Metody i formy pracy

2015-12-15
Składniki procesu kształcenia
Metody i formy pracy
Realizacja treści
kształcenia odbywa
się za pomocą
odpowiednich metod
kształcenia.
Bernadeta NiesporekSzamburska
2.
Dlaczego? Po co?
1.
Co?
Efekty, cele
Jak treści wcielić
w życie?
Zajęcia
dydaktyczne
program kształcenia, moduły,
sylabus,
treści zajęć
4.
Warunki, zasady
3. Jak?
Metody,
formy pracy
Kiedy?
(czas)
Gdzie?
5.
Jaki przebieg
zajęć?
Sekwencje,
plan, konspekt
Kto
kogo uczy?
6.
Czym?
Środki i
pomoce
dydaktyczne
• Jak to było, gdy byli Państwo studentami, co
nudziło na zajęciach, a co motywowało do
pracy?
• Z jakiego powodu zajęcia, które prowadzimy,
realizujemy za pomocą takich a nie innych
metod dydaktycznych?
• Czy przed zajęciami zastanawialiśmy się nad
dopasowaniem metod dydaktycznych do
treści, których nauczamy?
Postawy bierne i aktywne studentów.
Uczenie się płytkie, głębokie i strategiczne.
Metody, c.d.
Metody nauczania na uczelni wyższej
Metoda – pochodzi od greckiego słowa „methodos”, co
znaczy badanie, sposób badania, droga dochodzenia
do prawdy.
Metoda kształcenia – jest to wypróbowany, świadomy i
systematycznie stosowany/powtarzalny układ czynności
między ekspertem i nowicjuszem, cel – spowodowanie
założonych zmian w zakresie wiedzy i kompetencji
nowicjusza.
W dydaktyce wyróżnia się metody podające
(akroamatyczne – uczenie przez przyswajanie),
poszukujące (erotematyczne, m.in. problemowe),
praktyczne (przez działanie), oglądowe,
waloryzacyjne (eksponujące – przez przeżywanie).
Zdolność uczących się do zapamiętywania
10% tego,
co
czytamy
20% tego,
co słyszymy
W nowoczesnym ujęciu edukacji liczy się opanowanie
umiejętności i rozwój kompetencji, a nie asymilacja
wiedzy – dlatego rośnie znaczenie odmian
kształcenia problemowego.
Ile informacji pamiętamy?
30% tego, co
widzimy
Oglądanie filmów,
eksponatów, pokazy
na żywo
Role play,
doświadczenia,
eksperymenty
Czytać
Oglądanie
ilustracji
B
I
E
R
N
E
50% tego, co
słyszymy i widzimy
70% tego, co sami
mówimy
90% tego, co sami robimy
Udział w dyskusji,
referat
A
K
T
Wne
Active learning – active teaching. Oregon State University.
2005.
słuchać
patrzeć
wykonywać (uczenie się
przez działanie)
1
2015-12-15
Forma przekazu a trwałość
zapamiętywania
Co wykorzystujemy podczas nauki?
Stopień
pamiętania
informacji
po:
3
godzinach
3 dniach
Mowa
(jedynie
mówienie)
70%
10%
Prezentacja
72%
20%
Wzrok
83%
Smak
1%
Uczymy się,
używając
zmysłów…
Zapach
1,5%
Mowa i
prezentacja
85%
Słuch
11%
Dotyk
3,5%
65%
Po 3 dniach wykładu z prezentacją, w czasie którego student może
coś od siebie powiedzieć, powinien pamiętać 65% materiału.
Metody, c.d.
Wzrost znaczenia odmian kształcenia problemowego i
aktywnego
Metody problemowe (uczenie przez odkrywanie) –
„wyzwalają” aktywność badawczą studentów.
Istotne – metody oparte na dyskusji w procesie
kształcenia:
- angażują studentów w wymianę poglądów,
- wymagają wewnętrznej aktywności,
- zachęcają do zajęcia własnego stanowiska,
- sprzyjają refleksji nad własnymi myślami,
- uczą mówić „własnym głosem”.
Im więcej zmysłów zaangażowanych w naukę – tym lepsze
rezultaty.
