1. Ekonomia jest to nauka badająca prawidłowości rządzące

1. Ekonomia jest to nauka badająca prawidłowości rządzące procesem gospodarowania
(produkcja, podział, wymiana i konsumpcja) pod kątem określenia metod racjonalnego
spożytkowania ograniczonych zasobów, mających alternatywne zastosowania.
b) Produkcją nazywamy działalność ludzką, w wyniku której powstają środki zaspokojenia
różnorodnych potrzeb człowieka (dobra materialne i usługi).
Dobra materialne powstają w wyniku przetworzenia bogactw naturalnych ( dobra wolne, np.
powietrze, woda). Wytworzone w procesie produkcji dobra materialne składają się ze środków
produkcji (dóbr inwestycyjnych) oraz środków konsumpcji. Pierwsze służą człowiekowi pośrednio,
albowiem z nich i przy ich pomocy produkuje się środki konsumpcji. Drugie bezpośrednio
zaspokajają potrzeby ludzkie, zalicza się bowiem do niech zarówno żywność, jak też tzw. trwałe
artykuły konsumpcyjne (buty, telewizory, samochody, itp.).
W ramach procesu produkcji powstają także usługi. Pewna ich część związana jest z
przechowywaniem, konserwacją i przenoszeniem dóbr materialnych od wytwórcy do konsumenta.
Inną część stanowią usługi o charakterze administracyjnym, świadczone np. przez administrację
państwową i samorządową, sądy, itp. Większość stanowią usługi konsumpcyjne, świadczone np.
przez szkoły wszystkich szczebli, szpitale, instytucje związane z działalnością kulturalną,
żywieniem zbiorowym, a także przez fryzjerów, krawców, szewców, itp.
b) Kolejną częścią procesu gospodarowania jest podział wytworzonych wartości. Wytworzone w
procesie produkcji dobra i usługi muszą zostać podzielone między poszczególne potrzeby i
poszczególnych ludzi. W każdym kraju zasoby wytworzonych środków zaspokojenia potrzeb są
mniejsze od samych potrzeb. Trzeba rozstrzygnąć, które z nich winny być już zaspokojone, a
które można odłożyć na okres późniejszy. Powstaje problem podziału wytworzonych wartości
pomiędzy bieżącą konsumpcję, a inwestycje.
c) Podział wytworzonych produktów praktycznie dokonuje się głównie w drodze wymiany (kupno sprzedaż). Wymiana, będąc jakoby technicznym narzędziem podziału, jest tym samym
nieodłączną częścią procesu gospodarowania.
d) Ostatecznym efektem procesu gospodarowania jest konsumpcja, która jest także jego celem.
Pomiędzy produkcją, a konsumpcją występuje zależność o charakterze sprzężenia zwrotnego:
produkcja stanowi o rozmiarach konsumpcji, lecz z drugiej strony konsumpcja warunkuje
produkcję.
Prawidłowości występujące we wszystkich wyżej wskazanych płaszczyznach procesu
gospodarowania (produkcji, podziale, wymianie i konsumpcji) nazywamy prawami ekonomicznymi nieustanne, w danych warunkach, powtarzające się związki pomiędzy poszczególnymi zjawiskami
ekonomicznymi, występującymi w trakcie procesu gospodarowania.
System logicznie i rzeczowo zebranych praw ekonomicznych stanowi teorię ekonomii. Ekonomia
jest nauką teoretyczną przedstawiającą mniej lub bardziej dokładne odbicie prawidłowości
rządzących procesem gospodarowania.
Polityka ekonomiczna to działalność polegająca na określeniu bieżących i perspektywicznych
celów gospodarowania oraz metod i środków ich osiągania wynikających z zasady racjonalnego
gospodarowania.
2. Wyjściowym etapem procesu gospodarowania jest produkcja. Jej uruchomienie wymaga
dysponowania odpowiednimi zasobami czynników produkcyjnych niezbędnych do wytwarzania
dóbr i usług. Zalicza się do nich: ziemię, kapitał i pracę.
Termin ziemia ekonomia używa w szerokim znaczeniu, dotyczy on nie tylko obszarów rolnych czy
budowlanych, ale też wszystkich bogactw ukrytych pod ziemią.
Zasoby kapitału nie są darem natury, lecz wynikiem procesu produkcji, przeznaczonym do
dalszej produkcji. Jest to więc ta część wyprodukowanych dóbr, która nie jest przeznaczona do
bezpośredniej konsumpcji (Maszyny, urządzenia, narzędzia, budynki fabryczne, surowce,
półfabrykaty - kapitał realny. Kapitał finansowy to pieniądze).
Zasoby pracy rozumiemy jako nagromadzenie fizycznych i umysłowych zdolności ludzi do
produkowania dóbr i usług. W ujęciu ilościowym zasoby pracy zależą od rozmiarów tej grupy
ludności, którą zaliczamy do zawodowo czynnej oraz od czasu jej pracy. W ujęciu jakościowym
zależą zaś od poziomu kwalifikacji ludzi zdolnych do pracy.
3. Wymienione trzy rodzaje zasobów czynników produkcji są, z punktu widzenia wymogów procesu
gospodarowania, komplementarne (zależne) w stosunku do siebie. Są też zawsze ograniczone, a
więc ograniczone są możliwości rozwoju produkcji. Ograniczoność zasobów przy
nieograniczoności potrzeb rodzi konieczność nieustannego dokonywania wyborów i takiej alokacji
(rozkładu, rozdziału pomiędzy alternatywne cele) zasobów, która zapewni najbardziej efektywne
ich użycie. Najbardziej efektywne to znaczy:
- z punktu widzenia całej gospodarki - zapewnienie maksymalnego, w długim okresie, tempa
wzrostu gospodarczego,
- z punktu widzenia producentów - osiągnięcie maksymalnego, w długim okresie, zysku (poprzez
tzw. bezpieczny rozwój),
- z punktu widzenia konsumentów - osiągnięcie maksymalnego stopnia zaspokojenia potrzeb
konsumpcyjnych.
Wybór oznacza przyjęcie jednej z możliwych alternatyw.
4. Koszt alternatywny to koszt rezygnacji z najlepszego spośród niezrealizowanych wariantów
(alternatyw) możliwości produkcyjnych.
Alternatyw Chleb
a
Zatrudnieni
e
A
5
B
4
C
3
D
2
E
1
F
0
Buty
Produkcja
1000
950
850
700
400
0
Zatrudnieni
e
0
1
2
3
4
5
Produkcja
0
6
11
15
18
20
5. Badaniem zasad racjonalnego gospodarowania ograniczonymi zasobami, mającymi alternatywne
zastosowania w skali gospodarki jako całości, zajmuje się makroekonomia. Stąd też badania te
dotyczą tworzenia, podziału i wzrostu produktu narodowego, równowagi i nierównowagi
gospodarczej, polityki pieniężno - kredytowej i fiskalnej, skutków regionalnej integracji
gospodarczej i internacjonalizacji kapitału, kształtowania się cen na rynku światowym itp.
6. Mikroekonomia zajmuje się badaniem zasad racjonalnego gospodarowania (postępowania)
indywidualnych uczestników procesu gospodarowania. Indywidualnych, to znaczy: konsumentów,
producentów, poszczególnych towarów i rynków czynników produkcji. Stąd też badania te
dotyczą czynników określających popyt na poszczególne dobra i ich podaż, zagadnień relacji
kosztów i rozmiarów produkcji, prawidłowości rządzących rynkiem papierów wartościowych,
rynkiem pieniężno - kredytowym, rynkiem pracy itp.
Badania mikro- i makroekonomii dotyczą każdego etapu procesu gospodarowania. Odnoszone są
do procesu produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji.
2) Granica możliwości produkcyjnych. (Prawo malejących przychodów).
Alternatyw Chleb
a
Zatrudnieni
e
A
5
B
4
C
3
D
2
E
1
F
0
Buty
Produkcja
1000
950
850
700
400
0
Zatrudnieni
e
0
1
2
3
4
5
Produkcja
0
6
11
15
18
20
Tabela opisuje możliwości produkcyjne małej firmy produkującej chleb i buty. Jeżeli więcej
pracowników będzie przydzielone do produkcji chleba, to wyprodukują mniej butów. Trzeba
wybrać pewną opcję.
Funkcja produkcji to zależność między wielkością produkcji (w jednostkach fizycznych) a
zastosowanymi w procesie produkcji nakładami (kapitału i pracy). Wykres tej funkcji jest
zdeterminowany prawem malejących przychodów.
Zasada malejących przychodów mówi, że od pewnego poziomu nakładów danego czynnika,
będącego w modelu zmienną, jego produkcyjność krańcowa się zmniejsza (tzn. wzrost produkcji
jest coraz mniejszy na kolejną jednostkę czynnika). Prawo to jest formułowane przy założeniu
niezmiennych innych czynników produkcji.
3) Rynek, podział rynków, modele rynków.
2. Rynek to całokształt transakcji kupna - sprzedaży, dokonujących się w określonych warunkach
wynikających z relacji pomiędzy podażą, a popytem. Transakcje te można rozpatrywać z różnych
punktów widzenia:
a) Według przedmiotu obrotu wyróżniamy rynek: dóbr i usług konsumpcyjnych, dóbr
inwestycyjnych, pracy, pieniężno kredytowy i papierów wartościowych.
b) Rynek dóbr i usług można dalej dzielićc)
z punktu widzenia rodzaju towarów będących
przedmiotem obrotu, np. rynek: pszenicy, telewizorów, maszyn, ropy naftowej.
d) Każdy z powyższych rodzajów transakcji może mieće)
różny zasięg geograficzny, stąd
też można mówićf) o rynku: lokalnym (miasta, gminy), krajowym, regionalnym, światowym,
poznańskim rynku mięsa, wspólnotowym.
g) Biorąc pod uwagę stopień swobody zawiązywanych transakcji, rozróżnia się rynek wolny i
regulowany. Rynek wolny daje jego uczestnikom swobodę w określaniu zarówno rozmiarów
transakcji, jak też cen, po jakich są one dokonywane. Natomiast na rynku regulowanym
warunki wymiany określane przez władze gospodarcze (poprzez ustalanie limitów obrotów
oraz minimalnych lub maksymalnych cen) nakładają na uczestników wymiany określone
ograniczenia.
h) W zależności od długotrwałej relacji pomiędzy podażą i popytem rozróżnia się rynek
producenta i rynek nabywcy. Pierwszy jest korzystniejszy dla sprzedawcy, bowiem
charakteryzuje się nadwyżką popytu nad podażą (więcej nabywców niż towarów, co daje
producentowi możliwośći)
dyktowania warunków kupna).
MONOPOL - wyłączność jednego sprzedawcy
MONOPSON - wyłączność jednego nabywcy.
2. Cztery rodzaje modeli rynku:
a) Konkurencja doskonała charakteryzuje się tym, że:
- Na rynku występuje duża liczba producentów i konsumentów.
- Ceny kształtują się swobodnie na rynku w wyniku relacji pomiędzy podażą, a popytem, przy
czym żaden pojedynczy uczestnik rynku nie ma decydującego wpływu na tę relację.
Konsekwencją tego jest, że żaden z nich nie ma możliwości dyktowania wysokości cen.
- Wszystkie przedsiębiorstwa danej gałęzi wytwarzają standardowy produkt, bez nadawania mu
jakichkolwiek indywidualnych cech.
- Brak zróżnicowania produktu sprawia, że nie występuje konkurencja pozacenowa.
- Istnieje pełna swoboda przenoszenia zasobów, gdyż koszty wejścia i wycofania się z rynku są
minimalne.
- Rynek jest w pełni przejrzysty, co znaczy, że zarówno nabywcy, jak i sprzedawcy, są
zorientowani w poziomie cen.
b) Konkurencja monopolistyczna:
- Na rynku występuje wielu producentów o różnym stopniu udziału w całkowitej produkcji danej
gałęzi.
- Poszczególne przedsiębiorstwa wytwarzają towary w pewnym stopniu zróżnicowane, będące
jednak względem siebie substytutami.
- Pewne zróżnicowanie wyrobów umożliwia producentom stosowanie własnej ceny.
- Przeważają formy konkurencji pozacenowej.
- Swoboda przenoszenia zasobów jest w pewnym stopniu ograniczona, ponieważ wejście na rynek
wiąże się z ponoszeniem kosztów (niewielkich) związanych z pozyskaniem nabywców w
początkowej fazie obecności na rynku.
c) Oligopol jest drugą - po konkurencji monopolistycznej formą konkurencji nazywaną
niedoskonałą. Charakteryzuje się tym, że:
- Na rynku występuje niewielka liczba producentów danej branży. Oligopol tzn. monopol wielu.
Jeśli na rynku występuje dwóch producentów, to taką sytuację nazywamy duopolem.
- Poszczególne firmy mogą wytwarzać zarówno produkty jednorodne, jak też bardzo
zróżnicowane.
- Niewielka liczba wytwórców sprawia, że każdy z nich ma istotny udział w łącznej produkcji
danej branży. W tej sytuacji cena ustalona przez jednego wpływa na rozmiary sprzedaży
pozostałych. Takie wzajemne uzależnienie cenowe sprawia, że przedsiębiorstwa działające w
warunkach oligopolu starają się uzgadniać ze sobą ceny poprzez wchodzenie w zmowy lub
uzgodnienia co do przywództwa cenowego. Przywódca cenowy - a jest nim przedsiębiorstwo
albo o największym udziale w łącznej produkcji, albo produkujące po najniższych kosztach dyktuje cenę, a pozostali przystosowują się do jego ustaleń.
- W sytuacjach, w których porozumienia cenowe są trudne do wynegocjowania lub niemożliwe do
osiągnięcia ze względu na antymonopolowe działania państwa, szeroko stosowane są metody
konkurencji pozacenowej, związane zwłaszcza ze zróżnicowaniem jakości typu.
- Istnieją bardzo silne bariery wejścia nowych producentów na rynek oligopolistyczny.
d) Monopol pełny:
- Na rynku występuje jeden producent. Może to dotyczyć sytuacji przedsiębiorstwa
państwowego i wtedy wyłączność produkcji wynika z decyzji ustawowych. Może jednak
dotyczyć to także przedsiębiorstwa prywatnego i wtedy wyłączność produkcji wynika z
sytuacji tzw. monopolu naturalnego.
