METODY KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH

METODY KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH
Dr Elżbieta Kowalik
1. CZŁOWIEK DOROSŁY JAKO UCZEŃ
„Dorośli mogą uczyć się szybciej i bardziej efektywnie niż młodzież”
E. Harwas
Człowiek dorosły jako uczeń - to istota uspołeczniona, umiejąca działać harmonijnie z
innymi ludźmi - członkami zespołu, zdolna do tego, by solidarnie z innymi rozwiązywać
problemy intelektualne związane z procesem uczenia się. Ludzie dorośli potrafią opanować
lenistwo, naukę traktują poważnie. Edukacja jest dla nich szansą życiową na zmianę pozycji
w hierarchii społecznej. Kształcenie ludzi dorosłych wymaga wiedzy o dynamice ich rozwoju
psychicznego, o czynnikach i siłach regulujących funkcje psychiki oraz jej doskonalenie, o
procesach poznawczych takich jak: myślenie czy pamięć oraz o stylach uczenia się. “Każdy
człowiek tworzy własne wzory myślowe i posiada zdolności kierowania nimi” – R. Bandler i
J. Grinder.
Diagram procesu uczenia się człowieka dorosłego:
DOŚWIADCZENIE
REFLEKSJA
PLAN
WNIOSKI
Uczenie się jest czynnością prowadzącą do zmian w wiedzy
ucznia oraz wyznawanych przez niego wartościach.
Jest zarówno procesem, jak i trwałym stanem umysłu.
Najpopularniejsze są następujące style uczenia się:
 Wzór wizualny – myślisz obrazami – wizualizujesz informacje;
 Wzór słuchowy – myślisz dźwiękami – informacje przetwarzasz na dźwięki;
 Wzór czuciowy – myślisz doznaniami – informacje odbierasz i przekazujesz za
pomocą dotyku, zapachu, smaku.
1
Dla człowieka dorosłego typowy jest styl, w którym preferowane jest zdobywanie wiedzy
przez doświadczenie - ucząc się chętnie odwołujemy się do realnych zdarzeń, często w
sposób intuicyjny, lubimy problemy otwarte, nie do końca wyjaśnione oraz styl, w którym
dominują abstrakcyjne przemyślenia - ucząc się wnikamy w istotę problemów i sytuacji,
analizujemy, rozważamy, tworzymy teorie, aby zrozumieć swoje doświadczenia, lubimy
sytuacje jednoznaczne i definiowalne.
Biorąc pod uwagę sposób przetwarzania i wykorzystywania informacji można rozpoznać:
 Styl „REFLEKSYJNY OBSERWATOR” - idealny dla ludzi lubiących stać nieco z
boku, nastawionych na weryfikowanie wiedzy teoretycznej w praktyce, często na
drodze eksperymentowania. Przed wygłoszeniem własnego sądu wsłuchują się w
zdania innych.
 Styl „REFLEKSYJNY TEORETYK” - preferowany przez osoby przetwarzające
informacje drogą przemyśleń. Usilnie dążą do precyzyjnego porządkowania
informacji, zamknięcia ich w sensownym schemacie. Mają słabość do definicji,
podstawowych założeń, zasad, modeli i myślenia systemowego.
 Styl „AKTYWNY UCZESTNIK” - Dotyczy ludzi, chętnie wykonujących działania
praktyczne oraz własne doświadczenia życiowe jako klucz do zdobywania wiedzy.
Preferują ten styl ludzie o otwartych umysłach, życzliwie nastawieni do wszystkiego,
co nowe. Dobrze się czują w pracach zespołowych.
 Styl „PRAGMATYCZNY REALIZATOR” - Jest preferowany przez ludzi, lubiących
wdrażać nowe koncepcje, pomysły czy techniki, by przekonać się, jak działają w
praktyce. Cenią sobie wiedzę „z pierwszej ręki”. Natychmiast poszukują praktycznych
dróg, by wykorzystać to, czego nauczyli się.
