docSzlakiem walk partyzantów AK w Borach Tucholskich
download 
Reklamacja Transkrypt
Szlakiem walk partyzantów AK w Borach Tucholskich
Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak walki - II wojna światowa Alojzy Bruski, ps. "Grab", "Drwal" Jan Sznajder Miejsce: Bory Tucholskie Szlakiem walk partyzantów AK w Borach Tucholskich Warunki na obszarze Pomorza (Borów Tucholskich) nie sprzyjały partyzantce. Pomimo istnienia rozległych kompleksów leśnych, jak Bory Tucholskie, sytuację pogarszały przecinające te obszary drogi, dukty i przysieki. Szata leśna też nie sprzyjała ukrywaniu się. Głównymi miejscami, w których partyzanci mogli budować obozy, były młodniki. Obszar Borów Tucholskich zamieszkiwała liczna rzesza Niemców, w znacznej części elementu napływowego przybyłego głównie z obszarów wschodnich, m. in. Besarabii, ale również osadników z rdzennych Niemiec, którzy zajmowali majątek pozostały po wysiedleniu Polaków. Sporym utrudnieniem dla oddziałów partyzanckich było stopniowe zastępowanie leśniczych polskich niemieckimi. Na obszarach przyleśnych znajdowała się duża sieć posterunków żandarmerii. Partyzantkę zwalczała policja porządkowa, a także specjalne ruchome oddziały policyjne zwane Jagdkommando (od drugiej połowy 1943 roku jednostki te zostały rozmieszczone w większych wioskach Borów Tucholskich). Od połowy 1944 roku pojawiło się wojsko i SS. Polskie Państwo Podziemne Po zajęciu obszaru państwa polskiego przez wojska niemieckie i sowieckie na terenach okupowanych powstały szczególne konspiracyjne struktury politycznowojskowe, zapewniające ciągłość funkcjonowania legalnych władz na terytorium wcześniejszej II RP. Znajdowały się one pod zwierzchnictwem jawnego rządu emigracyjnego, początkowo przebywającego we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii. Należy podkreślić wielkie znaczenie Polskiego Państwa Podziemnego, gdyż było ono akceptowane przez Polaków, którzy w większości stosowali się do zarządzeń wydawanych przez przedstawicieli władz PPP. Budowa PPP opierała się w początkowym okresie o SZP (Służbę Zwycięstwu Polski), 1 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak walki - II wojna światowa Rysunek Jana Sznajdera Według Szefa Sztabu Okręgu Pomorskiego, J. Chylińskiego: „Akcja zbrojna była przeprowadzana przez oddziały leśne – partyzantki w ograniczonych rozmiarach narzucanych przez okupanta. [...] Okręg Pomorze nie nadawał się na większe akcje zbrojne z powodu braku ludzi, sprzętu, uzbrojenia, zaopatrzenia i braku większych kompleksów leśnych (lasy kultywowane, nie nadające się na bazy i melinowanie większych oddziałów), które nie dają ochrony oddziałom”. Pomimo trudnej sytuacji na obszarze okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie powstały oddziały partyzanckie, które działały przez cały okres okupacji. Funkcjonowały one głównie na terenie Inspektoratów brodnickiego, bydgoskiego i chojnickiego. Nie sposób porównywać GG z ziemiami wcielonymi, ponieważ na obu obszarach były zróżnicowane warunki polityczne i bytowe. Oczywiście, przyczyniało się to do tego, iż na terenie GG liczba akcji dywersyjnych przeprowadzanych przez oddziały partyzanckie była znacznie większa. Wielkim atutem było, natomiast, szerokie zaplecze społeczne. J. Szalewski w swoich wspomnieniach napisał: W zasadzie która powstała, gdy