Monopol pełny może także dotyczyć jednego nabywcy - wtedy nazywamy go monopsonem. Taki
przypadek wystąpi wtedy, kiedy np. duży koncern samochodowy kupuje całą produkcję od
współpracującego z nim mniejszego przedsiębiorstwa produkującego lusterka samochodowe.
- Towar wytwarzany przez przedsiębiorstwo monopolistyczne nie ma swojego substytutu na
danym rynku.
- Bardzo wysokie bariery wejścia na rynek zabezpieczają monopolistów przed konkurencją ze
strony innych przedsiębiorstw.
- W sytuacji jednego producenta pozbawionego konkurencji monopolista może dyktować ceny na
rynku.
- W tej sytuacji nie występuje konkurencja pozacenowa, co oczywiście ni9e wyklucza
specyficznych form reklamy.
Przedstawione wyżej warianty organizacji rynku są modelami teoretycznymi. Typową dla
rzeczywistości jest sytuacja konkurencji niedoskonałej, będącą mieszanką konkurencji
monopolistycznej i oligoplistycznej z rynkiem wolnokonkurencyjnym. Działając w warunkach tej
mieszanki, firmy starają się zdobywać pozycję zbliżoną w mniejszym lub większym stopniu do
monopolu. W tym celu wchodzą ze sobą w zmowę nazywaną kartelem lub dążą do różnego typu
fuzji. Wszystkie te rozwiązania, podnosząc siłę ekonomiczną przedsiębiorstw, ograniczają
konkurencję. Są więc rozwiązaniami pogarszającymi pozycję nabywców na rynku.
Kartel jest okresową umową niezależnych producentów tej samej gałęzi produkcji. Umowa ta
określa minimalne ceny zbytu lub maksymalne rozmiary produkcji i podział rynków zbytu pomiędzy
każdego z jej uczestników. Kartel jest nietrwałą formą zmowy.
Fuzje przedsiębiorstw mogą być wynikiem umowy pomiędzy producentami lub wykupu akcji
przedsiębiorstwa mniejszego przez większe. Dochodzi w ten sposób do powstania trustów,
koncernów i konglomeratów.
Trust jest połączeniem poziomym dwóch lub więcej przedsiębiorstw w jedną firmę.
Koncern jest to połączenie poziome lub pionowe przedsiębiorstw o odrębnej osobowości prawnej,
należących jednak do wspólnego właściciela.
Konglomerat jest to połączenie szeregu przedsiębiorstw działających w różnych branżach w jedną
firmę.
4) Pojęcie ceny i jej funkcje. Ceny maksymalne i minimalne. (Ceny realne i nominalne).
Cena należy, obok popytu i podaży, do podstawowych elementów rynku. Od niej, tzn. od poziomu cen
i relacji między cenami różnych towarów, zależy wszystko to, co się dzieje na rynku.
Podstawą wyznaczania poziomu ceny są koszty wytwarzania. Cena musi być ustalona na takim
poziomie, by pokryła koszty wytwarzania oraz zapewniła producentowi odpowiedni zysk. Ceny
występujące na rynku nie są wielkościami stałymi.
Cena rynkowa - cena występująca na danym rynku w danym czasie, jest kształtowana przez
aktualną relację pomiędzy popytem a podażą.
Ceny pełnią funkcję: agregacyjną, informacyjną oraz redystrybucyjną.
Agregacyjna funkcja cen odnosi się do tego, że są one narzędziem umożliwiającym sprowadzenie
różnorodnych towarów do wspólnego mianownika, a tym samym umożliwiają ustalenie relacji
wymiennych między nimi. Ceny umożliwiają mierzenie zarówno nakładów, jak i efektów, co tworzy
warunki do prowadzenia rachunku ekonomicznego.
Informacyjna funkcja cen odzwierciedla się w tym, że stają się one parametrem, w oparciu o
który podejmują swoje decyzje zarówno konsumenci, jak i producenci.
Redystrybucyjna funkcja cen polega na tym, że poprzez zmiany poziomu cen i relacji między nimi
można powodować przesunięcia dochodów przedsiębiorstw i gospodarstw domowych oraz różnych
grup społecznych. Państwo dokonuje pewnych przesunięć dochodów poprzez różnicowanie obciążenia
poszczególnych towarów lub przyznawanie subwencji na produkcję innych towarów.
Ceny maksymalne ustalane są przez państwo na produkty pierwszej potrzeby w przypadku
występowania niedoboru rynkowego. Określane są one na poziomie niższym od ceny równowagi. Ich
przekroczenie jest zabronione. Ma to zapewnić ubogim warstwom społecznym dostęp do tych
towarów.
Ceny minimalne wprowadzane są niekiedy przez państwo na produkty rolne oraz siłę roboczą. Mają
one podwyższyć ceny rynkowe dla dostawców odpowiednich towarów. Określane są one na poziomie
wyższym od ceny równowagi. Dostawcom siły roboczej ma to zapewnić odpowiednią egzystencję, a
dostawcom produktów rolnych odpowiednią opłacalność produkcji.
Cena jest liczba jednostek pieniądza, którą trzeba zapłacić za jednostkę towaru.
4 Cena nominalna - ile trzeba zapłacić, żeby kupić jednostkę towaru;
5 Cena realna - cena uwzględniająca zagregowaną miarę cen.
5) Popyt - prawo popytu. Podaż - prawo podaży. (Popyt - prawo popytu. Podaż - prawo podaży).
1. Popyt to taka ilość towaru, jaką nabywcy są skłonni kupić przy różnych poziomach ceny (przy
założeniu stałości innych czynników). Natomiast konkretną ilość towaru nabywaną przy danym
poziomie ceny nazywamy rozmiarem popytu.
Przez pojęcie popytu rozumie się ilości dobra, które nabywcy pragną i mogą kupić w danym
czasie, po danych cenach.
Ilość dobra, którą konsumenci chcą kupić po danej cenie jest ilością żądaną.
Wariant
Cena w zł
A
B
C
D
E
F
G
80
70
60
50
40
30
20
Rozmiary popytu w kostkach
masła (rocznie)
40
50
60
70
80
90
100
Tabela jako całość (wszystkie warianty) ilustruje popyt w rozumieniu zbioru ilości masła, jakie
nabywcy są skłonni kupić przy różnych poziomach ceny. Należy zauważyć odwrotną zależność
między poziomem ceny, a rozmiarami popytu. Zależność tę określamy mianem prawa popytu.
Prawo to stwierdza, że wzrost ceny powoduje spadek rozmiarów popytu, zaś obniżenie ceny
wywołuje wzrost rozmiarów popytu.
Zależność przejawiająca się w tym, że gdy cena towaru wzrośnie przy innych czynnikach stałych
kupujący skłania się do kupowania go mniej i - odwrotnie nazywana jest prawem popytu.
Generalnie istnieje odwrotna zależność między ceną, a rozmiarami popytu. Od tej zasady
istnieją jednak pewne wyjątki. Pierwszy nosi nazwę paradoksu Veblena. Dotyczy on towarów
luksusowych, kupowanych przez ludzi zaliczanych do kręgu tzw. nowobogackich w krajach
stosunkowo biednych.
Paradoks Giffena dotyczy towarów pierwszej potrzeby, w przypadku jeśli kupowane są przez
ludzi biednych. Przykładem może być chleb.
Krzywa popytu jest graficznym wyrażeniem prawa popytu.
2. Podaż to taki zbiór ilości towaru, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnych możliwych
poziomach ceny (przy założeniu stałości innych czynników). Natomiast konkretną ilość towaru
przeznaczoną do sprzedaży przy danym poziomie ceny nazywamy rozmiarami podaży.
Przez pojęcie podaż dobra rozumie się ilość dobra, które producenci chcą dostarczyć na rynek i
sprzedać w danym czasie po danych cenach.
Wariant
Cena w zł
A
B
C
D
E
F
G
80
70
60
50
40
30
20
Rozmiary podaży w kostkach
masła (rocznie)
100
90
80
70
60
50
40
Tabela jako całość ilustruje podaż w rozumieniu zbioru ilości masła, jaką sprzedawcy są gotowi
zaoferować przy różnych możliwych poziomach ceny. Zależność tę określamy mianem prawa
podaży. Prawo to stwierdza, że wzrost ceny powoduje wzrost rozmiarów podaży, zaś obniżenie
ceny wywołuje spadek rozmiarów podaży.
Zależność przejawiającą się w tym, że: gdy cena rośnie, wzrasta dostarczona ilość a gdy cena
spada, zmniejsza się dostarczona ilość dobra nazywana jest prawem podaży.
Krzywa podaży jest graficznym wyrażeniem prawa podaży.
Reasumując
Jeśli cena jest stała, to popyt rośnie, gdy:
rosną dochody nabywców (wyjątek: dobra niższego rzędu),
rośnie liczba i korzystnie zmienia się struktura nabywców,
rośnie cena dóbr substytucyjnych,
spada cena dóbr komplementarnych,
oczekuje się wzrostu ceny danego dobra w przyszłości,
oczekuje się wzrostu dochodów w bliskiej przyszłości,
gusty i preferencje kierują się w stronę wzrostu zainteresowania danym towarem.
Odpowiednio, popyt spada, gdy:
spadają dochody nabywców (wyjątek: dobra niższego rzędu),
spada liczba i niekorzystnie zmienia się struktura nabywców,
spada cena dóbr substytucyjnych,
rośnie cena dóbr komplementarnych,
oczekuje się spadku ceny danego towaru w przyszłości,
oczekuje się spadku dochodów w bliskiej przyszłości,
gusty i preferencje kierują się w stronę spadku zainteresowań danym towarem.
Jeśli cena jest stała, to podaż rośnie, gdy:
spadają ceny czynników produkcji,
-
rośnie efektywność produkcji jako wynik postępu technicznego,
spadają podatki lub rosną subwencje,
spadają ceny innych towarów, a tym samym relatywnie rośnie opłacalność produkcji danego
dobra,
liczba producentów wchodzących na rynek jest wyższa od liczby opuszczających go (przy
założenie, że dysponują jednakowymi zdolnościami produkcyjnymi)
Odpowiednio, podaż spada, gdy:
rosną ceny czynników produkcji,
rosną podatki lub spadają subwencje,
rosną ceny innych towarów, a tym samym relatywnie spada opłacalność produkcji danego
dobra,
liczba producentów opuszczających rynek jest wyższa od liczby wchodzących.
6) Determinanty niecenowe popytu i podaży.
1. Niecenowe czynniki wyznaczające rozmiary popytu:
a) Dochody nabywców. Wzrost dochodów wywołuje wzrost popytu, a spadek dochodów prowadzi do
obniżenia popytu. Wyjątek dotyczy dóbr niższego rzędu, np. kiepskiej jakości kaszanki czy też
gorszych gatunków mięsa. Z kupowania tych dóbr nabywcy chętnie rezygnują w sytuacji kiedy
stać ich na towary lepsze, lepiej zaspokajające określone potrzeby.
b) Liczba i struktura nabywców. Im więcej nabywców na danym rynku, tym wyższy popyt. Ważna
jest struktura kupujących. Jeśli przyrasta liczba niemowląt, to wzrośnie popyt na bieliznę
niemowlęcą, odżywki itp. Jeśli natomiast przyrasta liczba ludzi dorosłych, to wzrośnie popyt na
odpowiednie ubiory, mieszkania, książki, koncerty w filharmonii itp. Przyrost ludności w grupie
dobrze sytuowanej spowoduje wzrost popytu na szynkę, samochody itp. Natomiast jeśli
przyrasta liczba ludności w grupie zaliczanej do biedoty (gorzej sytuowanych), to wzrośnie
popyt na chleb, usługi komunikacji masowej itp.
c) Ceny innych towarów. Te inne towary mogą być albo dobrami substytucyjnymi, albo
komplementarnymi w stosunku do danego, poddawanego analizie towaru.
Substytutami są dobra, które mogą być wzajemnie zastępowane (masło - margaryna), natomiast
dobrami komplementarnymi są takie, które muszą być stosowane równocześnie (samochód benzyna).
d) Oczekiwania dotyczące przyszłych cen. Spodziewany w przyszłości wzrost cen spowoduje
bieżący wzrost popytu (kupując na zapas kupi się taniej). Jeśli natomiast w przyszłości
spodziewany jest spadek cen, to skutkiem tego będzie obniżenie bieżącego popytu.
e) Oczekiwania dotyczące przyszłych dochodów. Jeśli potencjalni nabywcy spodziewają się
wzrostu swoich dochodów w przyszłości, to już na bieżąco wzrośnie ich popyt (kupno na kredyt
spłacany z przyszłych dochodów). Jeśli natomiast potencjalni nabywcy spodziewają się spadku
swoich dochodów w przyszłości, to już na bieżąco mogą ograniczać popyt dlatego, by zgromadzić
odpowiednie oszczędności na tzw. czarną godzinę.
f) Gusty i preferencje nabywców. Wzrost zainteresowania określonym towarem powoduje wzrost
popytu, i na odwrót (np. moda).
2. Niecenowe czynniki wyznaczające rozmiary podaży:
a) Czynniki wpływające na wysokość kosztów wytwarzania. Zmiany kosztów wytwarzania
oddziałują na rozmiary zysków i tą drogą kształtują rozmiary podaży.
b) Ceny czynników produkcji. Ceny czynników produkcji, tj. ziemi, pracy i kapitału, są podstawową
determinantą kosztów produkcji. Spadek dostępności do tych zasobów, w związku z ich
stopniowym wyczerpywaniem się przy danym poziomie wiedzy, prowadzi do wzrostu cen.
c) Postęp techniczny. Pomiędzy postępem technicznym, a rozmiarami podaży występuje zależność
o charakterze wprost proporcjonalnym. Wzrost efektywności produkcji towarzyszący postępowi
technicznemu prowadzi do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania, a to - poprzez wzrost
zysków - stanowi bodziec do wzrostu podaży.
d) Podatki lub subsydia. Wzrost podatków i obniżenie subsydiów wpływają na wzrost kosztów
wytwarzania, a to wpływa - poprzez obniżenie zysków - na spadek podaży.
e) Zmiany opłacalności produkcji innych towarów. Spadek opłacalności produkcji deskorolek
skłania do przestawienia się na wytwarzanie łyżworolek.
f) Liczba producentów.