Style uczenia się a preferowane procesy myślowe i formy ekspresji:
2
SPOSÓB
PRZYSWAJANIA
WIADOMOŚCI
WZROKOWO
SŁUCHOWO
KINESTETYCZNIE
Myślenie atomistyczne
ORGANIZACJA
MYŚLENIA
 ATOMISTYCZNIE
 RÓWNOLEGLE
 HOLISTYCZNIE
 STRUKTURALNIE
zazwyczaj towarzyszy uczeniu się
WYRAŻANIE
MYŚLI
WERBALNIE
GRAFICZNIE
KINESTETYCZNIE
treści
przeładowanych
materiałem faktograficznym, trudnych do uporządkowania w wyrazistą strukturę.
Myślenie równoległe polega na uruchamianiu sieci skojarzeń oraz procesów poznawczych
ukształtowanych przez całe życie człowieka. Myślenie holistyczne pozwala postrzegać
pewne obszary wiedzy z różnych punktów widzenia (przez pryzmat różnych przedmiotów
szkolnych). Myślenie strukturalne to
porządkowanie wiedzy w wyrazistą strukturę
poprzez uruchamianie analizy logicznej, a zwłaszcza myślenia przyczynowo –
skutkowego. Dydaktyka dorosłych wyróżnia następujące formy uczenia się:
 naturalne
 przez korzystanie z typowych rozwiązań systemowych: wykładu, zajęć
warsztatowych, konwersatoryjnych, ćwiczeniowych
 Przez studia przypadków („case study”)
 Przez samodzielne uczenie się
Rola wiedzy w życiu człowieka dorosłego:
3
PASMO WIEDZY
Mechanizmy umożliwiające
korzystanie z wiedzy,
np. uczestnictwo w zajęciach
KSZTAŁTOWANIE
OSOBOWOŚCI
Procesy myślowe
Metody a style uczenia się
Adaptowalność
Podatność na zmiany
•
ZASTOSOWANIE
WIEDZY W ŻYCIU
Interferencja wiedzy
na sytuacje życiowe
zawodowe i osobiste
Oprócz cech indywidualnych udowodniono znaczący wpływ
czynników kontekstowych, takich jak: rodzina, sytuacja zawodowa
czy środowisko na skuteczność uczenia się dorosłych
2. METODY KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH.
“Metoda kształcenia jest to określony sposób pracy nauczyciela, obejmujący
pewien dobrany celowo zespół czynności, umożliwiający słuchaczom przyswojenie sobie
nowej wiedzy, umiejętności i nawyków oraz kształtujący ich zdolności, poglądy i
zainteresowania.” (R. Urbańczyk)
Uczenie się przez doświadczenie opiera się na czterech założeniach:
1. Najlepiej uczymy się wtedy, gdy jesteśmy włączeni w przeżycie dostarczające nauki.
2. Wiedza jest najtrwalsza, gdy zdobywamy ją sami.
3. Uczymy się z zapałem, jeżeli mamy możliwości wyboru celu i sposobu nauki
4. Wszyscy ludzie mają pewien potencjał twórczy, wyrażający się w każdej dziedzinie
życia.
Warunki aktywności słuchacza:
 Cel zajęć jest bliski i wyraźny
 Cel uwzględnia zainteresowania i potrzeby słuchacza
 Słuchacz bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji
 Odczuwa satysfakcję
 Może realizować własne pomysły
 Istnieją realne szanse na zrealizowanie celu (PRAWO YERKESA - DODSONA
M = f{w x p}; w - wartość celu; p - prawdopodobieństwo realizacji)
3. METODY AKTYWIZUJĄCE UCZNIA.
4
Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca. Wszystko zależy od
nauczyciela, który może określone reakcje ucznia wyzwolić lub zablokować. Dokonując
wyboru metody warto zadać sobie pytania: Czy dana metoda:
 Wzbudzi zainteresowanie uczniów?
