskim systemie, zaprzeczają idei ewaluacji, dlatego badacz
przypomniał wszystkie fazy owych badań, podkreślając, że „proces ewaluacji nie kończy się
na raporcie”: Ostatnią fazą procesu jest zastosowanie wyników ewaluacyjnych, co nie musi
ograniczać się do jednorazowego działania administracyjnego, ale może być czasami długim
samodzielnym procesem aplikacyjnym oddziałującym na świadomość, przyzwyczajenia,
postawy i zachowania uczestników, ale także na postawy i przekonania decydentów. Efekty
ewaluacji daleko bowiem nie sprowadzają się do pisanego raportu, a są elementem
wkomponowanym w kulturę organizacyjną szkoły oraz systemu”10.
Z wniosków, które formułuje Korporowicz wynika, że zmiany będą obejmowały kilka
aspektów ewaluacji. Wciąż, nie tylko zdaniem cytowanego autora, potrzebne jest
doskonalenia kompetencji ewaluatorów i metod sporządzania raportów. Potrzebny jest nowy
język, rozpoznany w wyniku diagnozy środowiska, ponieważ kultura organizacji tkwi w
języku odzwierciedlającym np. ważne dla danej grupy wartości. Oprócz kierunków rozwoju,
co warto podkreślić, Korporowicz zapowiada konieczność powrotu do tradycji. Do
pierwszych założeń ewaluacji, dziś, niestety, kojarzonej z kontrolą i lokalnymi rankingami
szkół.
Opis badań
Cel badań
Celem sondażu było poznanie opinii nauczycieli pracujących w placówkach
oświatowych na terenie powiatu ostrzeszowskiego na temat roli ewaluacji zewnętrznej w
życiu placówki. Nauczyciele odpowiadali na pytania ankietowe, określając stopień, w jakim
wyniki prowadzonej w placówce ewaluacji dostarczają szkole i wszystkim zainteresowanym
potrzebnych do rozwoju i doskonalenia jakości informacji. Wyrażali również swoją opinię o
przydatności i celowości ewaluacji zewnętrznej. Wyniki i wnioski płynące z sondażu warto
L. Korporowicz, Refleksja jako działanie. O stałej potrzebie przełamywania redukcji w pojmowaniu badań
ewaluacyjnych
w
edukacji,
Internet,
[dostęp:
12.12.2014
r.],
dostępny:
http://www.ptde.org/file.php/1/Archiwum/XVIII_KDE/XVIII%20KDE%20-%20referaty/Korporowicz.pdf,
s.
24.
10
Tamże, s. 31.
9
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
wykorzystać w działaniach zmierzających do podnoszenia efektywności systemu nadzoru
pedagogicznego i w procesie oceny jakości pracy szkoły.
Dane ogólne
Prezentowana analiza jest wynikiem anonimowej ankiety przeprowadzonej wśród 141
nauczycieli pracujących w placówkach oświatowych powiatu ostrzeszowskiego, w tym:
- 5 (3,5%) nauczycieli przedszkoli
- 54 (38,3%) nauczycieli szkół podstawowych
- 29 (20,6%) nauczycieli gimnazjów
-53 (37,6%) nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych
Wszyscy ankietowani nauczyciele posiadają wykształcenie wyższe magisterskie,
a dodatkowo 54 osoby (38,3%) ukończyły studia podyplomowe. Blisko 80% ankietowanych
to kobiety. Największa grupa ankietowanych to osoby w wieku od 41-50 lat (43%), następnie
w wieku 30-40 lat (31%), 51-60 lat (23%), tylko pięć osób to nauczyciele w wieku 20-30 lat.
Pod względem stażu pracy to próba badawcza przedstawia się następująco:
- 26 (18,4%) nauczycieli posiada staż od 0 – 10 lat pracy
- 43 (30,5%) nauczycieli posiada staż od 11 – 20 lat pracy
- 52 (36,9%) nauczycieli posiada staż od 21 – 30 lat pracy
- 19 (13,5%) nauczycieli posiada staż od 31 – 40 lat pracy
- 1 (0,7%) nauczyciel posiada staż powyżej 40 lat pracy
Największa 59% grupa badanych posiada stopień awansu zawodowego nauczyciela
dyplomowanego. 32% to nauczyciele mianowani, a 9% to nauczyciele kontraktowi.
W placówkach oświatowych 60% ankietowanych nauczycieli była już prowadzona ewaluacja
zewnętrzna.