nie umilkły jeszcze strzały wojny obronnej z 1939 roku. Na jej czele stanął generał Michał Karaszewicz–Tokarzewski. Zadania tej organizacji miały mieć charakter cywilny i wojskowy. W listopadzie 1939 roku powołano Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), zastąpił on SZP jako oficjalną organizację funkcjonującą na obszarach okupowanych. Jej głównym komendantem został gen. Kazimierz Sosnkowski. Komenda Główna ZWZ znajdowała się u boku władz emigracyjnych do czerwca 1940 roku, natomiast później została przeniesiona na teren okupowanego kraju, do Warszawy. Jej komendantem został płk. Stefan Rowecki, ps. „Grot”. Wydarzenie to przyczyniło się do ułatwienia koordynowania prac konspiracyjnych na obszarach wcielonych do Rzeszy, Generalnego Gubernatorstwa i zajętych przez ZSRR. W lutym 1942 roku ZWZ po rozkazie gen. Władysława Sikorskiego przekształcono w Armię Krajową. Był to doniosły akt polityczny (ukazujący ZSRR, iż na terenie naszego kraju działają żołnierze, stawiający opór okupantowi) i symboliczny (wskazujący wyraźnie, że Polacy stanowią silne wsparcie w walce z nazistami poprzez reprezentowaną siłę, tj. w Polskich Siłach Zbrojnych na zachodzie, na wschodzie w ZSRR i AK w kraju). Głównym celem SZP – ZWZ – AK była różnorodna walka zbrojna z okupantem. Podczas okupacji zwierzchnictwu AK podporządkowała się większość organizacji konspiracyjnych. W lipcu 1942 roku liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK dochodziła do 200 tys. Największą akcją, która wywarła ogromny wpływ na późniejszą działalność AK, był plan „Burza”. Działalność PPP nie polegała jedynie na funkcjonowaniu pionu wojskowego, lecz także struktur cywilnych, które w początkowym okresie okupacji były źle zorganizowane z powodu toczących się ciągłych sporów ideowych. Pierwszym krokiem zmierzającym do załagodzenia sytuacji było utworzenie Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP) w lutym 1940 roku. Była to oficjalna reprezentacja polityczna przedwojennych partii (SP, PPS-WRN, SN i SL). Kolejnym krokiem, który przyczynił się utrwalenia fundamentów PPP, było powołanie w kraju Delegata Rządu – Cyryla Ratajskiego. Zakres zainteresowań organów delegata obejmował praktycznie wszystkie problemy administracji państwowej i samorządowej. Delegat był najwyższym reprezentantem władzy 2 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak walki - II wojna światowa prawie każda polska rodzina na Pomorzu stanowiła bastion oporu i polskości. Polacy zamieszkujący ten region kraju byli głęboko patriotycznie wyrobieni, odznaczali się dużym umiłowaniem wolności i dlatego, śmiertelnie nienawidząc hitlerowskiego okupanta, łatwo dali się wciągnąć do pracy w ruchu oporu.. W 1939 roku na terenie Borów Tucholskich działały oddziały składające się z ocałałych żołnierzy rozbitej w kampanii wrześniowej Armii „Pomorze”, których jednak nie sposób uznać za oddziały partyzanckie. W latach 1940-1941 w wyniku działań eksterminacyjnych skierowanych wobec ludności polskiej, „niepożądanej z punktu widzenia bezpieczeństwa Trzeciej Rzeszy”, na obszarze Pomorza 1939 roku duża grupa osób schroniła się do lasów przed prześladowaniami. To właśnie oni w dużej część zaczęli stanowić trzon później tworzonych oddziałów partyzanckich. Oddziały w tym okresie cechuje luźna organizacja. Okres ten charakteryzował