Metody aktywizujące/ aktywne
Drobne formy aktywizujące:
- mglisty punkt (co trudne, co niejasne),
- krótkie podsumowanie,
- test-quiz (np. pytania w formie slajdów, slajd),
- metoda pauz.
Dobrze aktywizują metody kooperatywne:
- praca w małych grupach (np. puzzle, karuzela),
- burza mózgów,
- odgrywanie ról (drama z inscenizacją),
- symulacyjne gry dydaktyczne (np. ława przysięgłych),
- dyskusja (np. panel dyskusyjny).
Niestety: wśród metod stosowanych przez nauczycieli
akademickich przeważają metody tradycyjne
(akroamatyczne i erotematyczne –mało
sproblematyzowane).
Przykład pytania testowego (quizu)
Mamy przedstawić studentom trudny problem w ograniczonym
czasie. Co wybieramy?
a) krótki wykład (przedstawiający problem),
b) podajemy jeden przykład ilustrujący problem (brak czasu na
więcej),
c) prosimy (ryzykując błędne rozwiązanie, a brakuje nam czasu
wspólną poprawę) o próbę samodzielnego rozwiązania,
d) podajemy literaturę objaśniającą problem.
Metody aktywne c.d.
Maksymalnie aktywizują studentów – obligują do
szukania informacji, przetwarzania informacji, tworzenia
pomysłów, podejmowania racjonalnych decyzji.
Burza mózgów – „fabryka pomysłów”, poszukiwanie
wielu pomysłów. Faza zgłaszania pomysłów oddzielona do
fazy wartościowania pomysłów.
Przebieg: sformułowanie problemu do rozwiązania –
zgłaszanie pomysłów rozwiązań – notowanie pomysłów –
analiza i ocena pomysłów – wybór najtrafniejszego.
Korzystne: wzajemne oddziaływanie i pobudzanie osób
uczestniczących w grze.
2
2015-12-15
Metody gier dydaktycznych
Metody gier dydaktycznych, c.d.
Metoda dramy polega na odgrywaniu ról (sytuacji).
Metoda symulacyjna polega na odtworzeniu sytuacji
problemowych, które były/będą problemami
rzeczywistymi.
Początkowo – obrona „własnych” racji, następnie w
dyskusji próbuje się znaleźć wyjście z sytuacji,
rozwiązanie problemu i podjęcie decyzji.
Metoda angażuje uczestników intelektualnie i
emocjonalnie.
Przebieg: 1) zaznajomienie z sytuacją wyjściową,
Może mieć zakres pełny (przedstawienie pełnego
modelu z rzeczywistości) lub niepełny (odwołanie się do
prawdopodobnej sytuacji rzeczywistej).
Metoda dobrze aktywizuje studentów, zwłaszcza przy
odwołaniu się do przyszłych sytuacji zawodowych.
– 2) przygotowanie opisu sytuacji, przydzielenie ról i
legendy postaci,
– 3) przeprowadzenie gry i jej analiza,
– 4) dyskusja na temat problemów zawartych w dramie.
Metody erotematyczne – dyskusja
Występuje we wszystkich ćwiczeniach w różnym stopniu i
nasileniu.
Dyskusja – zbiorowe zajmowanie się określonym
problemem, polega ona na wymianie myśli i poglądów
w trakcie wspólnego opracowania materiału.
Służy wymianie poglądów.
Temat dyskusji powinien być wcześniej znany
studentom, powinni być oni do niej przygotowani (np.
przez samodzielne studiowanie zadanych lektur).
Zalety: możliwość znacznej aktywizacji studentów,
formułowanie i prezentowanie własnych argumentów.
Wykład (wykład a studenci)
Wykład – dominująca metoda kształcenia w szkole wyższej,
najstarsza i najbardziej związana z tradycjami
uniwersytetów.
Jest jednocześnie metodą i formą kształcenia:
- jako forma jest pewną całością organizacyjną, trwającą
określoną ilość czasu;
- jako metoda jest pewnym układem systematycznie
stosowanych czynności nauczyciela.