 Nie jest zbyt czasochłonna?
 Będzie wystarczająco skuteczna w realizacji celów?
 Zaktywizuje uczniów?
 Wymaga zastosowania dodatkowych środków dydaktycznych?
 Może udać się w licznym zespole?
 Wpłynie pozytywnie na atmosferę wychowawczą w zespole?
 Pozwoli na włączenie środowiska ucznia i jego doświadczeń?
Metody
aktywizujące
Gry dydaktyczne
Projekty
Inscenizacje
Dyskusje
Gry dydaktyczne - występuje w nich element współzawodnictwa i zabawy.
Charakteryzuje je duża siła oddziaływania na osobowość ucznia. Wymagają ustalenia
reguł (instrukcji). Pożądane jest wyznaczenie gratyfikacji.
Wśród gier dydaktycznych można wyróżnić:
a) gry quizowo – turniejowe – rozgrywki między zespołami obejmujące odpowiedzi na
pytania, rozwiązywanie zadań; stosuje się je do utrwalania i kontrolowania opanowanego
materiału;
b) gry typu rozgrywek umysłowych – krzyżówki, logogryfy, szarady, zagadki, labirynty,
zadania edukacyjne;
c) gry planszowe – losowe, strategiczne, strategiczno – losowe.
Specyfika gier decyzyjnych:
5
 Prowadzący grę występuje jako konsultant, partner, bardziej „coach” czy przewodnik
niż jako typowy nauczyciel;
 Tematyka jest zindywidualizowana, dostosowana do zainteresowań, doświadczeń,
potrzeb i wiedzy poszczególnych uczestników,
 Uczenie się następuje przez rozwiązywanie problemów (przez analizę określonej
sytuacji, warunków, powiązań, doświadczeń);
 praca odbywa się w grupie, co umożliwia rozwijanie zarówno postaw indywidualnych
(np. przywódczych) jak i umiejętności pracy w grupie;
 zaangażowanie emocjonalne, naturalna ciekawość i wyobraźnia, wspólna zabawa.
Projekty - polegają na realizacji przez uczniów, czy to podzielonych na zespoły
zadaniowe, czy też pracujący samodzielnie, szerszych przedsięwzięć mających charakter
interdyscyplinarny. Praca ta ma najczęściej charakter długofalowy np. edukacja regionalna
– dziedzictwo kulturowe w regionie, łącząc informacje z wielu dziedzin nauki (języka
ojczystego, geografii, biologii, plastyki, muzyki, historii). Projekt edukacyjny badawczy polega na zebraniu możliwie jak najwięcej informacji na zadany temat i prezentacji na
forum klasy. Jeżeli dotyczy działania lokalnego - polega na podjęciu przedsięwzięcia na
rzecz środowiska lokalnego i prezentacji go na większym forum
Inscenizacje (drama - bazująca na umiejętności odgrywania ról, życia fikcją, improwizacji
słownej, muzycznej, plastycznej i ruchowej). Działania obejmują następujące etapy:
1) Propozycji (podejmowanie inicjatyw, zgłaszanie sugestii);
2) Planowania (tematyki, zakresu, zadań)
3) Realizacji
4) Prezentacji wyników
Dyskusja – jest wskazana, gdy uczestnicy mają wystarczającą wiedzę na poruszane problemy
oraz gdy występuje podzielność stanowisk. Pożądane jest poruszanie w dyskusji spraw
ważkich społecznie i wychowawczo. Rodzaje dyskusji:
1) Konferencyjna (obowiązuje dyscyplina tematyczna
2) „okrągłego stołu” (prowadzona i podsumowywana przez znawcę tematu)
3) Panelowa (między ekspertami, obserwowana przez słuchaczy, włączających się w
drugiej części dyskusji)
4) „burza mózgów” czyli giełda pomysłów.
6
Dyskusja z metaplanem („papierowa dyskusja”)- polega na tym, że w czasie dyskusji jej
uczestnicy, podzieleni na zespoły 5-6 osobowe, tworzą plakat, który jest graficznym skrótem
dyskusji. Uczestnicy, zamiast zabierać głos, zapisują swoje myśli na kartkach określonego
kształtu i koloru w krótkiej formie równoważników zdań. Następnie przypinają je do arkusza
papieru:
Drzewko decyzyjne (Rogera La Rausa i Richarda Remy’ego) porządkuje myślenie uczniów
i pomaga analizować motywy decyzji bohaterów postawionych w sytuacji wyboru. Polega
na: sprecyzowaniu sytuacji wymagającej podjęcia decyzji, określeniu możliwych rozwiązań
(należy zadbać, aby nie było ich zbyt wiele, bo całość może się pogmatwać), określeniu
potencjalnych negatywnych i pozytywnych skutków każdej z ewentualnych decyzji oraz
wyeksponowaniu wartości i celów towarzyszących wyborowi i branych pod uwagę przy
podejmowaniu decyzji.
Dyskusja typu „kula śniegowa” – łączy pracę indywidualną z zespołową. Rozpoczynamy od
indywidualnej pracy każdego ucznia nad określonym zagadnieniem (czas trwania około 10
minut). Może to być praca z materiałem źródłowym lub samodzielna obserwacja. Efekty
osiągane przez ucznia są zapisywane. Przez następne 10 minut uczniowie pracują w parach,
7
wymieniając między sobą informacje z poprzedniego etapu. Kolejne 10 minut jest
przeznaczone na działania w zespole czteroosobowym. Pracę kończy się w grupach
ośmioosobowych. Po wypracowaniu stanowiska zespołów następuje prezentacja wyników i
podsumowanie lekcji. Każdy etap to zwiększanie liczby pomysłów wiodących do rozwiązania
zadania. Metoda ta jest dość czasochłonna. Jej zaletą jest uaktywnianie uczniów, wdrażanie
do działania w zmieniających się liczbowo zespołach, do rywalizacji.
SCHEMAT DYSKUSJI TYPU „KULA ŚNIEŻNA” „Dlaczego młodzież
sięga po narkotyki?
1
1
1
2
1
2
1
1
1
1
2
2
4
1
1
1
2
1
1
1
2
2
4
4
1
1
2
4
8
8
16
Dyskusja „burza mózgów” - jest to metoda, która staje się szczególnie przydatna w
lekcjach problemowych. W jej wyniku powstaje wiele wysokiej jakości pomysłów,
pozwala na rozwinięcie wśród uczniów umiejętności słuchania, a jednocześnie
powstrzymywania się od krytyki cudzych wypowiedzi. Przeprowadzając lekcję „burzą
mózgów” należy zwrócić uwagę na następujące reguły:
 Każdy uczeń ma prawo zgłosić nieograniczoną ilość pomysłów.
 Ważna jest liczba a nie jakość pomysłów.
 Pomysły nie mogą być przez nikogo oceniane, komentowane i krytykowane.
 Można korzystać z wcześniej zgłoszonych pomysłów, zmieniać je lub rozwijać.
 Nie notuje się autora pomysłu.
8
Sporządzanie chronologii zdarzeń. „Linia czasu”.
Rok
1951
1939
1933
1911
1903
Wynalazca
Wynalazek
Energia jądrowa do produkcji elektryczności
Radar
Telewizja barwna
Telewizja
Samolot
J.L. Boird
W.K. Zworykin
O. I W. Wright
1897
1885-1856
1879
1876
1837
1834
1825
1806
1803
Radio
Samochód z silnikiem benzynowym
Żarówka
Telefon
Telegraf
Silnik elektryczny
Pierwsza linia kolejowa z trakcją parową
Pasażerski statek parowy
Parowóz
G. Marconi
G. Daimler i K. Benz
T.A. Edison
A.G.Bell
S.F.Morse
M.H. Jacobi
G. Stephenson
R. Fulton
R. Trevithick
1782
Maszyna parowa
J. Watt
Dywanik pomysłów
Pomysł 1.