się rzadkimi akcjami dywersyjnymi, najczęściej najważniejsze działania związane były z uzupełnianiem zaopatrzenia oraz ochroną miejsca obozowego. Przełomowym okazał się rok 1943. Na obszary leśne zaczęły napływać liczne grupy osób zagrożonych powołaniem do wojska niemieckiego, bądź już dezerterów, a także zagrożonych aresztowaniem konspiratorów, które wzmocniły dotychczas działające grupy partyzanckie. Był to skutek polityki III Rzeszy wobec ludności polskiej tych terenów, zwłaszcza dekretu (z października 1942), określającego zasady obowiązku służby wojskowej osób wpisanych do III grupy Niemieckiej Listy Narodowej. Faktycznie od 1943 roku na terenie Borów Tucholskich zaczynają działalność oddziały partyzanckie podporządkowane Okręgowi Pomorskiemu AK. Momentem zwrotnym było przystąpienie oddziału Jana Szalewskiego do AK (wcześniej należał on do TOW „Gryf Pomorski” i PAP). Na przełomie 1943/1944 roku na rozkaz Komendanta Okręgu zaczęto organizować zgrupowania oddziałów partyzanckich (OP). Działające w Inspektoracie Bydgoskim OP funkcjonowały pod nazwą „Cisy – 100” (inny kryptonim: „Bory”, dowódcą został kpt. Alojzy Bruski). Do tego zgrupowania należały trzy oddziały partyzanckie: „Świerki – 101”(dowódca: A. Bruski), „Jedliny – 102” (dowódca – Jan Sznajder) i „Szyszki – 103” (dowódca – Jan Szalewski). Działania te podjęto w ramach planu „Burza” i w tym celu rozpoczęto odtwarzanie Sił Zbrojnych w Kraju (OSZ), które miały być przygotowane do powstania. W istocie zgrupowanie „Cisy” było zaczątkiem przyszłej dywizji. W wyniku niesprzyjających warunków, głównie z uwagi na szybkie postępy Armii Czerwonej na froncie wschodnim, zrezygnowano z tego planu i zastąpiono go rozkazem „Deszcz”. Od tego momentu głównym zadaniem żołnierzy AK była ochrona ludności i ważnych obiektów na terenie Pomorza. Od 1943 roku rozpoczyna się okres licznych walk z siłami niemieckimi, co wiąże się ze zwiększeniem aktywności oddziałów partyzanckich, a także ich powiększeniem. państwowej na terenie okupowanego kraju. Kolejni delegaci: Jan Piekałkiewicz i Jan St. Jankowski. PKP jako organ opiniodawczy delegatów w 1943 roku został przemianowany na Krajową Reprezentacje Polityczną, a następnie w 1944 roku na Radę Jedności Narodowej. Etapem końcowym tworzenia się PPP było nadanie Delegatowi Rządu uprawnień ministra i zastępcy prezesa Rady Ministrów. Funkcjonowanie pionu cywilnego usprawniało działalność PPP, która obejmowała praktycznie wszystkie dziedziny państwa, jakby administracja państwowa działała legalnie. Podjęte działania PPP w latach 1939 -1945 wzmocniły Polaków w trudnych chwilach okupacji, przyczyniając się do oporu czynnego i biernego wobec okupanta. PPP jest fenomenem ówczesnych czasów. W żadnym okupowanym kraju nie funkcjonowała taka siła polityczno – społeczno – wojskowa. Kontekst historyczny Konspiracja na terenie Pomorza zaczęła się kształtować od października 1939 roku. Była ona zróżnicowana i związana z różnymi inicjatywami, a także kontaktami ludności zamieszkującej ten obszar. Funkcjonowanie danych organizacji podczas okupacji wiązało się z wcześniejszą działalnością przedwojenną, jak „Grunwald” czy Szare Szeregi, i wynikało z inicjatyw regionalnych (Polska Armia Powstania, Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”, później „Gryf Pomorski”) bądź też z inicjatyw lokalnych działaczy („Orzeł Biały”, „Strażnica”, „Szwadron Śmierci”, „Pomoc Polakom” później przekształcona w organizację „Polska Żyje”. Katollech – „Katoliccy Lechici” i „Batalion Śmierci”) albo z możliwości działania w strukturach ogólnopolskich (Komenda Obrońców Polski, Związek Jaszczurczy i „Miecz i Pług”). Działalność SZP – ZWZ – AK na Pomorzu można podzielić na trzy okresy: 1. Lata 1939 – 40: Umocnienie sieci konspiracyjnej opartej na kontaktach i działaniach m. in. organizacji „Grunwald”, KOP. Dążenie struktur PPP, aby przygotować się do powstania przeciw okupantowi w momencie wybuchu otwartego konfliktu pomiędzy Francją, Anglią a III Rzeszą. Masowe aresztowania dokonane jesienią 1940 roku przyczyniły się do osłabienia działalności. 2. Lata 1940 – 1943: ponowne kształtowanie się struktur konspiracyjnych, przygotowywanych do długotrwałych działań. Momentem 3 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak walki - II wojna światowa Na terenie obecnego Województwa kujawsko – pomorskiego działały głównie oddziały „Świerków” i „Jedlin”. „Świerki” działały od wiosny 1942 r. na terenie obwodu świeckiego. Założycielem grupy był Stefan Guss, ps. „Dan”, przedwojenny nauczyciel przeszkolony w dywersji pozafrontowej. Był on głównym twórcą partyzantki na Pomorzu. Ludność miejscowa nadała mu przychylne przydomki, jak: „nieuchwytny hetman leśny”, „generał Dan”, co było dowodem rozgłosu udanych akcji partyzanckich. Były to najczęściej działania rekwizycyjne u gospodarzy niemieckich, i niemieckich przesiedleńców, którzy na skutek alianckich bombardowań utracili dotychczasowe mieszkania w Rzeszy, ale również działania dywersyjne, np. rozkręcenie torów na trasie Tuchola – Chojnice, a także działania obronne, m.in. starcie z oddziałami Jagdkommando i policji w rejonie Smoleńska. W tym okresie oddział liczył ok. 30 ludzi. Oddział „Dana” – wspominał H. Bukowski ps. „Sójka” – był zorganizowany na wzór wojskowy, gdzie zajęcia odbywały się według ustalonego planu. Główne obozy „Świerków' znajdowały się w rejonach Przewodników, Błędna, Trzebocina i Białej. Na wiosnę 1943 roku „Dan” przekazał ponad 50 osobowy oddział A. Bruskiemu, ps. „Grab”. Były dowódca miał zorganizować drugi oddział o kryptonimie „Jedliny”. „Grab” był „spalonym” komendantem Inspektoratu Tczewskiego i z obawy przed aresztowaniem schronił się w Borach Tucholskich. Nowy dowódca wykazał się podobną fantazją jak poprzedni. Systematycznie zwiększał liczebność oddziału, przekształcając go w zgrupowanie złożone z oddziału kadrowego i pododdziałów. W tym okresie oddział liczył około 150 ludzi. „Świerki” współpracowały z oddziałem desantowym por. Kazimierza Walnuka „Żelaznego”. Korzystnym wynikiem współpracy był wspólny atak wraz z oddziałem „Jedlin” na Czersk Świecki, gdzie znajdowały się kwatery lotników niemieckich. W maju 1944 roku w rejonie Lipinek „Świerki” stoczyły walkę z przeważającymi siłami wroga, zadając mu dotkliwe straty. Podczas walki zginął komendant Jegdkommando z Przewodnik. Największy bój oddział stoczył w okrążeniu w rejonie Zazdrość – Laski – Brzeźno – Łuby – Stara Rzeka – Osie w październiku 1944 roku. Pomimo wydostania się z pierścienia ostatecznie oddział został rozformowany. Zmniejszono go do 18 ludzi. Walki toczył do stycznia 1945 roku. Ostatnią walkę grupa „Graba” stoczyła z patrolem Wehrmachtu w rejonie Świecia. W okolicach Maksymilianowa w dniu 19 stycznia 1945 roku „Grab” rozwiązał oddział. „Jedliny” działały w rejonie Tuchola – Czersk – Nowe – Świecie – Koronowo. Oddział został on założony przez S. Gussa ps. „Dan” w celu ochrony komendanta i sztabu Okręgu Pomorskiego AK. W czerwcu 1944 roku oddział 30 osobowy został przekazany Janowi Sznajderowi ps. „Dąb”, „Jaś” (S. Guss został wyznaczony na komendanta Inspektoratu Chojnice – zwrotnym tego okresu są aresztowania dokonane na wiosnę 1942 roku, które przyczyniają się rozbicia struktur i zahamowania działalności. 3. Lata 1943 – 1945: ponowne zespolenie AK, pomimo działań podejmowanych przez Niemców w 1943 i 1944 roku. Następują przygotowania do powstania powszechnego, akcji „Burza”, „Deszcz” i zmiany sytuacji związanej z wkroczeniem Armii Czerwonej. Komenda Okręgu znajdowała się w Toruniu. W latach 1941 – 1943 Okręg Pomorski dzielił się na trzy podokręgi: Północny, Południowy i Południowo-Wschodni. W 1943 roku w miejsce powyższych podokręgów powstały dwa: Północny i Południowy oraz zawiązki Północno-Wschodni i Północno-Zachodni. Funkcjonowanie Komendy Pomorskiego Okręgu było utrudnione z powodu częstych aresztowań, co przyczyniało się do braków kadrowych, szczególnie w szeregach oficerskich. Warunki do funkcjonowania konspiracji były trudniejsze na terenach wcielonych do Rzeszy, niż w Generalnym Gubernatorstwie. Główne działania na terenie Okręgu Pomorskiego: zorganizowano gęstą sieć informacyjno-wywiadowczą, umożliwiającą obserwację wszelkich posunięć okupanta, przygotowywano się do powstania powszechnego, planu „Burza”, prowadzono działalność dywersyjno-sabotażową. zorganizowana przez oddziały KEDYWU (Kierownictwo Dywersji AK), wykonywano wyroki na donosicielach i funkcjonariuszach policji, prowadzono stały sabotaż na terenie fabryk i kolei, podtrzymywano pracę propagandową i informację o sprawach bieżących, m. in. o sytuacji na frontach, organizowano akcję propagandową wśród ludności niemieckiej (tzw. akcja „N”), utrzymywano działanie sił pomocniczych Wojskowej Służby Kobiet i wspomagano organizację oddziałów partyzanckich. Walka bieżąca na terenie Pomorza była ograniczana przez Komendę Okręgu jak i Okręgową Delegaturę Rządu RP do akcji najbardziej potrzebnych. Wynikało to głównie z obawy przed represjami na masową skalę spadającymi na ludność cywilną. 4 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl Szlak walki - II wojna światowa Tczew, miał tam zorganizować kolejny oddział partyzancki). Pod koniec tego roku grupa liczyła ok. 50 żołnierzy. Oddział prowadził akcje rekwizycyjne w celu zdobycia broni, żywności i odzieży. Broń zdobywano na niemieckich leśniczych, żandarmach i urlopowanych żołnierzach. Dokonywano również akcji sabotażowych: rozkręcano szyny, niszczono sygnały kolejowe, a także zrywano linie telefoniczne. Inne akcje zazwyczaj były obronne. Dokonano również ataku wraz ze „Świerkami” i radzieckim oddziałem desantowym na Czersk Świecki. W lipcu 1944 roku oddział uniknął rozbicia ze strony Jagdkommando. Wyruszył dalej na południe i rozdzielił się na mniejsze grupki, aby schronić się pośród mieszkańców okolicznych miejscowości. Partyzanci przeczekali obławy w bunkrach zbudowanych pod oborami, stodołami, domami mieszkalnymi, by potem ponownie rozpocząć