Wady: mała skuteczność, pełnienie głównie funkcji
informacyjnej, sprzyjanie bierności.
Zalety: osobisty kontakt naukowy ze studentami, intelektualny i
społeczny, stanowiący istotę szkoły wyższej.
Warunkiem efektywności wykładu – utrzymanie uwagi
słuchaczy.
Różne techniki dyskusji
Techniki dyskusji: dialog, dyskusja obserwowana (panel),
okrągły stół, dyskusja typu seminaryjnego.
Dialog (gr. dwugłos) występuje, gdy jakieś zagadnienie
rozpatrują dwie osoby (np. referent i koreferent o odmiennych
poglądach).
Dyskusja obserwowana, czyli panelowa - prowadzona przez
kilka osób, lecz przysłuchuje się jej cała grupa.
Po zaprezentowaniu swoich poglądów przez wszystkich członków
panelu, głos może zabrać każdy uczestnik, zadając pytanie lub
biorąc udział w dyskusji.
Dyskusja typu seminaryjnego – najczęstsza we wszystkich
uczelniach. Zaczyna się ją po przedstawieniu referatu, wyników
badań własnych lub treści artykułu naukowego.
Biorą w niej udział wszyscy studenci, odpowiednio przygotowani
pod względem merytorycznym. Dyskusją kieruje nauczyciel i
dokonuje jej podsumowania.
Okrągły stół - swobodna wymiana poglądów w celu przyjęcia
wspólnego rozwiązania.
Wykład, c.d.
Warunkiem powodzenia dydaktycznego wykładu zaangażowanie wykładowcy w treść wykładu.
Struktura wykładu: uporządkowana, ułożona w logiczną
całość.
Cel wprowadzenia - przyciąganie uwagi, rozwinięcia przekazanie całości informacji, zakończenia - podsumowanie i
wnioski.
Istotne:
- modulacja głosu i tempo mówienia;
- przygotowanie każdego wykładu w formie
merytorycznego planu lub konspektu.
Cechy dobrego wykładu: interesujący, logiczny, przystępny i
użyteczny, stymulujący, treści powiązane z praktyką, korelacja z
innymi przedmiotami.
3
2015-12-15
Klasyfikacja wykładów
Rodzaje wykładów
Wykład kursowy - bezpośrednie przekazanie określonej wiedzy
stanowiącej przedmiot danej dyscypliny w ujęciu systematycznym,
uzupełnia podręcznik o aktualne zagadnienia.
Wykład monograficzny - przedstawia wybrane zagadnienia
badawcze, z uwypukleniem spraw metodologiczno-warsztatowych,
własnych badań.
Wykład konwencjonalny – przekaz gotowych wiadomości, brak
sprzężenia zwrotnego, bierne słuchanie.
Jak uatrakcyjnić wykład?
Przez:
- zadawanie pytań (zwłaszcza gdy temat ma
wątki, które mogą być znane studentom – 2-3
pytania, najlepiej pytania zamknięte).
- zorganizowanie głosowania ad hoc nad
alternatywnymi wariantami.
Wykład o toku problemowym – ma charakter „dialogu
wewnętrznego” (głośne myślenie) lub „zewnętrznego”, w zależności od
poziomu wiedzy studentów, myślowy dialog ze studentem.
- demonstrowanie z udziałem kilkorga losowo
wybranych studentów (obecność studenta „na
środku” aktywizuje resztę, utrwala przykłady).
Wykład konwersatoryjny - połączenie wykładu z działalnością
samych słuchaczy, ich współudziałem w rozwiązywaniu problemów
teoretycznych bądź praktycznych (z elementami pytań, dyskusji).
- odwołanie się do przykładów „z życia”
studentów.
Recepta na idealny wykład
Autorki pracy zbiorowej pt. Mistrzostwo pedagogiczne jako
konieczna cecha wykładowcy uczelnianego podają „prostą”
receptę na idealny wykład:
„(…) niezbyt długa prelekcja na interesujący słuchaczy
temat, odbywająca się nie za wcześnie rano;
przedstawiona w sposób zwięzły i uporządkowany przez
osobę zaangażowaną w prowadzony przez siebie
przedmiot i podchodzącą do niego z pasją, posiadającą
rozległą wiedzę oraz doświadczenie praktyczne ze swojej
dziedziny, a także umiejącą operować głosem;
przedstawiona na prezentacji z dużą ilością zdjęć,
filmików i konkretnych, wziętych z życia przykładów.