Kolejni
pomysłodawcy
przypinają kartki ze
swoimi pomysłami.
Pomysł 2.
Wszystkie
propozycje są
analizowane.
Pomysł 3.
Przykład:
Pomysł 4.
„Jak sprawdzimy,
czy nasze
środowisko
przyrodnicze jest
wolne od skażeń?”
Analiza SWOT - nazwa tej metody pochodzi z języka angielskiego i oznacza pierwsze
litery wyrazów (S) STRNGHTS,
(W) WEAKNESSES, (O) OPPORTUNITIES, (T)
THREATS.
Zadaniem SWOT jest ukształtowanie umiejętności podejmowania decyzji przez analizę i
ocenę konkretnego wydarzenia. Można narysować schemat na tablicy, lub podzielić klasę
na zespoły, które najpierw przedyskutują problem między sobą i zapiszą swoje propozycje
9
na rozdanych przez nauczyciela arkuszach papieru, a następnie w toku dyskusji ustalą
najbardziej adekwatne do tematu odpowiedzi.
Analiza SWOT na przykładzie specjalnej strefy ekonomicznej
S – MOCNE STRONY (ATUTY)
(5) Znaczne zainwestowanie kapitału
(5) Sprawne zarządzanie, dobra organizacja
(5) Infrastruktura zmodernizowana
(4) Nowoczesne technologie produkcji
(3) Wykwalifikowani pracownicy
(2) Różnorodność produkcji
(1) Obecność renomowanych koncernów
światowych
Razem: 25 p.
W – SŁABE STRONY
(5) Uzależnienie produkcji od koncernów
światowych (ich kondycji finansowej)
(4) Możliwość wycofania się inwestorów
(3) Produkcja uzależniona od rytmiczności
dostaw surowców
(2) Ograniczona powierzchnia terenu do
zagospodarowania
(1) Konieczność przekwalifikowania części
pracowników
Razem: 15 p.
O – OKAZJE (SZANSE)
(5) Ulgi podatkowe
(5) Zasilanie w energię elektryczną, gaz i
ciepło, sieć drogowa i kolejowa,
lotnisko
(5) Duża grupa wysokokwalifikowanych
pracowników na terenie o wysokim
bezrobociu
(3) Szkolnictwo nastawione na kształcenie
dla potrzeb rynku pracy
(1) Korzyści aglomeracji (duże zaludnienie)
Razem: 19 p.
T – ZAGROŻENIA
(5) Zagrożenie likwidacją specjalnej strefy
ekonomicznej i ulg podatkowych
(4) Krótki okres ulg i zwolnień podatkowych
(3) Ograniczony rynek zbytu na miejscu –
uzależnienie od transportu
(2) Brak surowców i półproduktów na miejscu –
konieczność transportu
(1) Zagrożenie środowiska przyrodniczego –
kary za zanieczyszczanie wód i atmosfery
Razem: 15 p.
Jeżeli nauczyciel chce, by uczniowie:
Ptworzyli nowe pomysły;
Podnieśli je do własnego doświadczenia;
Pzaakceptowali kontrowersyjną ideę
pracuje z nimi:
 W małych grupach
 Korzystając z dyskusji
 Stosując gry inscenizacyjne
 Analizując trafnie dobrane przypadki
Zapamiętaj:
Każdego dnia możesz nauczyć się czegoś nowego, jeśli tylko zadasz sobie trud, aby
pomyśleć. Jesteś odpowiedzialny za własne uczenie się - ucz się więc sercem i rozumem.
Uczenie się powinno sprawiać przyjemność. Nauczyciel pracujący z dorosłymi ma szansę
na weryfikowanie swojej wiedzy poprzez pryzmat doświadczeń swoich uczniów.
10
11