7) Równowaga rynkowa.
Wariant Cena
(w zł)
Rozmiary
Rozmiary
Nadwyżka
popytu
podaży
lub rozmiary
(w kostkach) (w
niedoborów
kostkach)
A
80
40
100
+60
B
70
50
90
+40
C
60
60
80
+20
D
50
70
70
0
E
40
80
60
-20
F
30
90
50
-40
G
20
100
40
-60
Przy wysokiej cenie występuje nadwyżka rynkowa. Jest to ilość, o jaką rozmiary podaży
przewyższają rozmiary popytu przy danej cenie.
Niedobór rynkowy rozumiemy jako ilość, o jaką rozmiary popytu przewyższają rozmiary podaży
przy danej cenie.
Sytuację, w której rozmiary podaży równają się rozmiarom popytu, nazywamy równowagą rynkową.
Cena odpowiadająca takiemu stanowi określana jest mianem ceny równowagi. Natomiast, jeżeli
rozmiary podaży nie odpowiadają rozmiarom popytu w danym czasie, to wtedy występuje
nierównowaga rynkowa. Cena odpowiadająca takiemu stanowi określana jest mianem ceny
nierównowagi.
8) Przedsiębiorstwo i jego majątek. Formy własności przedsiębiorstwa. (Przedsiębiorstwo i jego
majątek. Formy własności przedsiębiorstwa).
Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym prowadzącym na własny rachunek działalność
produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści.
W ujęciu przedmiotowym przedsiębiorstwo jest pojmowane jako kompleks majątkowy,
zorganizowany w celu prowadzenia działalności gospodarczej.
Przedsiębiorstwo może być definiowane w dwóch ujęciach:
1) ekonomicznym;
2) formalno-prawnym.
Wybrane definicje ekonomiczne:
.....zbiór aktywów*, które ono posiada (S.J. Grossman);
.....zespół aktywów do kreowania zysków (W.S. Buchanan);
.....konwerter czynników produkcji w produkt (C.W. Cobb, P.H. Douglas);
.....kombinacja: ziemia + kapitał + praca (J. Say).
1. Majątek będący w dyspozycji przedsiębiorstwa, wyrażony w ujęciu wartościowym, określa się
jako aktywa. Składają się z:
a) Majątku trwałego. Stanowią go: ziemia, budynki, maszyny i urządzenia. Na bieżąco majątek
trwały nie jest określany według cen jego zakupu, lecz po odliczeniu amortyzacji. Środki
trwałe charakteryzują się tym, że wykorzystywane są w wielu cyklach produkcyjnych,
stopniowo się zużywając. Wartośćb) zużycia w ciągu jednego roku nazywa się amortyzacją.
Oblicza się ją, dzieląc cenę zakupu, np. maszyny, przez ilośćc)
lat przyjętą jako okres
jej zużycia.
d) Majątku obrotowego. Składa się on z: zapasów, należności zewnętrznych oraz środków
pieniężnych. Zapasy stanowią różne dobra przechowywane przez przedsiębiorstwo na
potrzeby przyszłej produkcji i sprzedaży. Są to zatem surowce, półfabrykaty i paliwa,
pozostające na składzie, jeszcze nie sprzedane wyroby gotowe. Pozostałą częśće)
aktywów
przedsiębiorstwa stanowią należności zewnętrzne (głównie z tytułu nie uregulowanych
rachunków za sprzedaż wytworzonych towarów innym podmiotom gospodarującym oraz z
tytułu posiadania obcych obligacji) oraz zasoby środków pieniężnych (gotówki i obcych
czeków).
2. Źródła finansowania aktywów przedsiębiorstwa określa się jako pasywa. Składają się z:
a) Funduszy własnych. Stanowią one równowartość wkładu majątkowego właścicieli
przedsiębiorstwa oraz reinwestowane zyski nie podzielone, przeznaczone na dalszy rozwój
firmy.
b) Funduszy obcych. Składają się one z: zobowiązań wobec dostawców czynników produkcji,
zobowiązań wobec banków i innych zobowiązań.
Te dwa rodzaje funduszy nie pełnią aktywnej roli w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.
Majątek przedsiębiorstwa powinien znajdować pokrycie w źródłach finansowania. Suma aktywów
musi równać się sumie pasywów. Ich wartościowe zestawienie nazywamy bilansem
przedsiębiorstwa.
Zysk dodany do funduszy własnych i obcych musi się równać aktywom. Zysk netto określamy w
wyniku następującej operacji rachunkowej: przychody ze sprzedaży - koszty produkcji sprzedanej
- podatek = zysk netto (lub strata netto).
AKTYWA
1. Majątek trwały: - ziemia - budynki - maszyny i
urządzenia 2. Majątek obrotowy: - zapasy należności zewnętrzne - środki pieniężne
PASYWA
1. Fundusze własne - wkłady majątkowe reinwestycje 2. Fundusze obce - zobowiązania
wobec dostawców - zobowiązania wobec banków inne zobowiązania 3. Zysk netto po
opodatkowaniu
Z punktu widzenia form własności wyróżnia się:
A. Przedsiębiorstwa państwowe
B. Przedsiębiorstwo prywatne
A. Przedsiębiorstwo państwowe posiada osobowość prawną. Jest samodzielnym, samorządnym i
samofinansującym się podmiotem gospodarczym. Właścicielem jest Skarb Państwa. W jego
imieniu występuje organ założycielski (minister, wojewoda), powołując przedsiębiorstwo do życia.
Organem zarządzającym przedsiębiorstwem jest dyrektor podejmujący decyzje, co prawda
samodzielnie, lecz w imieniu właścicieli. Przedsiębiorstwo państwowe stanowi niezbędne ogniwo w
strukturze gospodarki narodowej. Jest niezbędne w dwóch przypadkach. Po pierwsze, kiedy to
dotyczy produkcji, której ze względów strategicznych nie można przekazać w ręce prywatnych
właścicieli. W drugim przypadku dotyczy to sytuacji, kiedy sektor prywatny nie podejmuje
pewnej produkcji dóbr i usług, których wytwarzanie jest dla społeczeństwa niezbędne, ale
prywatnemu właścicielowi nie zapewnia odpowiedniej rentowności. Jest to głównie produkcja
dóbr i usług publicznych, czyli takich, które przynoszą korzyści wszystkim obywatelom danego
kraju (budowa dróg publicznych, powszechny system oświaty, opieka społeczna).
B. Gospodarka rynkowa oparta jest głównie na przedsiębiorstwach prywatnych. Przedsiębiorstwa
prywatne są własnością osób, a nie instytucji. Zalicz się do nich przedsiębiorstwa własności
indywidualnej oraz spółki. Specyficzną formą własności prywatnej są także przedsiębiorstwa
spółdzielcze.
1. Przedsiębiorstwem własności indywidualnej jest każde przedsięwzięcie gospodarcze
prowadzone przez jedną osobę i będące jej własnością. Właściciel takiego przedsiębiorstwa sam
decyduje o tym: co i ile produkować, jak wytwarzać (rodzaj stosowanej techniki i technologii),
gdzie i za ile sprzedawać, na co przeznaczyć zyski.
Zalety:
- firmę taką łatwo zawiązać i rozwiązać,
- posiada duże zdolności do tworzenia silnej motywacji do realizacji celów firmy, elastycznego
działania i szybkiego dostosowywania się do sytuacji rynkowej.
Wady:
- ta forma własności posiada ograniczenia kapitału przedsiębiorstwa do zasobów posiadanych
przez jedną osobę.
2. W celu uniknięcia ograniczenia kapitału pojedynczy jego właściciele zawiązują spółki. Spółka
stanowi związek co najmniej dwóch osób, które działają dla osiągnięcia wspólnego celu
gospodarczego. Wyróżnia się spółki osobowe i kapitałowe.
a) Spółki osobowe, do których zalicza się spółki cywilne i jawne, nie mają osobowości prawnej.
Istnieje nieograniczona odpowiedzialność każdego ze wspólników za działalność firmy.
Nieograniczona, to znaczy poręczona nie tylko majątkiem firmy, ale także całym osobistym
majątkiem wspólników. Na majątek firmy składają się wkłady wspólników oraz osiągane przez nią
przychody. Majątek ten stanowi tzw. współwłasność łączną, co znaczy, że żaden ze wspólników
nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku ani udziałem w poszczególnych
składnikach tego majątku. W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału
majątku wspólnego firmy. Jeżeli spółka zawarta została na czas krotki, to podział i wypłata zysku
następują z reguły po rozwiązaniu spółki. W przypadku jej zawarcia na czas dłuższy dokonuje się
tego z końcem każdego roku obrachunkowego. Wkład może polegać na wniesieniu do spółki
własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. WW razie wątpliwości uważa się, że wkłady
wspólników mają być równe. Każdy wspólnik ma prawo do równego udziału w zysku i uczestniczy w
stratach w tym samym stosunku, bez względu na rodzaj i wartość wkładu.
b) Drugim rodzajem spółek są spółki kapitałowe. Zalicza się do niech spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne. Obydwie formy zostały nazwane spółkami kapitałowymi,
ponieważ swą działalność opierają o zgromadzony kapitał zakładowy. Ten kapitał jest też
podstawą zabezpieczenia wierzycieli spółki. Firmy zorganizowane na zasadach tego typu spółek
są osobami prawnymi, prowadzącymi działalność we własnym imieniu, a nie w imieniu właścicieli.
Właściciele odpowiadają tylko do wysokości swoich udziałów w firmie. Wnoszone wkłady pieniężne lub rzeczowe - są podstawą do uczestnictwa w zyskach przeznaczonych do podziału
(dywidendy) oraz uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników (walnym zgromadzeniu).
Zgromadzenie to jest najwyższym organem spółki. Podejmuje ono większością głosów - liczba
głosów zależna jest od wartości udziału wspólnika (liczby akcji) - najważniejsze decyzje
związane z rozwojem firmy: powołuje radę nadzorczą lub komisję rewizyjną oraz decyduje o
podziale zysków na tzw. nierozdzielne zyski, służące finansowaniu nowych inwestycji i zyski
przeznaczone do rozdziału pomiędzy udziałowców (akcjonariuszy).
Mając podstawowe cechy wspólne, spółki kapitałowe (z o.o. i akcyjna) różnią się pewnymi cechami
szczególnymi:
4
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może być tworzona przez dwie lub więcej osób.
Kapitał zakładowy dzieli się na udziały. Umowa spółki ustala, ile udziałów może mieć jeden
wspólnik. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, zbycie udziału może nastąpić jedynie za zgodą
spółki i wymaga zgody pisemnej. Zysk przypadający wspólnikom dzieli się w stosunku do
udziałów. Są to małe firmy.
5
Spółka akcyjna może być utworzona przez przynajmniej trzech założycieli. Kapitał akcyjny
dzieli się na akcje. Jeden wspólnik może mieć dowolną ilość akcji. Nie ma żadnych
ograniczeń - poza akcjami uprzywilejowanymi - w ich zbywaniu. Swobodny obrót akcjami
dokonuje się na giełdzie po aktualnej cenie rynkowej. Zysk rozdziela się proporcjonalnie do
nominalnej wartości akcji, a jeżeli akcje nie są całkowicie opłacone, zysk rozdziela się
proporcjonalnie do dokonanych wpłat na akcje. Są to tzw. wielkie korporacje.
9) Korporacje międzynarodowe. Korzyści i straty wynikające z ich funkcjonowania.
Korporacją międzynarodową staje się firma jakiegoś kraju (korporacja narodowa) z momentem
rozpoczęcia - poza działalnością we własnym kraju - bezpośrednich operacji na rynkach
zagranicznych. Jest to więc firma działająca w co najmniej dwóch krajach. Operacje na rynkach
zagranicznych prowadzone są przez filie zagraniczne, firmy stowarzyszone oraz oddziały
zagraniczne.
3. Filie zagraniczne są podstawową organizacyjną formą tych operacji. Powstają one albo przez
wybudowanie od podstaw nowych przedsiębiorstw, albo przez wykup udziałów przedsiębiorstwa
już istniejącego. Mogą być tworzone zarówno dla prowadzenia działalności produkcyjnej, jak też
handlowej i finansowej. Mają osobowość prawną i są zarejestrowane w państwach swej siedziby
jako samodzielne jednostki gospodarcze, niekiedy pod nazwą odmienną od nazwy firmy
macierzystej.
4. Firmy stowarzyszone (joint ventures) są zorganizowane na zasadzie podziału własności między
kapitał miejscowy (kraju, na rynku którego korporacja międzynarodowa prowadzi zagraniczne
operacje) i macierzystą firmą korporacji. Regułą jest, że gros udziału w tych spółkach
mieszanych posiada kapitał miejscowy. Może to być zarówno kapitał państwowy, jak i prywatny.
Prowadzą działalność produkcyjną oraz usługową.
5. Oddziały zagraniczne nie są wyodrębnione prawnie od firmy macierzystej, są całkowicie
podporządkowane jej radzie dyrektorów naczelnych. Firma macierzysta jest odpowiedzialna za
ich działalność. Oddziały zagraniczne przedsiębiorstw produkcyjnych pełnią najczęściej funkcje
biur sprzedaży towarów wytwarzanych przez firmę macierzystą lub jej filie. Natomiast oddziały
zagraniczne banków i przedsiębiorstw usługowych (głównie transportowych) pełnią wszystkie
funkcje swej firmy macierzystej na określonym obszarze rynku zagranicznego.
Działając na terytoriach różnych państw, korporacje międzynarodowe wywierają poważny wpływ na
gospodarkę kraju lokaty jako całości oraz na miejscowe przedsiębiorstwa. Do najważniejszych
pozytywnych skutków tej działalności należy zaliczyć:
uzupełnienie zasobów kapitału w krajach lokaty, a tym samym tworzenie możliwości szybszego
zrealizowania różnych zamierzeń inwestycyjnych,
transfer do krajów lokaty nowoczesnych technologii,
transfer nowoczesnych metod organizacji i zarządzania,
pobudzający wpływ na firmy miejscowe w zakresie stosowania postępu technicznego.