Tylko tyle i aż tyle…”
Ćwiczenia (jako forma zajęć)
Ćwiczenia – podstawowa forma organizacji procesu
dydaktycznego w szkole wyższej.
Wykład daje wiedzę teoretyczną.
Zadanie ćwiczeń – wyrobienie umiejętności
świadomego korzystania z wiedzy naukowej w
różnych operacjach umysłowych, pracy badawczej i w
praktyce.
Istota ćwiczeń – wprowadzanie do samodzielnych
studiów i do samodzielnych prac studentów (rozwiązywania
problemów, samodzielnego zdobywania informacji,
konfrontowania ich, analizowania. Ćw. zapewniają korzystne
warunki do wdrażania do samodzielności.
Pełnią rolę zasadniczego ogniwa w układzie: wykład –
ćwiczenie – praca własna studenta.
Zadania ćwiczeń
1. Uzupełnianie, pogłębianie i rozszerzanie wiedzy
uzyskanej na wykładzie i z podręczników oraz jej
utrwalanie;
2. Rozwijanie zdolności i zainteresowań
poznawczych, a przede wszystkim zdolności do
twórczego rozwiązywania problemów, kształtowanie
zainteresowań naukowych;
3. Kontrola i samokontrola rozumienia i opanowania
materiału, wdrażanie do samodzielnego studiowania;
4. Kształtowanie umiejętności posługiwania się
metodami naukowymi w danej dyscyplinie nauki;
5. Przygotowanie do pracy przez przyswajanie
umiejętności zawodowych, wiązanie teorii z praktyką
oraz praktyki z teorią.
Klasyfikacja ćwiczeń
Wyróżniamy:
1. Ćwiczenia
2. Laboratoria/ ćwiczenia laboratoryjne
3. Ćwiczenia projektowe
4. Ćwiczenia kliniczne
5. Konwersatoria/ ćwiczenia konwersatoryjne
6. Warsztaty.
4
2015-12-15
Laboratoria / ćwiczenia laboratoryjne
Prowadzone metodą laboratoryjną (zajęć praktycznych):
studenci samodzielnie przeprowadzają eksperymenty według
reguł, którymi charakteryzuje się eksperyment jako metoda
badań naukowych.
Studenci wywołują – w sztucznych warunkach – jakiś proces
w celu zbadania przyczyn jego występowania, przebiegu,
skutków, ustalenia zależności.
W czasie zajęć stykają się z materiałami, narzędziami,
aparaturą, przyrządami pomiarowymi.
Uczą się wywoływać pewne zjawiska, kierować ich
przebiegiem, posługiwać się aparaturą.
Cel – 1) opanowanie metod i nawyków pracy
doświadczalnej z nowoczesnymi środkami i urządzeniami, 2)
zrozumienie roli i znaczenia eksperymentu w rozwiązywaniu
problemów, ich konkretyzacji i weryfikacji rozwiązań.
Konwersatoria/ ćwiczenia
konwersatoryjne
conversatorium (łac.) – rozmównica
To ćwiczenia – zwykle w małych grupach –
polegające na rozmawianiu o poruszanych
problemach.
Cel – otwarcie studentów na twórcze myślenie,
działanie.
Np. nauczyciel zapoznaje studentów z technikami
uczenia się i studiowania. Uczy ich szukania i
opracowywania źródeł, sporządzania tez, sprawozdań,
recenzji, pisania i wygłaszania referatów.
Formy: sprawozdanie z lektury, referaty.
Struktura warsztatów
1. Wprowadzenie – miniwykład na temat wprowadzanego
zagadnienia.
2. Analiza tematu – dyskusja, ustalenie problemu do
rozwiązania oraz kolejności działań.
3. Pokazanie wzoru, analiza wzoru. Ewentualnie –
ćwiczenia (analityczne, transformacyjne).