Zadaniem ankietowanych było określenie stopnia zgodzenia się z zaprezentowanymi
10
tezami
dotyczącymi
roli
ewaluacji
zewnętrznej
w
sześciostopniowej
skali
(1 – zdecydowanie nie; 2 – raczej nie; 3 – nie; 4 – raczej tak; 5 – tak; 6 - zdecydowanie tak)
Tezy
1. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat jakości edukacji
2. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat jakości pracy placówki
3. Ewaluacja zewnętrzna jest przydatna dla placówki
4. Ewaluacja
zewnętrzna
dostarcza
informacji
na
temat
wyników
nauczania
w placówce
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
5. Ewaluacja zewnętrzna jest formą kontroli placówki
6. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat aktywności i umiejętności
społecznych uczniów w placówce
7. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza wiedzy na temat pracy nauczycieli
8. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza wiedzy na temat organizacji pracy placówki
9. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat współpracy placówki
z rodzicami
10. Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat poziomu spełnieni przez
placówkę wymagań
Uczestnicy badania mieli możliwość dopisania własnych spostrzeżeń.
Wyniki sondażu
Na pytanie pierwsze, „Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat jakości
edukacji” odpowiedzieli wszyscy ankietowani. 76,6 % (108 nauczycieli) pozytywnie oceniło
ten aspekt ewaluacji zewnętrznej.
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
30
raczej tak
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat
jakości systemu edukacji
Najwięcej, bo 34,8% ankietowanych, wskazało odpowiedź „TAK”. Wynik sondażu
wskazuje, że większość nauczycieli uważa, iż ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji o
jakości systemu edukacji. Zdania przeciwnego jest 23,4 % ankietowanych.
Ważnym celem ewaluacji zewnętrznej jest dostarczenie informacji na temat jakości
pracy placówki. Na pytanie dotyczące tej tezy również odpowiedzieli wszyscy respondenci.
78,7 % z nich pozytywnie oceniło ten aspekt badania. 21,3% nauczycieli uważa, że ewaluacja
zewnętrzna nie dostarcza informacji na temat jakości pracy placówki. W porównaniu z
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
sondażem, który wykonała Joanna Kołodziejczyk na przełomie lat 2010/2011, wynik jest
niższy. Ze zdaniem „raport odzwierciedla znany nauczycielom obraz szkoły/placówki”
zgodziło się wówczas 83% respondentów11.
70
60
Zdecydowanie nie
50
Raczej nie
nie
raczej tak
40
30
tak
zdecydowanie tak
20
10
0
Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat
jakości pracy placówki
„Ewaluacja zewnętrzna jest przydatna dla placówki” – taką tezę postawiono przed
ankietowanymi nauczycielami w pytaniu trzecim. Potwierdziło ją 77, 3% badanych osób.
22,7% ankietowanych było przeciwnego zdania. Można zatem stwierdzić, że zdecydowana
większość potwierdza przydatność ewaluacji zewnętrznej dla placówek oświatowych. Warto
jednak zauważyć, że 5,7% ankietowanych uważa, że ewaluacja zewnętrzna zdecydowanie nie
jest potrzebna placówce (była to największa liczba wskazań „zdecydowanie nie” we
wszystkich zadanych w ankiecie pytaniach).
J. Kołodziejczyk, Ewaluacja zewnętrzna szkół i placówek edukacyjnych w oczach nauczycieli i dyrektorów.
Badanie recepcji ewaluacji zrealizowanych w roku szkolnym 2010/2011, Internet, [dostęp: 12.12.2014 r.],
dostępny: http://www.ptde.org/file.php/1/Archiwum/XVII_KDE/pedeefy/Kolodziejczyk.pdf, s. 286.
11
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Zdecydowanie nie
Raczej nie
nie
raczej tak
tak
zdecydowanie tak
Ewaluacja zewnętrzna jest przydatna dla placówki
Na temat czwartej tezy „Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat
wyników nauczania w placówce” wypowiedzieli się wszyscy ankietowani. 72,3%
potwierdziło ją. 27,7% uważa, że ewaluacja nie dostarcza informacji na temat wyników
nauczania w placówce.
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Zdecydowanie nie
Raczej nie
nie
raczej tak
tak
zdecydowanie tak
Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat
wyników nauczania w placówce
Zdaniem 90,8% nauczycieli ewaluacja zewnętrzna jest formą kontroli placówki. Tylko
9,2% ankietowanych nie zgadza się z tym twierdzeniem. Na tle innych wypowiedzi oraz
tendencji występujących w literaturze przedmiotu wynik może niepokoić. Stawia bowiem pod
znakiem zapytania kluczowe dla szkoły kwestie: dobrowolność, zaangażowanie w zmianę,
podmiotowość zmiany i indywidualny rozwój. Nauczyciele, dla których ewaluacja jest tylko
formą zewnętrznej kontroli mogą, jak respondenci w badaniu Joanny Kołodziejczyk, wciąż
zbyt małą wagę przywiązywać do „analizy szkolnej rzeczywistości” (w roku 2011 około 38%
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
nauczycieli i dyrektorów wierzyło w ten rodzaj aktywności, a co trzeci uczestnik sondażu
przywiązywał wagę do analizy raportu w grupach)12.