Do najważniejszych negatywnych skutków tej działalności zalicza się:
1
wypieranie miejscowych przedsiębiorstw z najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi
produkcji; odcinanie miejscowego kapitału od tych gałęzi prowadzi do powstania w krajach
lokaty tzw. wbudowanej luki technologicznej,
2
transferowanie za granicę (do metropolii lub do innego kraju) niereinwestowanej części
zysków,
3
pośredni drenaż środków poprzez stosowanie tzw. cen transferowych, a więc zaniżanie lub
zawyżanie cen na dobra i usługi w obrotach między filiami tej samej korporacji
międzynarodowej lub między filią, a firmą macierzystą.
Nie chcąc w niektórych przypadkach dopuszczać korporacji międzynarodowej do udziału we
własności, kraje słabiej rozwinięte mogą zawierać z nią umowę o prowadzenie przedsiębiorstwa,
tzw. kontrakt usługowy (nakłada na zagranicznego partnera obowiązek zarządzania operacjami
[przedsiębiorstwa oraz świadczenia innych związanych z tym usług, bez przyznawania mu prawa
własności).
Kraj lokaty może określić korporacji międzynarodowej wymogi dotyczące struktury gałęziowej, a
nawet towarowej podejmowanej przez nią produkcji. Może także wprowadzać narzędzia
ograniczające drenaż środków finansowych (określenie dolnej granicy: produkcji, udziału
reinwestycje w zysku netto). Pod uwagę winny być wzięte: opodatkowanie w oparciu o łączne zyski
całej korporacji, rozszerzenie pakietu akcji w rękach lokalnych akcjonariuszy oraz takie zgranie
opodatkowania i taryf celnych, by dochody kraju goszczącego nie mogły ucierpieć na manipulacjach
cenowych.
Wszystkie te działania nakierunkowane winny być na stworzenie ram funkcjonowania korporacji
międzynarodowych w krajach lokaty. Nie powinny jednak być to restrykcje pozbawiające
korporacje możliwości osiągania godziwego zysku. Stosunki pomiędzy krajami lokaty, a korporacjami
międzynarodowymi wymagają zachowania dwustronnych korzyści.
10) Cenowa i dochodowa elastyczność popytu. Rodzaje elastyczności.
Reakcje popytu na dany towar na zmianę jego ceny nazywamy zwykłą cenową elastycznością popytu.
Jest to stosunek względnej zmiany rozmiarów popytu na dany towar do względnej zmiany jego ceny.
Wyrażamy go więc jako:
Ezc =
∆d : ∆p = ∆d x p
d
p
∆p
d
gdzie: E zc - współczynnik zwykłej cenowej elastyczności popytu,
∆d - zmiana popytu wywołana zmianą ceny,
d - wielkość popytu na dane dobro w okresie wyjściowym,
∆p - zmiana ceny wpływająca na zmianę popytu,
p - cena danego dobra w okresie wyjściowym.
Wzrostowi ceny towarzyszy spadek popytu, a spadkowi ceny odpowiada wzrost popytu. Stosownie
do tego wskaźnik zwykłej cenowej elastyczności popytu przyjmuje najczęściej wartość ujemną.
Wartość większa od zera może wystąpić tylko w odniesieniu do paradoksu Veblena oraz paradoksu
Giffena. Dzieje się tak dlatego, że w tych marginesowych przypadkach wzrost ceny powoduje
wzrost rozmiarów popytu, natomiast spadek ceny powoduje obniżenie rozmiarów popytu.
Współczynnik zwykłej cenowej elastyczności popytu przyjmuje najczęściej następujące wartości:
3. E zc = -1, co oznacza, że wzrostowi lub spadkowi cen danego towaru towarzyszy dokładnie taki
sam (procentowo) spadek lub wzrost popytu na ten towar. O takim towarze mówi się, że posiada
jednostkową elastyczność popytu. Przykładem może być popyt na niektóre usługi.
4. E zc < -1, co oznacza, że wzrostowi cen danego towaru towarzyszy znacznie poważniejszy spadek
popytu, a skutkiem spadku cen jest wyższy (procentowo) wzrost popytu. O takim towarze mówi
się, że popyt na niego jest elastyczny względem zmian ceny. Przykładem może być popyt na
wysokiej klasy samochody, sprzęt elektroniczny, wycieczki zagraniczne.
5. E zc > -1 (lecz < 0), co oznacza, że wzrostowi lub spadkowi cen danego towaru towarzyszy mniej
niż proporcjonalny spadek lub wzrost popytu na ten towar. W takiej sytuacji popyt określa się
mianem nieelastycznego. Przykładem mogą być artykuły żywnościowe powszechnego użytku:
chleb, ziemniaki oraz buty i podstawowe elementy odzieży.
6. E zc = 0, co oznacza, że zmianom cen danego towaru nie towarzyszą żadne zmiany popytu na
niego. Jest to szczególny przypadek popytu nieelastycznego. O takim towarze mówi się, że popyt
na niego jest sztywny. Przykładem mogą być niezbędne konsumentowi artykuły nie posiadające
swoich substytutów, np. sól.
Poziom zwykłej cenowej elastyczności popytu zależy od znaczenia danego towaru dla zaspokojenia
potrzeb konsumentów, od dostępności substytutów, natężenia zmian ceny oraz długości okresu, w
jakim poziom elastyczności jest rozpatrywany.
Reakcję popytu na dany towar na zmianę ceny towarów pokrewnych (substytucyjnych lub
komplementarnych) nazywamy mieszaną cenową elastycznością popytu. Jest to stosunek
względnej zmiany rozmiarów popytu na dany towar do względnej zmiany cen towarów pokrewnych.
Wyrażamy go jako:
E mc =
∆dx : ∆py = ∆dx x py
dx
py
∆py
dx
gdzie: E mc - współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu,
∆dx - zmiana popytu na dobro x wywołana zmianą ceny dobra y, będącego substytutem lub
dobrem komplementarnym z dobrem x,
dx - wielkość popytu na dobro x w okresie wyjściowym,
∆py - zmiana ceny dobra y,
py - cena dobra y w okresie wyjściowym.
W odniesieniu do dóbr substytucyjnych współczynnik mieszanej elastyczności popytu jest
wielkością dodatnią. Wynika to z tego, że zmiana ceny dobra y odbywa się w tym samym kierunku co
zmiana popytu na dobro x, np. wzrost ceny kawy powoduje wzrost popytu na herbatę (przy
założeniu, że cena herbaty nie zmienia się lub rośnie w mniejszym tempie niż cena kawy).
W przypadku, kiedy rozpatrywane dobra są względem siebie komplementarne, współczynnik
mieszanej cenowej elastyczności popytu jest wielkością ujemną. Spowodowane jest to tym, że
zmiana ceny dobra y dokonuje się w odwrotnym kierunku niż zmiana popytu na dobro x, np. wzrost
ceny benzyny prowadzi do spadku popytu na samochody.
Współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu w odniesieniu do dóbr substytucyjnych
będzie przyjmował wartości:
Emc > 1 dla popytu elastycznego,
Emc < 1 dla popytu nieelastycznego.
W odniesieniu do dóbr komplementarnych współczynnik mieszanej cenowej elastyczności popytu
będzie przyjmował wartości:
Emc < -1 dla popytu elastycznego,
Emc > -1 (lecz <0) dla popytu nieelastycznego.
Na kierunki zmian oraz stopień reakcji popytu na dany towar wpływają także, poza zmianą jego ceny
oraz cen towarów pokrewnych, zmiany dochody nabywców. Reakcję popytu na dany towar na zmianę
dochodów konsumentów nazywamy dochodową elastycznością popytu. Jest to stosunek względnej
zmiany rozmiarów popytu na dany towar do względnej zmiany dochodów. Wzrostowi dochodów na
ogół towarzyszy wzrost popytu na dobra i usługi, a ze spadkiem dochodów związane jest obniżenie
popytu. Współczynnik dochodowej elastyczności popytu wyrażamy jako:
Ei =
∆d : ∆i = ∆d x i
d
i
∆i
d
gdzie: E i - współczynnik dochodowej elastyczności popytu,
∆d - zmiana popytu na dane dobro wywołana zmianą dochodów,
d - wielkość popytu na dane dobro w okresie wyjściowym,
∆i - zmiana dochodów,
i - dochody w okresie wyjściowym.
Współczynnik dochodowej elastyczności popytu przyjmować może następujące wartości:
1. E i = 1, co oznacza, że wzrostowi lub spadkowi dochodów towarzyszy dokładnie taki sam
(procentowo) wzrost lub spadek popytu na dany towar (np. popyt na niektóre usługi).
2. E i > 1, co oznacza, że zmianą w dochodach towarzyszą więcej niż proporcjonalne zmiany w
popycie na dany towar. O takim towarze mówi się, że popyt na niego jest elastyczny względem
zmian dochodów. Przykładem może być popyt na luksusowe wille.
3. E i < 1, co oznacza, że wzrostowi lub spadkowi dochodów towarzyszy mniej niż proporcjonalny
wzrost lub spadek popytu na dany towar. W takiej sytuacji popyt określa się mianem
nieelastycznego. Przykładem może być mleko i przetwory.
4. E i = 0, co oznacza, że zmianom dochodów nie towarzyszą żadne zmiany popytu na dany towar. O
takim towarze mówi się, że popyt na niego jest sztywny. Przykładem może być woda używana do
celów spożywczych, sól itp..
5. E i < 0, co oznacza, że zmianom dochodów towarzyszą odwrotnie ukierunkowane zmiany w popycie
na dane dobro. Są to przypadki ujemnej elastyczności dochodowej. Dotyczą takich towarów, jak
np. kaszanka, wątrobianka, przejazdy środkami komunikacji miejskiej itp.
Dodatnią dochodową elastycznością popytu charakteryzują się dobra wyższego rzędu (Ei>1) oraz
dobra pierwszej potrzeby zaliczane do tzw. dóbr normalnych (E i<1, lecz >0). Natomiast ujemną
dochodową elastyczność popytu wykazują te dobra pierwszej potrzeby, które zaliczane są do tzw.
dóbr niższego rzędu.
Badania nad wysokością współczynników dochodowej elastyczności popytu na różne towary są
niezwykle przydatne dla polityki gospodarczej. Bez znajomości elastyczności dochodowych nie
można w sposób prawidłowy prognozować zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, dokonujących
się pod wpływem wzrostu stopy życiowej społeczeństwa.
11) Użyteczność marginalna a użyteczność całkowita. Optimum konsumenta. (Użyteczność
marginalna a użyteczność całkowita. Optimum konsumenta).
Użyteczność - subiektywna przyjemność, satysfakcja czy zadowolenie z konsumowania dóbr.
Podstawową zasadą kierującą zachowaniami konsumenta na rynku jest dążenie do maksymalnego
zaspokojenia swoich potrzeb. Miarą stopnia zaspokojenia potrzeb jest użyteczność nabywanych
towarów, rozumiana jako satysfakcja czerpana z ich konsumpcji. Sumę satysfakcji uzyskiwanej z
wszystkich nabywanych jednostek nazywamy użytecznością całkowitą. Natomiast przyrost
satysfakcji, wynikający z nabycia dodatkowej jednostki dobra lub usługi zaspokajającej potrzeby
konsumenta nazywamy użytecznością krańcową.
Prawo malejącej użyteczności stwierdza, że użyteczność krańcowa spada wraz z przyrostem ilości
nabywanego dobra lub usługi.
Równowaga konsumenta wskazuje na stan, w którym przy danych dochodach maksymalizuje on
użyteczność całkowitą wynikającą z określonej proporcji konsumpcji dobra A i B.
Efekt dochodu może powiększać lub zmniejszać nabywaną ilość dobra B w zależności od tego, czy
jest to tzw. dobro normalne, czy też zalicza się do tzw. dóbr niższego rzędu.
Efekt substytucji zawsze prowadzi do zastępowania dobra A przez dobro B i tym samym prowadzi
do wzrostu konsumpcji B. Ponieważ siła działania efektu substytucji jest wyższa aniżeli efektu
dochodu, w ogólnym rachunku spadek ceny dobra B prowadzi najczęściej do wzrostu jego zakupu,
nawet jeśli jest to dobro niższego rzędu.
12) Rynek pieniężno - kredytowy. Kreacja pieniądza kredytowego.
W ujęciu standardowym pojęcie pieniądza obejmuje: gotówkę i depozyty bankowe uruchamiane
czekami.
Pieniądzem bezgotówkowym są zapisy na rachunkach bankowych należących do przedsiębiorstw lub
osób fizycznych, które powstają albo w wyniku lokaty pieniądza gotówkowego w banku, albo
udzielania przez bank kredytu swojemu klientowi. Technicznym narzędziem uruchamiającym wkłady
jest najczęściej czek lub karta bankomatowa.
Czek jest papierem wartościowym będącym technicznym narzędziem uruchamiającym depozyty
bankowe. Jest dokumentem, na którym właściciel rachunku poleca bankowi dokonanie wypłaty
określonej kwoty pieniężnej osobie wymienionej w czeku (czek imienny) lub okazicielowi (czek na
okaziciela). Nie jest on prawnym środkiem płatniczym, tzn. że można nie zgodzić się na przyjęcie
zapłaty w formie bezgotówkowej.
W ujęciu szerszym jednak, do pieniądza zalicza się także inne wkłady bankowe, przede wszystkim
wkłady terminowe. Tego typu wkłady nazywa się pieniądzem potencjalnym.
Rozróżnienie pomiędzy pieniądzem standardowym, a potencjalnym znajduje odniesienie w
rozumieniu funkcji pieniądza. Wyróżnić można funkcje pieniądza jako:
1 Miernika wartości.
2 Środka wymiany.
3 Środka płatniczego.
4 Środka przechowywania wartości.
Funkcję miernika wartości (jednostki rozrachunkowej) pełni pieniądz niezależnie od zakresu, w
jakim jest pojmowany. Funkcja ta polega na tym, że w pieniądzu wyraża się ceny innych towarów.
Funkcje środka wymiany oraz środka płatniczego pełni bezpośrednio tylko pieniądz standardowy.
Jako środek wymiany, pieniądz pośredniczy w akcie kupna - sprzedaży jakiegoś towaru. Jako środek
płatniczy, pieniądz służy do wyrównania wcześniej powstałych zobowiązań. Równanie obiegu
pieniądza:
M x V = P x Q
M
iloczyn zasobów pieniądza
V
szybkość obiegu pieniądza
P
iloczyn poziomu cen
Q
rozmiary produkcji
Z równania tego wynika, że jeśli szybkość obiegu pieniądza pozostaje bez zmiany, a rozmiary
produkcji nie mogą ulec dalszemu powiększeniu, to zwiększenie zasobów pieniądza musi doprowadzić
do wzrostu cen.
Funkcje środka przechowywania wartości pełni bez zastrzeżeń pieniądz kruszcowy. Pieniądz
standardowy funkcji tej nie pełni dlatego, że nie przynosząc procentu, nieustannie traci na sile
nabywczej wskutek postępujących tendencji inflacyjnych. Pieniądz potencjalny spełnia ją wtedy,
kiedy stopa procentowa od wkładów terminowych nie jest niższa od stopnia inflacji.
W każdym kraju występują trzy rodzaje instytucji bankowych: bank centralny, banki handlowe
oraz instytucje pośrednictwa finansowego (kasy oszczędnościowe).
Naczelna rola w systemie bankowym przypada bankowi centralnemu. Jest on najczęściej bankiem
państwowym. Pełni on cztery funkcje.
1. Emisja pieniądza gotówkowego, tj. papierowych biletów bankowych oraz bilonu.
2. Oddziaływanie na działalność oraz nadzorowanie działalności wszystkich banków w kraju. Pełni on
rolę banku banków. Rola ta polega na wypełnianiu dwóch rodzajów czynności:
a) Refinansowanie w określonych granicach kredytów udzielanych przez inne banki.
b) Prowadzenie dla tych banków rachunków, na których gromadzą one swoje rezerwy gotówkowe.
3. Prowadzenie wszystkich rachunków rządowych oraz przeprowadzanie zleconych przez rząd
operacji finansowych w kraju i za granicą. Dlatego też bank ten prowadzi rachunki skarbu
państwa, gromadzi dochody budżetowe i realizuje wydatki. Administruje długiem publicznym,
sprzedając i skupując państwowe papiery wartościowe. W razie potrzeby udziela także państwu
kredytu.
4. Związana z międzynarodowymi stosunkami pieniężno - kredytowymi. Dotyczy to regulowania
kursu własnej waluty (poprzez wykup lub sprzedaż walut obcych na własnym rynku oraz waluty
własnej na rynkach obcych).
Bank centralny kontroluje też przebieg operacji kredytowych z zagranicą prowadzonych przez inne
banki, a w razie potrzeby sam zaciąga kredyty zagraniczne.
Funkcje banków dzielimy na pasywne i aktywne. Pasywne polegają na gromadzeniu wkładów na
żądanie oraz terminowych wkładów oszczędnościowych. Pierwsze najczęściej nie są oprocentowane,
drugie przynoszą ich właścicielom dochody z tytułu odsetek.
Aktywne funkcje banków polegają na prowadzeniu rozliczeń swoich klientów (właścicieli wkładów)
oraz na udzielaniu kredytów. Działalność kredytowa jest dla banków źródłem zysków. Podstawowym
elementem zysku bankowego jest różnica pomiędzy odsetkami uzyskanymi przez bank od
kredytobiorców, a płaconymi właścicielom wkładów terminowych.
Rozróżniamy trzy formy udzielania kredytów: pożyczki udzielane na podstawie umowy
kredytowej, dyskonto weksli, zakup obligacji. Pożyczki udzielane na podstawie umowy uruchamiane
są albo na odrębnym rachunku pożyczkowym, albo w tzw. rachunku otwartym.
Przy pożyczkach udzielanych na podstawie umowy kredytowej często stosuje się różne formy
zabezpieczenia spłaty: weksel finansowy poręczony przez inną osobę (firmę lub inny bank),
zabezpieczenie hipoteczne na nieruchomość, zastaw papierów wartościowych (bank ma prawo
sprzedać w przypadku niewypłacalności dłużnika) oraz zastaw towarowy. Pożyczki uzyskiwane na
podstawie umowy kredytowej są najwyżej oprocentowaną formą kredytu.
Drugą formą jest dyskonto weksli towarowych, tj. wystawionych w związku z zawartą na kredyt
transakcją towarową pomiędzy dostawcą towaru, a jego nabywcą.
Weksel jest zobowiązaniem dłużnika do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniędzy w
określonym czasie. Suma ta jest powiększona o kwotę wynikającą z należnych odsetek.
Dyskonto weksli przez bank polega na zakupie weksli, których termin płatności jeszcze nie nadszedł.
Dotychczasowy właściciel, sprzedając weksel, otrzymuje kwotę w nim wymienioną pomniejszoną o
odsetki, zwane stopą dyskontową oraz o koszty manipulacyjne. W analogiczny sposób bank może
sprzedać dalej ten weksel, zamieniając go na gotówkę w banku centralnym. Jest to tzw. redyskonto
weksla.
Trzecią formą jest zakup obligacji publicznych (rządu lub władz lokalnych) oraz prywatnych
(emitowanych przez przedsiębiorstwa). Emisja obligacji stanowi formę zaciągania kredytu przez
remitenta od nabywcy. Obligacje są narzędziem zaciągania kredytu długoterminowego. Kredyt ten
charakteryzuje się stałym oprocentowaniem, płatnym w stałych terminach do czasu wykupu obligacji
przez emitenta.
Pieniądz gotówkowy to zapisy na rachunkach bankowych będące albo wynikiem lokaty pieniądza
gotówkowego w banku, albo udzielania przez bank kredytu swojemu klientowi. W pierwszym
przypadku mówimy o wkładach pierwotnych, w drugim o pochodnych. W przypadku wkładów
pochodnych środki pieniężne nie napływają do banku, lecz bank sam te środki tworzy i stawia je do
dyspozycji klienta. Wkład jest więc w tej sytuacji elementem pochodnym w stosunku do udzielonej
pożyczki, jest pieniądzem nowo kreowanym przez bank.
Możliwości kreowania nowego pieniądza bezgotówkowego w drodze udzielania pożyczek nie są
nieograniczone. Pamiętać trzeba o tym, że właściciel wkładu na żądanie, powstałego w wyniku
udzielonej mu przez bank pożyczki, ma prawo zażądać od banku w każdej chwili wypłaty tego wkładu
w gotówce. Bank, więc musi dysponować odpowiednimi rezerwami.
Rezerwy gotówkowe banków składają się z dwóch składników: rezerw gotówkowych w kasie banków
oraz rezerw posiadanych przez banki na rachunkach w banku centralnym. Bank centralny określa w
każdym czasie konieczną relację rezerw gotówkowych do wysokości tworzonych przez banki
wkładów na żądanie (udzielanych pożyczek). Relację tę określa się mianem obowiązkowych rezerw
bankowych. Wzrost wskaźnika obowiązkowych rezerw, np. z 0,1 do 0,2, oznacza zmniejszenie
możliwości kreowania nowych wkładów (udzielania pożyczek) przez banki. Regulowanie wysokości
tego wskaźnika daje bankowi centralnemu szansę skutecznego oddziaływania na ilość pieniądza
bezgotówkowego w kraju, na rozmiary udzielanych pożyczek.
Przyjęta w danym czasie wysokość obowiązkowych rezerw bankowych wyznacza poziom tzw.
mnożnika kreacji pieniądza bezgotówkowego (m).
m =
1
R
R - wskaźnik obowiązkowych rezerw bankowych
m =
1
= 5
0,2
Mnożnik kreacji pieniądza bezgotówkowego określa poziom wielokrotności, do której mogą być
kreowane nowe pożyczki bankowe. Jeśli np. R = 0,2, to oznacza, że bank może kreować pożyczki na
sumę pięciokrotnie wyższą od tej części rezerw, która pozostaje po odprowadzeniu rezerw
obowiązkowych do banku centralnego. Tę część rezerw nazwiemy rezerwami nadobowiązkowymi
(rezerwy nadobowiązkowe = wkłady gotówkowe - rezerwy obowiązkowe). Jeśli oznaczymy:
D
maksymalna suma kreowanych pożyczek,
E
rezerwy nadobowiązkowe,
M
mnożnik kreacji,
to:
D = E x m.
(80 zł x 5 = 400)
Bank
Nowe
depozyty
Rezerwy
obowiązkowe
A
B
C
D
E
F
G
H
I
Pozostałe
Razem suma
100,00
20,00
80,00
16,00
64,00
12,80
51,20
10,24
40,96
8,19
32,77
6,55
26,22
5,24
20,98
4,20
16,78
3,36
67,09
13,42
kreowanych pożyczek
Rezerwy
nadobowiązkowe
80,00
64,00
51,20
40,96
32,77
26,22
20,98
16,78
13,42
53,67
Kreacja
pożyczek
80,00
64,00
51,20
40,96
32,77
26,22
20,98
16,78
13,42
53,67
= 400,00
Rozmiary tej kreacji zależą zatem, jak łatwo zauważyć na podstawie przedstawionego przykładu,
od:
1 Wysokości pierwotnych wkładów gotówkowych,
2 Wysokości obowiązkowych rezerw bankowych (przy danej wielkości wkładów gotówko- wych, im
większe rezerwy obowiązkowe, tym mniejsze rezerwy nadobowiązkowe).
Jeśliby uchylić założenie, że klienci nie wycofują części wkładów pierwotnych wniesionych w
gotówce, to rozmiary kreacji pożyczek bankowych dodatkowo zależeć będą od tego:
1 Jakiej części rezerw nadobowiązkowych banki nie przeznaczą na tworzenie pożyczek.
2 Jaka część wkładów powstających w wyniku udzielania pożyczek zostanie unieruchomiona (nie
stanie się kolejnym wkładem).
3 Jaka część pierwotnych wkładów gotówkowych jest w międzyczasie wycofywana z banków.
Podsumowując, należy stwierdzić, że rozmiary kreacji pożyczek bankowych zależą wprost
proporcjonalnie od wysokości wnoszonych pierwotnych wkładów gotówkowych (wnoszonych przez
klientów oraz uzyskiwanych z redyskonta w banku centralnym) oraz odwrotnie proporcjonalnie od
pozostałych czynników.
13) Papiery wartościowe ich rodzaje, zasady organizacji i funkcjonowania giełdy papierów
wartościowych. (Papiery wartościowe ich rodzaje, zasady organizacji i funkcjonowania giełdy
papierów wartościowych).
Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty stwierdzające przysługujące ich właścicielom prawa
majątkowe, których realizacja jest możliwa tylko po ich okazaniu lub zwrocie. Z punktu widzenia
zadań, jakie mają spełniać papiery wartościowe, dzielimy je na:
1 Spełniające funkcje rozliczeniowe:
czek, będący instrumentem uruchamiającym pieniądz bezgotówkowy,
weksel, będący środkiem udzielania kredytu,
2 Przynoszące dochód od kapitału:
obligacja, gwarantująca uzyskanie odsetek,
akcja, dająca prawo do dywidendy.
Zakup papierów wartościowych dokonuje się w ramach tzw. rynku pierwotnego. Kolejne transakcje
kupna - sprzedaży dokonują się na tzw. rynku wtórnym. Na nim właśnie dochodzi do wielokrotnych
aktów kupna - sprzedaży. Obrót wtórny dokonuje się głównie na tzw. rynku podstawowym, czyli na
giełdzie papierów wartościowych.
Rynek równoległy - stawia mniejsze niż giełda wymagania.
Obligacja jest dokumentem, na którym wystawca (emitent) zobowiązuje się do zwrotu nabywcy
określonej na nim sumy pieniężnej w ustalonym terminie oraz do płacenia za ten okres odsetek
liczonych w stosunku do tej sumy. Obligacje są wygodnym narzędziem zaciągania pożyczki. Jest to
pożyczka na okres dłuższy niż rok.
Ze względu na podmiot emisji obligacje dzieli się na:
3 Państwowe, emitowane w ramach prowadzonej polityki tzw. finansowania z deficytu, a więc
pokrywania niedoborów budżetowych,
4 Samorządowe (komunalne), emitowane w celu pokrycia wydatków związanych z dużymi
inwestycjami infrastrukturalnymi na danym terenie,
5 Bankowe, emitowane dla zdobycia większych środków pieniężnych potrzebnych dla znacznego
rozszerzenia korzystnej działalności kredytowej,
6 Podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, emitowane w celu zebrania kapitału
niezbędnego dla sfinansowania rozwoju, modernizacji lub restrukturyzacji przedsiębiorstwa,
7 Fundacji i organizacji społecznych, emitowane w celu pokrycia wydatków związanych z ich
działalnością statutową.
Emisja obligacji może nastąpić w drodze:
1 Publicznej subskrypcji, polegającej na ogłoszeniu w środkach masowego przekazu zamiaru emisji
obligacji i zaproszenia do składania deklaracji ich zakupu,
2 Oferty skierowanej do indywidualnych adresatów.
W obydwu przypadkach potencjalny emitent zobowiązany jest zamieścić w środkach masowego
przekazu informacje dotyczące celu i wielkości emisji, rodzaju przyjętych na siebie zobowiązań,
relacji wartości emisji i należnego oprocentowania do wielkości posiadanych funduszy własnych.
Przekazywana nabywcom (obligatariuszom) obligacja winna zawierać:
1 Nazwę emitenta i nazwę obligacji,
2 Wartość nominalną oraz serię i kolejny numer,
3 Cel emisji,
4 Wysokość i terminy wypłaty oprocentowania,
5 Warunki wykupu,
6 Treść ewentualnych dodatkowych zobowiązań wobec nabywcy,
7 Wielkość ewentualnych gwarancji i nazwę jednostki gwarantującej,
8 Arkusz wykupu obligacji oraz, jeśli taki jest sposób wypłat oprocentowania, arkusz kuponowy
oprocentowania.
Emitent obligacji odpowiada całym majątkiem za zobowiązania z niej wynikające. Zobowiązanie te
mogą też być dodatkowo zabezpieczone gwarancjami udzielonymi przez Skarb Państwa, banki lub
instytucje ubezpieczeniowe.
Obligacje o jednakowej wartości nominalnej, z tej samej emisji, dają nabywcom jednakowe
uprawnienia. Obligatariusze mają prawo do:
b) Wypłaty odsetek. Wysokość oprocentowania obligacji ustala emitent.
c) Zwrotu wartości nominalnej obligacji. Żądanie przez obligatariusza wcześniejszego wykupu, niż
to przewidziano w treści obligacji, jest możliwe tylko wtedy, kiedy emitent nie wywiązuje się z
terminowych zobowiązań wypłat oprocentowania lub dodatkowych innych świadczeń.
d) Ewentualnych świadczeń dodatkowych. Emitent może zobowiązywać się między innymi do
zapewnienia dostaw wyrobów lub świadczeń usług pochodzących z przedsięwzięcia
sfinansowanego w drodze emisji. Przyznanie prawa do zamiany obligacji, po upływie pewnego
czasu, na akcje spółki będącej remitentem obydwu lub obligacji państwowych na akcje
prywatyzowanych przedsiębiorstw. Takie obligacje nazywamy zamiennymi.
e) Udziału w podziale majątku emitenta w przypadku jego likwidacji.
f) Zbywania obligacji innej osobie. Bez ograniczeń mogą być zbywane obligacje na okaziciela.
Natomiast w przypadku obligacji imiennych emitent może wprowadzić do ich treści pewne
zastrzeżenia, co do możliwości zbycia innej osobie.
Akcja jest dokumentem imiennym lub na okaziciela, stwierdzającym udział kapitałowy w
przedsiębiorstwie tworzącym spółkę akcyjną, będącym dowodem członkostwa w tej spółce. Ich
właścicieli nazywamy akcjonariuszami. Akcje wydawane są akcjonariuszom albo w zamian za
wnoszone przez nich wkłady pieniężne, albo tzw. aporty, czyli wkłady rzeczowe (np. hale fabryczne i
ich wyposażenie). Każda akcja stanowi część całego kapitału, w oparciu o który spółka funkcjonuje.
Akcja jest dokumentem upoważniającym jej właściciela do:
2. Dywidendy. Prawo to staje się rzeczywistym uprawnieniem, jeśli przedsiębiorstwo
wygospodaruje zysk oraz jeśli decyzją walnego zgromadzenia odpowiednia część tego zysku
zostanie przeznaczona do podziału pomiędzy akcjonariuszy.
3. Uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy z prawem do głosowania.
4. Kandydowania do władz spółki, tj. do rady nadzorczej (komisji rewizyjnej) i zarządu.
5. Udział w podziale majątku przedsiębiorstwa, pozostającego po likwidacji spółki.
6. Uprawnienia akcjonariusza dotyczą także możliwości zbywania akcji. Bez ograniczeń akcje na
okaziciela. Przeniesienie własności akcji imiennych statut spółki może uzależnić od zezwolenia
spółki, udzielonego w formie pisemnej przez jej zarząd.
Zakres w/w uprawnień akcjonariuszy jest zależny od tego, czy posiadają oni akcje zwykłe czy też
uprzywilejowane. Te ostatnie dają ich właścicielom dodatkowe uprawnienia w stosunku do
pozostałych akcjonariuszy. Rodzaje tych dodatkowych uprawnień oraz ich zakres są regulowane
przez statut spółki. Zalicza się do nich:
Przywilej w zakresie prawa głosu na walnym zgromadzeniu (akcje uprzywilejowane dają prawo do
większej liczby głosów).
Przywilej pierwszeństwa przy podziale majątku w przypadku likwidacji spółki.
Prawo do posiadania akcji uprzywilejowanych przyznają sobie najczęściej akcjonariusze będący
założycielami spółki, są to przeważnie akcje imienne.
Akcje na okaziciela mogą być wydawane akcjonariuszom dopiero po ich pełnym opłaceniu.
Cena emisyjna, tzn. cena, po której emitent sprzedaje akcje, jest określana bezpośrednio przez
niego, albo jest wynikiem ogłoszonego przetargu. Nie może ona być niższa od wartości nominalnej
akcji.
Akcje mają w każdym kraju prawnie określoną formę. Jej tekst powinien zawierać:
1 Firmę i siedzibę emitenta (spółki),
2 Nazwę sądu, w którym spółka jest zarejestrowana i liczbę rejestru,
3 Datę zarejestrowania spółki i emisji akcji,
4 Wartość nominalną akcji,
5 Liczbę akcji, ich rodzaj oraz uprawnienia szczególne,
6 Wysokość dokonanej wpłaty (w przypadku akcji imiennej),
7 Ograniczenia, co do przeniesienia własności akcji,
8 Przepisy statutu odnośnie ewentualnych obowiązkowych świadczeń akcjonariusza na rzecz
spółki,
9 Pieczęć spółki i podpisy zarządu.
Giełda papierów wartościowych jest szczególnym rodzajem rynku, na którym dokonuje się
transakcji kupna - sprzedaży ściśle określonych walorów. Przedmiotem obrotu na tym rynku są
dokumenty potwierdzające uprawnienia do:
1 Współwłasności przedsiębiorstwa będącego spółką akcyjną (akcja),
2 Określonej kwoty wierzytelności (obligacje),
Uzyskania w przyszłości pewnej wartości materialnej w postaci towarów, papierów
wartościowych, określonych walut (opcje, futures, forwards).
Zasady organizacji i funkcjonowania giełd papierów wartościowych nie są ujednolicone w skali
międzynarodowej. Każda giełda przyjmuje własny statut, który normuje przede wszystkim:
organizację władz giełdy, tryb dopuszczania papierów wartościowych do udziału w obrotach
giełdowych, zasady uczestnictwa w giełdzie, sposoby dokonywania transakcji oraz zasady
przedstawiania notowań giełdowych.
W przypadku, kiedy giełda jest spółką akcyjną (tzw. amerykański model giełdy - Giełda Papierów
Wartościowych w Warszawie), najwyższą jej władzę stanowi walne zgromadzenie akcjonariuszy,
które wybiera radę giełdy i jej zarząd. Zarząd giełdy jest najwyższym organem wykonawczym,
kierującym jej bieżącą działalnością, zarządzającym finansami giełdy oraz reprezentującym ją na
zewnątrz. W ramach giełdy działa komisja do spraw dopuszczeń nowych walorów do obrotu oraz
izba maklerska (brokerska) nadzorująca działalność swoich członków na giełdzie. Technicznym
organem giełdy jest biuro rozliczeń zawartych na niej transakcji, prowadzące całość dokumentacji
dotyczącej obrotów i dokonujące na jej podstawie obciążeń uczestników. Spory między
uczestnikami transakcji giełdowych rozstrzyga sąd rozjemczy, a naruszenia dyscypliny - sąd
honorowy.
Weryfikacji nowych walorów zgłaszanych do obiegu giełdowego dokonuje komisja do spraw
dopuszczeń.
Decyzje w sprawach uczestnictwa w giełdzie najczęściej podejmuje zarząd. Określa on krąg osób
będących członkami giełdy, czyli posiadającymi prawo zawierania transakcji kupna - sprzedaży.
Członkami giełdy nie mogą być tzw. inwestorzy indywidualni, tzn. właściciele lub nabywcy
pojedynczych walorów lub niewielkich ich pakietów. W ich imieniu na giełdzie występują
wyspecjalizowani pośrednicy, zwani maklerami lub brokerami. Samodzielnymi uczestnikami giełdy
mogą natomiast być przedstawiciele tzw. inwestorów instytucjonalnych (banków, instytucji
ubezpieczeniowych, funduszy powierniczych) dysponujących bardzo dużymi pakietami papierów
wartościowych i dokonujących masowych operacji kupna - sprzedaży.
Statuty poszczególnych giełd precyzują często sposoby dokonywania (realizacji) transakcji.
Najczęściej występującymi są transakcje natychmiastowe („z ręki do ręki”). Drugim sposobem
dokonywania operacji giełdowych są transakcje terminowe (przekazanie papierów wart. do rąk
nabywcy następuje w późniejszym czasie, lecz wg bieżąco ustalonej ceny).
Najczęściej spotykanymi odmianami operacji terminowych są transakcje opcyjnie oraz futures.
Transakcje opcyjnie polegają na uzyskaniu przez nabywcę tylko uprawnienia do zakupu określonych
walorów w oznaczonym odcinku czasu, po określonej z góry cenie. Transakcje futures różnią się od
nich tym, że nabywca opłaca przyszłą dostawę określonych walorów już w momencie zawierania
umowy, a w okresie późniejszym następuje tylko samo przekazywanie tych walorów.
Statuty (regulaminy) giełdowe określają zasady przedstawiania notowań giełdowych, tj. cen
(kursów), wg których zawierane były w danym dniu transakcje kupna - sprzedaży papierów
wartościowych. Specjalny wykaz notowań, nazywany cedułą giełdową, podawany jest do powszechnej
wiadomości w publikowanym biuletynie oraz w środkach masowego przekazu. Rozróżnia się dwa
systemy notowań giełdowych: kursu ciągłego i kursu jednolitego. Kurs ciągły jest określany na
bieżąco i może ulegać zmianom w czasie trwania danej sesji giełdowej, w miarę napływających ofert
sprzedaży i kupna. Stosowanie kursu jednolitego polega na ustaleniu ceny poszczególnych walorów
jedynie na początku sesji giełdowej w oparciu o zlecenia sprzedaży i kupna, jakie napłynęły przed
jej otwarciem. Cena ta jest obowiązująca dla wszystkich transakcji danym papierem wartościowym
w ciągu całego dnia.
3
Dotychczasowi właściciele papierów wartościowych zbywają je, kiedy spodziewają się, że:
2 Posiadane walory będą przez dłuższy czas przynosić niskie dochody,
3 Istnieje niebezpieczeństwo ogłoszenia upadłości emitenta,
4 Bardziej korzystne jest nabycie innych walorów lub konta w banku,
5 Grozi spadek bieżącej ceny giełdowej posiadanych papierów wartościowych.
Będą je sprzedawać także wtedy, kiedy zmusi ich do tego pilna potrzeba posiadania wolnych
środków pieniężnych.
Nowi właściciele nabywają papiery wartościowe w ramach obrotu giełdowego (wtórnego) wtedy,
kiedy spodziewają się, że:
2 Nabyte walory przynosić będą wysokie dochody (dywidendy i odsetki),
3 Ceny tych papierów wartościowych wzrosną w niedługim czasie i wtedy będzie można osiągnąć
dodatkowy dochód, sprzedając je po upływie pewnego okresu, zarabiając na różnicy kursów,
4 Osiągnie się, w drodze kupna akcji, poważniejszy wpływ na decyzje podejmowane w
przedsiębiorstwie, którego zostaje się akcjonariuszem.
Transakcje kupna - sprzedaży papierów wartościowych na rynku wtórnym dokonują się wg ceny
rynkowej - wyższej lub niekiedy niższej od ceny emisyjnej.
Czynniki wyznaczające cenę rynkową akcji mogą być wyrażone za pomocą formuły:
Wn =
d
i2
(1-a)
gdzie:
Wn - wartość nominalna akcji,
d
- stopa dywidendy,
i2
- stopa procentowa od depozytów bankowych,
a
- szacunkowy współczynnik ryzyka.
Wartość nominalna akcji to suma wypisana na odpowiednim dokumencie.
Stopa dywidendy jest stosunkiem przewidywanej dywidendy na jedną akcję do ceny rynkowej
jednej akcji. Wskaźnik ten ilustruje skalę korzyści, jakie daje wyłożenie określonej sumy na zakup
akcji. Istnieje wprost proporcjonalna zależność pomiędzy stopą dywidendy, a ceną rynkową akcji.
Oznacza to, że przy innych czynnikach stałych im wyższa stopa dywidendy, tym wyższa cena
rynkowa akcji.
Odwrotnie proporcjonalna zależność występuje w odniesieniu do wpływu stopy procentowej od
depozytów bankowych na cenę rynkową akcji.
Stopień ryzyka związanego z ich nabyciem. W zakres tego ryzyka wchodzi nie tylko
prawdopodobieństwo braku dywidendy, ale także niebezpieczeństwo częściowej lub nawet
całkowitej utraty środków pieniężnych zainwestowanych w zakup tych papierów wartościowych.
Biorąc pod uwagę wyżej wskazane względy, zauważamy, że cena rynkowa akcji jest wysoka i
wykazuje tendencje do wzrostu, jeśli:
1 Spodziewana dywidenda rośnie i jest porównawczo wyższa od dywidend od akcji innych spółek,
2 Spodziewana dywidenda jest porównawczo wyższa od dochodów wynikających z oprocentowania
długoterminowych wkładów bankowych,
3 Przewiduję się poprawę koniunktury gospodarczej,
4 Niski jest współczynnik ryzyka,
5 Występuje spekulacyjny wzrost popytu na akcje.
Cena rynkowa akcji danej spółki jest niska i wykazuje tendencję do spadku, jeśli:
Spodziewana dywidenda spada i jest porównawczo niższa od dywidend od akcji innych spółek,
Spodziewana dywidenda jest porównawczo niższa od dochodów wynikających z oprocentowania
długoterminowych wkładów bankowych,
3 Przewiduje się pogorszenie koniunktury gospodarczej,
4 Wysoki jest współczynnik ryzyka,
5 Występuje spekulacyjny wzrost podaży akcji.
Czynniki wyznaczające cenę rynkową obligacji:
1
2
Wn =
i1
i2
(1-a)
gdzie:
Wn - wartość nominalna obligacji,
i1
- stopa oprocentowania obligacji,
i2
- stopa procentowa od depozytów bankowych,
a
- szacunkowy współczynnik ryzyka.
Zgodni z powyższą formułą, cena rynkowa obligacji zależy:
1 Wprost proporcjonalnie od wartości nominalnej (ewentualnie indeksowanej o stopę inflacji),
2 Wprost proporcjonalnie od stopy oprocentowania obligacji,
3 Odwrotnie proporcjonalnie od wysokości stopy procentowej od depozytów bankowych,
4 Odwrotnie proporcjonalnie od wysokości współczynnika ryzyka.
14) Podstawowe rodzaje kosztów. Zysk księgowy i zysk ekonomiczny.
Przedsiębiorstwo, prowadząc proces produkcji, ponosi określone koszty. W ujęciu globalnym rosną
one wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Zależność powyższa nabiera także pewnej specyfiki w
zależności od tego, czy rozpatrujemy ją dla krótkiego czy też długiego okresu. Krótki okres to taki,
w którym rozmiary choćby jednego z używanych zasobów nie ulegają zmianie. Natomiast jako długi
rozumiemy taki okres, w którym rozmiary choćby jednego z używanych zasobów ulegają zmianie.
2. W krótkim okresie pewna część kosztów jest wielkością niezmienną, co wynika z tego, że nie
zmieniają się rozmiary i technologia przedsiębiorstwa. Są to koszty stałe. Zalicza się do nich
amortyzację, koszty zakupu lub dzierżawienia ziemi i innego majątku, odsetki od kredytów,
składki ubezpieczeniowe.
b) Koszty, których wysokość pozostaje w bezpośrednim związku z rozmiarami produkcji,
nazywamy kosztami zmiennymi. Zalicza się do nich płace, wydatki na zakup surowców,
półfabrykatów, paliw, materiałów biurowych itp. Koszty te rosną wraz ze wzrostem rozmiarów
produkcji, początkowo mniej niż proporcjonalnie, później więcej niż proporcjonalnie.
c) Prawo malejących przychodów - kolejne przyrosty jednego z czynników produkcji (np. pracy)
przy stałości innych czynników (np. kapitału) powodują, że osiągane w ten sposób przyrosty
produkcji są coraz mniejsze.
d) Suma kosztów stałych i zmiennych tworzy koszty całkowite. Rosną one wraz ze wzrostem
rozmiarów produkcji.
e) Przeciętne koszty stałe uzyskuje się przez podzielenie całkowitych kosztów stałych przez ilość
produkowanych jednostek towaru.
Przeciętne koszty zmienne wylicza się, dzieląc całkowite koszty zmienne przez liczbę
wytworzonych jednostek towaru.
g) Przeciętne koszty całkowite wylicza się albo jako sumę przeciętnych kosztów stałych i
zmiennych, albo jako iloraz kosztów całkowitych i ilości produkowanych jednostek towaru.
h) Przyrost kosztu całkowitego (całkowitego kosztu stałego plus całkowitego kosztu zmiennego)
wynikający z przyrostu produkcji o jednostkę nazywamy kosztem końcowym. Wyliczyć go można
jako różnicę pomiędzy kosztem całkowitym lub całkowitym kosztem zmiennym związanym z
następną i poprzednią jednostką produkcji.
2. W długim okresie podział kosztów na stałe i zmienne zaciera się. Koszty amortyzacji, zakupu
ziemi i majątku, ubezpieczeń, kredytów itp. rosną w wyniku inwestycji dokonywanych w długim
okresie - stają się więc kosztami zmiennymi. Znika podział na koszty stałe i zmienne. Koszt
całkowity staje się kosztem zmiennym, a przeciętny koszt całkowity przeciętnym kosztem
zmiennym.
Wysokość zysku zależy od kształtowania się kosztów przeciętnych i krańcowych oraz od ceny. Jeśli
cenę, po której zostaje sprzedana określona ilość dóbr, pomnożymy przez tę ilość, to otrzymamy
wielkość nazywaną utargiem całkowitym. Utargiem całkowitym jest więc po prostu przychód ze
sprzedaży. Jeśli wielkość tę podzielimy przez ilość sprzedanych jednostek, to uzyskamy w ten
sposób utarg przeciętny. Natomiast dodatkowy utarg osiągany w wyniku sprzedaży dodatkowej
jednostki towaru nazywamy utargiem krańcowym MR. Wyliczyć go można jako różnicę pomiędzy
utargiem całkowitym związanym z następną i poprzednią jednostką sprzedaży.
Nadwyżka utargu całkowitego ponad koszt całkowity stanowi zysk całkowity. Jest to tzw. zysk
księgowy. Zysk ekonomiczny jest to kwota, jaka pozostaje po odjęciu od zysku księgowego
alternatywnego kosztu kapitału oraz kosztu ryzyka. Alternatywny koszt kapitału należy rozumieć
jako przychód, jaki mógłby być zrealizowany z najlepszej spośród nie podjętych alternatyw
inwestycyjnych. Koszt ryzyka rozumiemy natomiast jako ewentualną stratę związaną z
niepowodzeniem pewnej części przedsięwzięć firmy. Zysk ekonomiczny jest na pewno lepszą
podstawą do oceny rentowności przedsiębiorstwa aniżeli zysk księgowy. Ten ostatni ma jednak tę
przewagę, że opiera się o dokładne wyliczenia, a nie jest wielkością szacunkową.
Zysk całkowity podzielony przez ilość jednostek stanowi zysk przeciętny. Natomiast dodatkowy
zysk osiągany w wyniku sprzedaży dodatkowej jednostki nazywamy zyskiem krańcowym.
f)
15) Prawo malejących przychodów a korzyści skali.
Korzyści skali, wynikające ze skali produkcji, dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne.
Wewnętrzne korzyści skali:
 techniczne (lepszy podział pracy, wyższa sprawność, lepsze wykorzystanie narzędzi)
 handlowe (kupno i sprzedaż na korzystniejszych warunkach, zatrudnienie fachowych sił
sprzedaży, możliwość szerokiej reklamy)
 finansowe (dostęp do różnych źródeł kapitału, tańszy kapitał - lepsze warunki finansowania)
Zewnętrzne korzyści skali:
 praca: wyspecjalizowanie rynku pracy w danym regionie (specjalizacja siły roboczej oznacza
niższe koszty)
 kooperacja: tworzy się warunki współpracy z lokalnymi podmiotami
 rozwój usług: rozwój danego sektora w regionie powoduje specjalizację banków, firm
ubezpieczeniowych itd.
Ponadto, wraz ze wzrostem produkcji, krzywa kosztów zmiennych zbliża się od dołu do krzywej
kosztów całkowitych.
Niekorzyści skali. Również niekorzyści skali można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.
Wewnętrzne niekorzyści skali:
 trudności w koordynacji zarządzania
 alienacja pracowników, będąca skutkiem monotonii
 ryzyko występowania przerw w pracy (skutek strajków)
 możliwy wzrost kosztów transportu
Zewnętrzne niekorzyści skali:
 niedobór wykwalifikowanej siły roboczej
 niedobór surowców
 drogie tereny budowlane
 zwiększone zapotrzebowanie na usługi transportowe
16) Optimum przedsiębiorstwa (technologiczne i ekonomiczne). (Optimum przedsiębiorstwa
(technologiczne i ekonomiczne).
Dwie zasady racjonalnego działania przedsiębiorstwa:
Przedsiębiorstwo dąży do osiągnięcia optimum ekonomicznego i technicznego.
1. Dążenie do osiągnięcia najniższych kosztów wytwarzania, czyli do osiągnięcia optimum
technicznego.
Optimum to jest osiągane wtedy, gdy koszt krańcowy (marginalny) zrówna się z przeciętnym
kosztem całkowitym (MC = ATC). Punkt ten charakteryzuje się minimum przeciętnych kosztów
wytworzenia, po przekroczeniu tego punktu zwiększenie produkcji powoduje wzrost zarówno
kosztów krańcowych, jak i przeciętnych kosztów całkowitych. (uwaga: nie można jednoznacznie
stwierdzić, że przekroczenie tego punktu jest nieopłacalne - opłacalność produkcji zależy nie tylko
od kosztów, ale i od ceny sprzedaży).
2. Dążenie do maksymalizacji zysków, czyli do osiągnięcia optimum ekonomicznego.
Przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk (lub minimalizuje stratę) w punkcie przecięcia kosztów
krańcowych z utargiem krańcowym (MC = MR).
Określanie wielkości produkcji w krótkim okresie
Krok 1.
W punkcie przecięcia krzywej MC i MR wyznaczone zostało optimum ekonomiczne (MC=MR). Stąd
wielkość produkcji Q1 zapewnia maksymalny zysk przedsiębiorstwa (ew. poniesienie najniższej
straty - np. przy wysokich kosztach stałych).
Jeśli przedsiębiorstwo będzie produkowało mniej niż Q1, powinno zwiększyć produkcję, jeśli
natomiast jest ona większa od Q1, przedsiębiorstwo winno ograniczyć produkcję - dążąc do
osiągnięcia optimum ekonomicznego.
Krok2.
Po wyznaczeniu wielkości produkcji Q1 (optimum ekonomiczne) przedsiębiorstwo bada, czy
produkcja ma sens ekonomiczny (określa stosunek ceny do krótkookresowych kosztów całkowitych i
zmiennych).
P < ATC 1 Jeśli cena P1 (wyznaczona na osi Y) jest niższa od krótkookresowego przeciętnego
kosztu całkowitego, wówczas przedsiębiorstwo przynosi straty, udaje mu się jednak pokryć koszty
zmienne i część kosztów stałych.
P = AVC 1 Jeśli cena P1 jest równa krótkookresowym przeciętnym kosztom zmiennym, wówczas
przedsiębiorstwo pokrywa jedynie koszty zmienne.
P < AVC 1 Jeśli natomiast cena P1 jest niższa od krótkookresowych przeciętnych kosztów
zmiennych AVC, wówczas przedsiębiorstwo nie pokrywa nawet kosztów zmiennych - powinno więc
zaprzestać produkcji.
P > ATC 1 Oczywiście sytuacja idealna to taka, gdy cena P1 jest wyższa od przeciętnych kosztów
całkowitych - w takim przypadku pojawia się ZYSK.
17) (Równowaga gospodarcza. Oszczędności i inwestycje - mnożnik inwestycyjny.)
18) (Systemy społeczno-gospodarcze. Czynniki kształtujące wybór typu gospodarki)
System: zbiór wzajemnie powiązanych elementów spełniających kryteria:
1 celowości (realizacja wspólnego celu, np. przetrwanie lub rozwój);
2 ekwifinalności (zdolność systemu i jego elementów do przywracania stanu pierwotnego pomimo
zmian przejściowych powodowanych zakłócenia z zewnątrz systemu).
Elementy systemu:
1 centrum (władza ustawodawcza i wykonawcza w powiązaniu z partiami lub grupami nacisku w
przekroju: władza centralna, szczeble pośrednie, szczeble podstawowe);
2 gospodarka (podmioty gospodarujące - dokonujące wyborów w zakresie ograniczonym przez
decyzje zastrzeżone przez i dla centrum);
3 społeczeństwo
Czynniki wpływające na typ gospodarki:
1 Typ ładu społecznego (monocentryczny, policentryczny)
2 Ideologia operacyjna
3 Ustrój własności
Ideologia operacyjna rozumiana jest jako zbiór wartości (aksjologia), określenie rzeczywistości
społeczno-gospodarczej oraz narzędzi przy pomocy których w przyjętym modelu rzeczywistości
zamierza się realizować założone wartości.
Ustroju własności przesądza przewaga danego typu własności w własności w ogóle danego systemu
społeczno - gospodarczego.
TYPY GOSPODARKI
Cechy gospodarki rynkowej
Gospodarka rynkowa - to taka, w której sterowanie procesami gospodarczymi odbywa się poprzez
rynek.
Cechy gospodarki rynkowej :
 podstawą jej funkcjonowania jest prywatna własność (środków produkcji, przedsiębiorstw,
itp.),
 wolność wyboru :
- w podejmowaniu wszelkich decyzji gospodarczych,
- rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej,
 prawo do :
- kierowania się własnym interesem podczas podejmowania decyzji gospodarczych,
- posiadania kapitału i zakładania podmiotów gospodarczych,
- swobodnego kształtowania ceny,
- do swobodnego przepływu kapitału,
- do swobodnego przepływu siły roboczej,
- do swobodnego obrotu walutami i środkami produkcji,
 brak lub tylko minimalna ingerencja rządu w procesy gospodarcze.
Widzimy więc, że rynek jest najważniejszym mechanizmem w gospodarce rynkowej. Bardzo ważne
jest podkreślenie, że jedynie w gospodarce rynkowej, ponieważ wytworzyły się inne systemy
ekonomiczne.
System ekonomiczny to zespół mechanizmów koordynujących proces podejmowania decyzji
ekonomicznych.
Gospodarka komenderowana
Nierynkowym systemem jest gospodarka centralnie sterowana (komenderowana). Charakteryzuje ją
:
 publiczna własność środków produkcji, państwo jest właścicielem, bądź wszystkim bądź dużych i
średnich, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz zasobów naturalnych,
 skoro państwo posiada środki produkcji może przystąpić do planowania, które odbywa się
centralnie przez ośrodek rządowy i decyduje o strukturze produkcji, jej podziale i organizacji.
Poprzez plan następuje podział dóbr konsumpcyjnych wśród członków społeczeństwa.
19) (Zmiany systemu społeczno-gospodarczego)
20) (Podstawowe mechanizmy gospodarki komenderowanej)
MECHANIZM „PRZEJŚCIA” - MODEL
K
k1
k2
B
S
s2
s1
g1
g2
G
z2
BARIERA WZROSTU
(niedobory zasobów)
BW
A
z1
Z
Zmiany systemowe (transformacyjne: kierunek A-B) początkuje stan wysokiej koncentracji władzy
(k1), któremu odpowiada niski zakres swobód gospodarczych (g1). Wysoka koncentracja władzy
pociąga za sobą niska sprawność systemu (s1) i wysoki stopień wykorzystania zasobów (z1). Linia BW
odpowiada barierom wzrostu (niedobór zasobów uniemożliwiający uzyskanie stałego tempa wzrostu).