Ćwiczenia projektowe (metoda projektu)
Występują zwykle w wyższej szkole technicznej. Czy
tylko?
Cel – kształtowanie technicznego sposobu myślenia
oraz umiejętności stosowania wiedzy teoretycznej
do rozwiązywania konkretnych zadań inżynierskich,
czyli typowych procedur czynności zawodowych.
Ćwiczenia – zwykle niższe lata studiów.
Ćwiczenia laboratoryjne – opanowanie metod
postępowania badawczego.
Ćwiczenia projektowe – zastosowanie procedur
czynności zawodowych.
Warsztaty
Są rozszerzeniem formuły czysto ćwiczeniowej.
Stosowane metody: analizy i twórczego wykorzystania
wzoru, praktyki pisarskiej, reguł i norm, gier dydaktycznych
(przekładu intersemiotycznego – dramy, symulacji),
miniwykładu.
Zalety:
- dają okazję do obserwacji pracy studentów,
- są samoistną motywacją dla studentów,
- pozwalają na sprawdzenie się studentów w działaniu,
- pomagają w przygotowaniu do przyszłej pracy.
Warunki dobrych warsztatów:
- dobór zadań zgodny z zainteresowaniami studentów,
- zadania zgodne z profilem studiów, kierunkiem,
wymaganiami rynku pracy.
Inna klasyfikacja ćwiczeń
Ze względu na cel dydaktyczny ćwiczenia możemy
podzielić na:
- kształtujące umiejętności poznawcze oparte na tekstach
źródłowych (ćwiczenia konwersatoryjne, źródłowe);
4. Gra dydaktyczna – symulacja sytuacji rzeczywistej –
rozwiązywanie problemu – naśladowanie wzoru (praca w
grupach, może być podzielona na etapy).
- kształtujące umiejętności poznawcze i sprawności w
wykorzystaniu środków i urządzeń (ćwiczenia
laboratoryjne, praktyczne, warsztaty);
5. Przedstawianie rozwiązań cząstkowych lub rozwiązania
całościowego przez wszystkie grupy (często jest to gotowy
„produkt”).
- kształtujące opanowanie i operatywizację wiedzy
(ćwiczenia wyjaśniające, repetytoryjne,
rozwiązywanie zadań);
6. Dyskusja zamykająca i oceniająca wszystkie
rozwiązania.
- kształtujące twórcze postawy (ćwiczenia problemowe,
oparte na metodzie problemowej, z zastosowaniem
gier dydaktycznych).
5
2015-12-15
Ćwiczenia praktyczne (metody reguł i norm,
analizy i tw. wykorzystania wzoru, przekład)
Przebieg:
1. Uświadomienie znaczenia danej umiejętności.
2. Przypomnienie (lub podanie) zasad i reguł, którym
podlega umiejętność (w toku problemowym studenci sami
opracowują plan).
3. Zaznajomienie z wzorem czynności poprzez pokaz, jego
opis lub plan wykonania.
4. Przygotowanie warunków organizacyjnych (i/lub
materiałowych).
5. Próby wykonania czynności pod kontrolą nauczyciela.
6. Samodzielne wykonanie czynności.
7. Kontrola opanowanych umiejętności.
Ćwiczenia wyjaśniające (m. ćwiczeń
okazjonalnych)
Prowadzimy je, gdy student napotyka na trudności,
których nie umie sam rozwiązać. Poświęcamy im
całe zajęcia lub ich część.
Etapy pracy:
1. Zgłoszenie (zgłaszanie) trudności i niejasności.
2. Ustalenie związku „trudności” z tematem ćwiczeń.
3. Określenie sposobu wyjaśniania trudności – wybór
metody wyjaśnienia przykładów.
4. Wyjaśnienie trudności istotnych dla tematu zajęć
(przez przykład, pokazanie wzoru, sposobu analizy,
powtórzenie).
Ćwiczenia praktyczne a warsztaty?
Ćwiczenia repetytoryjne (metody
sprawdzające, metody erotematyczne)
Występują dość rzadko (a szkoda!).
Pomagają w porządkowaniu i strukturowaniu wiedzy.
Mogą zajmować całość lub część zajęć.
Mogą być prowadzone metodą odnoszącą się do
sprawdzenia wiedzy (kolokwium) lub metodą
erotematyczną (dyskusja).
Przynoszą dobry skutek, jeśli po kolokwium (lub przy
podsumowaniu dyskusji), nauczyciel uzupełni luki i
wątpliwości.
Seminaria (ćwiczenia seminaryjne)
Seminarium (łac. seminarium - szkółka roślin)
Jako metoda – nauczanie z czynnym uczestnictwem
studentów, którzy 1. samodzielnie opracowują całość lub
część
zagadnień
poruszanych
na
seminarium,
(2.przedstawiają swoje opracowania – prezentacja lub
referat i 3.biorą aktywny udział w dyskusji nad
zagadnieniem, wykazując się wiedzą.
Jako
forma
–
służy
do
przygotowania
prac
dyplomowych oraz magisterskich
– niewielka grupa studentów spotyka się ze swoim
promotorem i dyskutuje nad konkretnymi problemami
badawczymi,
teoretycznymi
i
wybranymi
pracami
badawczymi.
Ćwiczenia problemowe (prowadzone
metodą problemową)
Schemat ćwiczeń jest szczegółową mutacją procesu badania
naukowego, składa się z trzech etapów:
- obserwacji rzeczy lub zdarzeń,
- tworzeniu hipotez na podstawie obserwacji,
- doświadczalnego sprawdzania hipotez.
Istotą tych ćwiczeń – wdrażanie studenta do działalności
badawczej, rozwijanie twórczego myślenia – przez upodobnienie
kształcenia do procesu poznania naukowego.
Struktura: 1.sprawdzenie przygotowania do zajęć –
2.organizowanie sytuacji problemowej – 3.formułowanie
problemów i planowanie pracy – 4.wytwarzanie i wybór hipotez –
5.weryfikacja hipotez – 6.usystematyzowanie zdobytej wiedzy –
7. zastosowanie wiedzy do innych zadań.
Rodzaje ćwiczeń seminaryjnych
1. Ćwiczenia seminaryjno-audytoryjne – występują na
wcześniejszych latach studiów. Mają wdrożyć studentów do
samodzielnego studiowania. Studenci przygotowują konkretne,
podane zagadnienia (prace semestralne), przygotowują
konspekty z literatury.
2. Proseminaria – ćwiczenia na wyższych latach studiów,
merytoryczne i metodologiczne przygotowujące do
seminarium. Najczęściej roczne. Pełnią zadania: pogłębiania
wiedzy studentów nad daną dziedziną; poznawania metod
badań i procedur badawczych (oparcie prac na wynikach
własnych, nawet skromnych badań); opanowania podstawowych
technik pracy naukowej, jak: studiowanie tekstu naukowego,
sporządzanie notatek, szukanie źródeł, przygotowywanie
bibliografii.
3. Seminaria dyplomowe i magisterskie – najwyższa forma
procesu kształcenia szkole wyższej. Studenci kierowani przez
nauczyciela akademickiego opracowują na piśmie prace
naukowo-badawcze.
6
2015-12-15
Praktyki studenckie
Praktyka – istotny element planu studiów.
Funkcja – weryfikacja posiadanej wiedzy teoretycznej
studenta.
System praktyk studenckich jest ogromnie
zróżnicowany na różnych kierunkach studiów, praktyki
niewiele mają elementów wspólnych.
Literatura
F. Bereźnicki: Dydaktyka kształcenia ogólnego. Kraków 2001.
F. Bereźnicki: Zagadnienia dydaktyki szkoły wyższej. Szczecin
2009.
K. Białek, K. Cyran: Aktywne metody dydaktyczne – subiektywne
kompendium. W: Wykładowca doskonały. Red. A. Rozmus.
Warszawa 2013.
R. Gagne, L. Briggs, W. Wager: Zasady projektowania
dydaktycznego. Warszawa 1992.
Fazy:
- przygotowanie,
- wykonanie,
- kontrola.
Wyjazdy terenowe.
7