70
60
Zdecydowanie nie
50
Raczej nie
nie
40
raczej tak
tak
30
20
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnętrzna jest formą kontroli placówki
To, że ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat aktywności i umiejętności
społecznych uczniów w placówce potwierdziło 75,9% ankietowanych. 24,1% nie zgadzało się
z tezą przedstawioną w ankiecie jako szóstą.
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
raczej tak
30
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnetrzna dostarcza informacji na temat
aktywności i umiejętności społecznych uczniów w placówce
W pytaniu siódmym nauczyciele ocenili, czy ewaluacja zewnętrzna dostarcza wiedzy
na temat pracy nauczycieli w placówce. Podobnie jak w poprzednich tezach zdecydowana
większość (75,2%) odpowiedziało pozytywnie. 24,8% stwierdziło, że ewaluacja nie dostarcza
wiedzy na temat pracy nauczycieli.
12
J. Kołodziejczyk, Ewaluacja zewnętrzna szkół i placówek edukacyjnych…, dzieł. cyt., s. 286.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
raczej tak
30
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnętrzna dostarcza wiedzy na temat pracy
nauczycieli w placówce
Bardzo pozytywnie nauczyciele ocenili stopień, w jakim ewaluacja dostarcza wiedzy
na temat organizacji pracy placówki. Spełnienie przez ewaluację zewnętrzną tej roli
potwierdziło 83% ankietowanych. Tylko 17% ankietowanych nie zgodziło się z tym
twierdzeniem.
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
30
raczej tak
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnętrzna dostarcza wiedzy na temat
organizacji pracy placówki
Dziewiąte pytanie dotyczyło tezy „Czy ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na
temat współpracy placówki z rodzicami”. 80,9% stwierdziło, że TAK. Ten wynik jest wyższy
niż uzyskany przez J. Kołodziejczyk. Cztery lata temu około 60% respondentów wiązało
ewaluację z poprawą współpracy z rodzicami13.
13
J. Kołodziejczyk, Ewaluacja zewnętrzna szkół i placówek edukacyjnych…, dzieł. cyt., s. 286.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
raczej tak
30
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja zewnetrzna dostarcza informacji na temat
współpracy placówki z rodzicami
Punktem odniesienia branym pod uwagę przy ocenie wyników ewaluacji zewnętrznej
są wymagania określone w rozporządzeniu dotyczącym nadzoru pedagogicznego. Ostatnie
pytanie ankiety dotyczyło tezy „Ewaluacja zewnętrzna dostarcza informacji na temat poziomu
spełnienia przez placówkę wymagań”. Potwierdziło ją 82,3 % ankietowanych nauczycieli.
17,7% nauczycieli stwierdziło, że ewaluacja nie dostarcza informacji na temat poziomu
spełnieni wymagań.
60
50
Zdecydowanie nie
40
Raczej nie
nie
raczej tak
30
20
tak
zdecydowanie tak
10
0
Ewaluacja dostarcza informacji na temat poziomu
spełnienia przez placówkę wymgań.
Wnioski
Zdecydowana większość respondentów ceni sobie ewaluację zewnętrzną: 79,3 %
ankietowanych pozytywnie oceniło role ewaluacji zewnętrznej w życiu placówki, a 73,7%
nauczycieli uważa, że ewaluacja zewnętrzna jest przydatna dla placówki oświatowej.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ankietowani najwyżej ocenili dostarczanie przez ewaluację zewnętrzną informacji o
organizację pracy placówki, poziomie spełnienia wymagań, współpracy z rodzicami.
100,00%
90,00%
80,00%
70,00%
60,00%
50,00%
40,00%
30,00%
20,00%
10,00%
0,00%
informacje na temat systemu
edukacji
inormacje na temat jakości
pracy placówki
przydatność ewaluacji dla
placówki
informacje na temat wyników
nauczania
ewaluacja jako forma kontroli
aktywność i umiejetności
społeczne uczniów
wiedza na temat pracy
nauczycieli
wiedza na temat organizacji
pracy w placówce
Pozytywne odpowiedzi na
poszczególne pytania
ankiety
informace o współpracy z
rodzicami
informacje o poziomie
spełnienia wymagań
Najniższe poparcie dotyczyło związku ewaluacji z dostarczeniem wiarygodnej wiedzy
na temat wyników nauczania w placówce, pracy nauczycieli, aktywności i umiejętności
społecznych uczniów.
Myśląc o najpilniejszej zmianie, należałoby, np. w ramach doskonalenia zawodowego
nauczycieli, wzbogacić wiedzę rad pedagogicznych na temat idei ewaluacji. Drugim
działaniem mogło być powtórzenie sondażu, za pomocą którego poznalibyśmy dokładniej
przyczyny traktowania szkolnych badań społecznych jako formy zewnętrznej kontroli.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego