Tezy wystąpienia na Konferencji Unia Europejska na polskiej wsi

Andrzej Kaleta
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Tezy wystąpienia na Konferencji
Unia Europejska na polskiej wsi. Początek demarginalizacji społeczności wiejskich?
Warszawa, 29 września 2005
Trzy drogi demarginalizacji polskiej wsi
1. Urbanizacja
Jeśli uznajemy, że konsekwencją procesów przechodzenia do gospodarki rynkowej musi
być przyśpieszenie procesów urbanizacji - rozumianej jako przenoszenie racjonalności
produkcji przemysłowej do rolnictwa i wykorzystywanie racjonalności miasta
w rozwiązywaniu społecznych problemów obszarów wiejskich - to przed polską wsią rysują
się nieciekawe perspektywy rozwoju, prowadzące do pogłębienia niekorzystnych zmian:
a/ w wymiarze ekonomicznym - bankructwo wielu gospodarstw rolnych i wzrost bezrobocia
wiejskiego, ze względu na permanentny deficyt pełnoetatowych miejsc pracy poza
rolnictwem;
b/ w wymiarze społecznym - pogłębienie degradacji cywilizacyjnej wielu rodzin wiejskich,
w tym przede wszystkim rolniczych, i wyludnienie niektórych regionów kraju;
c/ w wymiarze ekologicznym - pogarszanie się stanu gleb, wód, fauny i flory ze względu na
konieczność intensyfikacji produkcji w mniejszej liczbie większych i bardziej produktywnych
gospodarstw rolnych;
d/ w wymiarze kulturowym - dalsza degradacja wielu ważnych (szczególnie z punktu
widzenia procesów integracji europejskiej «Europa wielu ojczyzn») wartości tradycji
chłopskiej i wiejskiej oraz niekorzystne zmiany w wiejskiej przestrzeni architektonicznokrajobrazowej, w konsekwencji zastosowania technologii przemysłowych w rolnictwie.
Jeśli jednak proces urbanizacji określimy jako tworzenia podstaw wyższej jakości
życia i procesów produkcyjnych wyższej generacji, a odwoływanie się do chłopskich form
życia i produkcji potraktujemy jako cywilizacyjną potrzebę, to wieś polska znacznie łatwiej
jak bardziej zmodernizowana wieś zachodnioeuropejska może się stać przestrzenią
przyszłości. Przekonanie to wywodzę z coraz bardziej już dziś oczywistej konieczności
ukształtowania nowych związków między obszarami wiejskimi i społeczeństwem post
przemysłowym, który zakłada porzucenie racjonalności społeczeństwa przemysłowego
oraz przyjęcie zasady społeczno-ekologicznej orientacji wszystkich działań na obszarach
wiejskich naszego kraju. Uważam, że przyjęcie takiego modelu może nas chronić przed
powtórzeniem poważnych i bardzo kosztownych błędów jakie w polityce wobec wsi
i rolnictwa popełniły kraje wyżej od Polski rozwinięte.
Skansenizacja
Porzucenie racjonalności społeczeństwa przemysłowego oraz przyjęcie zasady
społeczno-ekologicznej orientacji wszystkich działań na obszarach wiejskich naszego
kraju (nazywane niekiedy skansenizacją) oznacza:
•
•
•
•
•
odrzucenie zasady dominacji sfery ekonomicznej nad sferą społeczno-kulturową
i przyrodniczą (zasada rozwoju zrównoważonego);
wprowadzenie zasady podmiotowości wsi i podmiotowości jej mieszkańców;
zmianę społecznego usytuowania rolnictwa (funkcje, uznanie trwałości rodzinnego
gospodarstwa rolnego, uznanie rolnika za zarządcę dziedzictwa przyrodniczego
i kulturowego i materialne rekompensowanie tych obowiązków);
uznanie nowoczesnych mediów teleinformatycznych za podstawowy instrument
gospodarczego i społecznego rozwoju obszaru wiejskiego;
wzmacnianie lub odbudowywanie tożsamości kulturowej mieszkańców wsi jako gwaranta
ochrony różnorodności kulturowej zintegrowanej Europy.
i stanowi podstawę jej bardziej samodzielnego rozwoju.
Samodzielny rozwój
Wejście obszarów wiejskich na drogę samodzielnego rozwoju, polegającą na
sprzężeniu ich zasobów materialnych i wartości kulturowych, nowych systemów
organizacyjno-instytucjonalnych środowiska lokalnego i nowoczesnych technologii; wymaga
przede wszystkim zmian mentalnych w osobowościach społecznych ich mieszkańców. Te
z kolei kształtują się przede wszystkim pod wpływem najszerzej pojętej edukacji, generującej
osobowości wyposażone w możliwie rozległą wiedzę. Nie mamy na myśli wyłącznie wiedzy
fachowej, która różnymi kanałami docierała i dociera do rolników i innych mieszkańców wsi
łatwiej niż wiedza ogólna i obywatelska, której dzisiaj przede wszystkim potrzeba. Te
bowiem tworzą podwaliny myślenia kategoriami społeczeństwa obywatelskiego oraz
skłaniają do aktywnego uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji dotyczących
obszarów wiejskich i własnej społeczności lokalnej. Wiedza jako niezbędny element
składowy rozwoju zrównoważonego prowadzi nas do pojęć kapitału ludzkiego, nazywanego
także humanistycznym, oraz kapitału społecznego, które musimy zacząć wreszcie wzmacniać.