działalność. Obóz został wybudowany w nowym miejscu, niedaleko wioski Wielkie Gacno. Najbardziej znaczącym osiągnięciem działalności wywiadowczej „Jedlin” było rozpoznanie w okolicach Wierzchucina znajdującej się tam wyrzutni rakiet V – 1 i V – 2, tzw. „broni odwetowej”, która miała rozstrzygnąć wynik II wojny światowej. Od końca roku „Jedliny” rozpoczęły bliską współpracę z oddziałem desantowym WP pod dowództwem ppor. Stanisława Mikielewicza „Staszka”. Wraz ze zbliżaniem się frontu sytuacja na obszarze Borów Tucholskich stawała się coraz bardziej niebezpieczna. Duża liczba niemieckich sił zbrojnych groziła dekonspiracją oddziału i jego rozbiciem. Na przełomie 1944 i 1945 roku oddział „Jedlin” liczył 50 osób (w styczniu do oddziału na krótki okres dołączyła część przedstawicieli rozbitej grupy „Graba” – 15 osób). Od początku 1945 roku oddział dokonywał akcji mających na celu zarekwirowanie potrzebnych materiałów, m.in. w Cekcynie, ale i także prowadził działalność informacyjno-wywiadowczą, obserwując wycofującą się armię niemiecką. Do ostatnich dni musieli stawiać czoła Niemcom, którzy dążyli do całkowitej likwidacji partyzantki polskiej. W wąwozie na „Wierzchowniku” w pobliżu drogi Kiełpiński Most - Okoniny, gdzie znajdował się bunkier, 14 lutego 1945 roku została zaskoczona sześcioosobowa grupka „Jedlin” wraz z dowódcą J. Sznajderem. Tylko dzięki szybkiej reakcji udało im się uniknąć śmierci. Po „wyzwoleniu” partyzanci zakosztowali przyjaźni naszego sojusznika ZSRR. 16 lutego 1945 roku oddział został przekazany w ręce NKWD. Wybrana bibliografia B. Chrzanowski, Konspiracja Rządu RP w regionie nadbałtyckim (1939 – 1945), [w:] Walka podziemna na pomorzu w latach 1939 -1 945, Toruń 1990, ss. 125 – 184. B. Chrzanowski, Konspiracja Rządu RP na Pomorzu w latach 1939 – 1945, Gdańsk 1992. B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939 – 1945, Gdańsk 2005. A. Gąsiorowski, Geneza i początki ruchu oporu na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1991. T. Jaszowski, Hitlerowskie prawo karne na Pomorzu 1939 – 1945, Warszawa 1989. K. Komorowski, Konspiracja pomorska 1939 – 1947, Leksykon, Gdańsk 1993. S. Krasucki, Okręg Pomorski ZWZ – AK w latach 1939 – 1945, [w:] Armia Krajowa na Pomorzu i jej powojenne losy, Bydgoszcz 1993, ss. 7 – 21. Materiały do dziejów Pomorskiego Okręgu ZWZ – AK, oprac. K. Minczykowska i J. Sziling, Toruń 2000. Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu, pod. Red. G. Górskiego, Toruń 1999. S. Salmonowicz, Polskie Państwo Podziemne(PPP) 1939 – 1945, [w:] Walka podziemna na Pomorzu w latach 1939 -1 945, Toruń 1990, ss. 11 – 50. P. Semków, Pobór Polaków z Pomorza do Wehrmachtu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2006, nr 8 – 9 (67 – 68), ss. 63 – 67. Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939 – 1945, części 1 – 6, Toruń 1994 – 2004. Szlak partyzancki Armii Krajowej w Borach Tucholskich, Przewodnik, Toruń 1995. J. Sznajder, Wspomnienia partyzanta Armii Krajowej z Borów Tucholskich (wojna – konspiracja „wolność” - zesłanie) 1939 – 1945, Toruń 2001. 5
Podobne dokumenty
Krajna w czasach eksterminacji
Grupy operacyjne policji bezpieczeństwa
i służby bezpieczeństwa – wszystkie zadania,
które zostały im powierzone na terenie całej
Polski określono kryptonimem Unternehmen
Tannenberg. Oczywiście dot...