Istnieje konieczność przesunięcia stopnia wykorzystania zasobów z punktu z1 do punktu z2. Punktowi
z2 musi jednak odpowiadać wyższa sprawność systemu (przejście od mechanizmów wzrostu
ekstensywnego do mechanizmów wzrostu intensywnego). Sprawności tej odpowiada punkt s2. W
konsekwencji układowi wielkości s2 i z2 odpowiada niższy stopień koncentracji władzy (k2) i większy
zakres swobód gospodarczych (g2). Rozpoczyna się proces transformacji (zmiana atrybutów własności
z przejściem od mechanizmów gospodarki komenderowanej do mechanizmów gospodarki rynkowej).
21) (Cykle koniunkturalne. Morfologia cykli. Mechanizm cykli. Cykl klasyczny i współczesny. Cykl
wyborczy)
Cykl koniunkturalny rodzaj fluktuacji wyznaczającej rytm działalności gospodarczej narodów. Cykl
składa się z ekspansji występującej w tym samym okresie dla wielu rodzajów działalności, po którym
następuje zahamowanie przekształcające się w ogólną recesję, która z kolei poprzez fazę ożywienia
przechodzi w ekspansję będącą początkiem nowego cyklu......
Jest to definicja klasyczna obejmująca wahania w kategoriach absolutnego wzrostu i spadku
wielkości agregatów gospodarczych. Dzisiaj definicja ta jest odnoszona do stałego wzrostu, który
ulega przyspieszeniu i spowolnieniu. Współczesna definicja cyklu w miejsce terminów określających
absolutny kierunek zmian koniunkturalnych (ekspansja, recesja) posługuje się RELACJĄ
AKTUALNEGO I ŚREDNIEGO TEMPA WZROSTU.
Procesy gospodarcze nie przebiegają harmonijnie, lecz z pewnymi większymi i mniejszymi
odchyleniami. W gospodarce występują okresy zwiększania się aktywności gospodarczej, jak i
spadku produkcji. Możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje wahań :
 sezonowe - spowodowane zmiennością pór roku, aktywność gospodarcza zimą jest mniejsza niż
latem (s)
 przypadkowe (epizodyczne) - spowodowane czynnikami losowymi np. strajki, wojny, klęski
żywiołowe (ε)
 koniunkturalne (c)
Przy przyjęciu, że miarą wahań koniunkturalnych jest PNB (Produkt Narodowy Brutto) a ściślej
tempo jego wzrostu (r PNB = PNB/PNB) otrzymujemy:
rPNB = PNB/PNB = t + c + s + ε
gdzie: t - trend (tendencja rozwojowa)
Z wahaniami koniunkturalnymi wiąże się pojęcie cyklu koniunkturalnego, który przejawia się
okresowymi i w miarę regularnymi wahaniami produkcji i zatrudnienia (wykorzystania) czynników
wytwórczych.
W klasycznej ekonomii, stosując duże uproszczenie cykl koniunkturalny składa się z czterech faz :
 Faza I - Kryzys - występuje nadprodukcja, przedsiębiorstwa gromadzą za dużo zapasów w
stosunku do słabnących możliwości popytu, występuje spadek cen papierów wartościowych,
duża liczba bankructw,
 Faza II - Depresja - tzw. dno cyklu, stabilizacja produkcji na niskim poziomie,
 Faza III - Ożywienie - wzrost produkcji i dochodów, zwiększanie się skali inwestycji, wzrost
cen dóbr i papierów wartościowych,
 Faza IV - Boom - gospodarka w rozkwicie, osiąga najwyższy poziom produkcji.
PNB
Współcześnie na skutek ingerencji państwa i bardziej racjonalnej polityki gospodarczej
przedsiębiorstw cykle gospodarcze uległy spłaszczeniu i wyróżnia się dwie fazy : ożywienie i
recesję.
RPNB
Cykl współczesny a cykl klasyczny
Kryterium
Miara cyklu
Ilość faz
Okres trwania
Ampltuda (r-t)
Cykl klasyczny
bezwzględna (PNB)
4-6
4-8 lat
wysoka
Cykl współczesny
względna (rPNB)
2-3
2-3 lat
niska
Opinie na temat przeciwdziała wahaniom
Przez wiele lat popularne było twierdzenie, że należy za wszelką cenę przeciwdziałać wahaniom
produkcji, a zwłaszcza jej spadkom. Musimy jednak pamiętać, że cykl koniunkturalny jest
zjawiskiem normalnym w gospodarce wolnorynkowej. Warto wiedzieć, że chwilowe załamanie
gospodarcze i spadek produkcji pozwala na eliminację słabszych podmiotów i restrukturyzację
pozostałych np. kryzys azjatycki w 1997r. spowodował ujawnienie się negatywnych tendencji
gospodarczych, które narastały przez wiele lat i umożliwił ich naprawienie lub usunięcie. Obecnie
zwycięża i jest praktykowane monetarystyczne spojrzenie na rolę interwencji państwa w
gospodarkę. Mówi ona, że bank centralny nie powinien podejmować prób odwrócenia koniunktury
podczas załamań gospodarczych. Bank centralny powinien jedynie regulować tempo wzrostu
gospodarczego, a nie spłaszczać cykle ekonomiczne.
CYKL KONIUNKTURALNY - MECHANIZM
RODZAJE CYKLI
CYKLE KONDRATIEWA
Okres
Cykl
1800-1849
I
Kondratiew
1850-1899 1900-1950
1951-1990
II
III Kondratiew IV
Kondratiew
Kondratiew
1991-20xx
20xxV Kondratiew VI
Kondratiew
Impuls
?
Źródło
maszyna
stal koleje elektrotechnika petrochemia
technika
?
impulsu
parowa
chemia
samochód
informatyczn
a
22) (Interwencjonizm w cyklu koniunkturalnym. Przenoszenie wahań koniunkturalnych stabilizacja cyklu przy pomocy handlu zagranicznego)
23) Inflacja, rodzaje i przyczyny inflacji (inflacja jako cel polityki pieniężnej).
Inflacja jest zjawiskiem gospodarczym przejawiającym się trwałym wzrostem ogólnego poziomu
cen w określonym czasie.
Stopień nasilenia się zjawiska inflacji mierzy się poprzez ustalenie indeksu cen produktu
narodowego brutto oraz przede wszystkim rocznej stopy inflacji, wyliczonej z indeksów cen
towarów konsumpcyjnych.
Roczna stopa inflacji =
CPJt1 - CPJ
CPJt0
t0
x 100%
gdzie:
CPJt1 - oznacza indeks cen towarów konsumpcyjnych w danym roku przyjętym do badania poziomu
inflacji,
CPJt0 - oznacza indeks cen towarów konsumpcyjnych w tzw. roku bazowym, czyli w roku przyjętym
jako wyjściowy (w stosunku do którego dokonuje się porównania cen).
Indeks cen towarów konsumpcyjnych obejmuje dobra i usługi regularnie nabywane przez
konsumentów w ramach tzw. „koszyka dóbr konsumpcyjnych”, stąd też traktowany jest jako indeks
kosztów utrzymania. Oblicza się go:
CPJ =
Koszt koszyka towarów konsumpcyjnych w roku t1
Koszt koszyka towarów konsumpcyjnych w roku t0
x 100
Roczna stopa inflacji jest najczęściej różna w różnych krajach, a w danym kraju zmienia się w
czasie. W zależności od jej wysokości rozróżnia się inflację:
1 Pełzającą, kiedy to ceny rosną umiarkowanie (umownie przyjmuje się, że jest to wzrost do 5%
rocznie). Występuje w krajach nawet najbardziej harmonijnie rozwijających się, często
traktowana jest jako łagodny środek nakręcania koniunktury gospodarczej.
2 Kroczącą (umownie przyjmuje się, że jest to wzrost cen w granicach 5% do 10% rocznie) ,
typowa dla krajów, które po okresie ciągle przyspieszającego tempa wzrostu gospodarczego,
wkraczają w okres stabilizacji tego tempa, utrzymując je jednak na wysokim poziomie.
3 Galopującą (umownie przyjmuje się, że dotyczy ona wzrostu cen w granicach 10% do 100%
rocznie), właściwa krajom gospodarczo słabo rozwiniętym wkraczającym w drogę
przyspieszonego rozwoju gospodarczego. Zdarza się także w krajach gospodarczo wyżej
rozwiniętych.
4 Hiperinflację (umownie przyjmuje się, że dotyczy ona wzrostu cen w wielkościach powyżej
100% rocznie), właściwa niektórym krajom gospodarczo słabo rozwiniętym oraz krajom
wyniszczonym wojną.
Przyczyny występowania inflacji:
2 Teoria inflacji popytowej przyjmuje jako bezpośrednią przyczynę tego zjawiska pojawienie się
sytuacji, w której popyt globalny przekracza zdolności produkcyjne gospodarki. W takiej
sytuacji zaspokojenie potrzeb nabywców jest niemożliwe przy danym poziomie cen - zgodnie z
prawem popytu rosną więc ceny, zostaje rozładowana luka inflacyjna i przywrócony stan
równowagi na nowym poziomie. Pojawienie się luki inflacyjnej jest więc bezpośrednią przyczyną
inflacji popytowej. Głównych winowajców tej inflacji należy więc upatrywać w źródłach
powstawania sytuacji luki inflacyjnej, tzn. w nadmiernych wydatkach budżetowych oraz w zbyt
łatwym dostępie do tanich kredytów. W sytuacji wyczerpujących się możliwości wzrostu
produkcji, popyt globalny przewyższa podaż, a efektem tego jest inflacyjny wzrost cen.
3 Monetarystyczna teoria inflacji także upatruje przyczyn inflacji w nadwyżce popytu. W
odróżnieniu od teorii inflacji popytowej traktuje jednak tę nadwyżkę jako zjawisko czysto
pieniężne, ujmowane z punktu widzenia długiego okresu. Podstawą monetarystycznej teorii
inflacji jest równanie obiegu pieniądza. Każdy wzrost zasobów pieniądza w tempie wyższym od
stopy wzrostu produkcji prowadzić musi do wzrostu cen. Przyczyną inflacyjnego wzrostu cen
jest więc nadmierna w stosunku do potrzeb ilość pieniądza w obiegu. Ponieważ monetaryści
uważają, że ilość pieniądza w obiegu kształtowana jest przez państwo, ostateczną przyczyną
inflacji jest błędna polityka pieniężno - kredytowa państwa. Emitując nadmierną ilość pieniądza
gotówkowego oraz dopuszczając do nadmiernej kreacji pieniądza bezgotówkowego przez banki
operacyjne, państwo przyczynia się do powstania nadwyżki popytu globalnego ponad możliwości
produkcyjne gospodarki.
4 Teoria inflacji kosztowej upatruje przyczyn inflacji, w odróżnieniu od dwóch poprzednich
teorii, w samym procesie produkcji, tzn. we wzroście kosztów uzyskania określonej podaży.
Spirala inflacyjna - jej istota polega na tym, że wzrost płac powoduje wzrost kosztów, a to
prowadzi do wzrostu cen towarów konsumpcyjnych, co wywołuje ponowne roszczenia płacowe itd.
Kolejną przesłanką podnoszenia się kosztów produkcji może być wzrost cen podstawowych
surowców. Wzrost kosztów produkcji jest przyczyną inflacyjnego wzrostu cen. Wzrost kosztów
wytwarzania prowadzi do wzrostu cen. Inflacja kosztowa w wyżej przedstawionym ujęciu, jest w
dużym stopniu następstwem inflacji popytowej. Wzrost popytu w dużej mierze uruchamia
przesłanki wzrostu kosztów wytwarzania.
Inflacja jest kosztem. Powoduje koszty zarówno ekonomiczne, jak i społeczne. Może stać się
kosztem politycznym, jeśli związane z nią niepokoje społeczne zagrożą demokracji.
Ekonomiczne skutki inflacji przejawiają się w kosztach wynikających z tego, że:
3 Cena przestaje być instrumentem alokacji zasobów, czyli przestaje spełniać jedną ze swych
podstawowych funkcji.
4 Wysoki poziom inflacji prowadzi do spadku skłonności do oszczędzania. Konsumenci kupują na
zapas tylko dlatego, że jutro towary będą prawdopodobnie droższe.
5 Inflacja zniechęca do podejmowania inwestycji. Wynika to po pierwsze z niewiadomej co do
efektu poczynionych nakładów. Po drugie jest to spowodowane związanym z inflacją wzrostem
oprocentowania kredytów udzielanych na działalność inwestycyjną.
6 Wysoki poziom inflacji prowadzi do ucieczki kapitału miejscowego za granicę.
7 Inflacja prowadzi do dewaluacji. W jej wyniku, co prawda może wzrosnąć eksport, ale import
drożeje, co z kolei może być przyczyną dalszego pogłębiania się inflacji.
8 Inflacja powoduje, że każde odroczenie płatności przynosi korzyści dłużnikom, a jest źródłem
strat dla wierzycieli.
Społeczne skutki inflacji sprowadzić można do nieuzasadnionych zmian w redystrybucji dochodów.
Inflacyjny wzrost cen obniża realne dochody przede wszystkim tej części ludności, która pracuje w
tzw. sferze budżetowej oraz utrzymuje się ze świadczeń społecznych.
Inflacja mająca swe źródło w nadmiernie rosnącym popycie (popytowa i monetarna), musi być
zwalczana poprzez ograniczanie zbędnych wydatków budżetowych, wzrost opodatkowania dochodów
oraz ograniczenia w dostępie do kredytów. Inflacja mająca swe źródło w rosnących kosztach
produkcji musi być zwalczana głównie poprzez tworzenie odpowiedniego otoczenia
infrastrukturalnego, pozwalającego na sprawniejsze funkcjonowanie prywatnych przedsiębiorstw,
tworzenie warunków do rozwoju konkurencji oraz prawidłowe kształtowanie kursów walut.
24) Polityka fiskalna - budżet państwa. (Polityka fiskalna - budżet państwa)
Polityka fiskalna obejmuje całość działań państwa w zakresie wpływów i wydatków budżetowych. W
pewnym uproszczeniu mówiąc, sprowadza się więc do gromadzenia i rozdzielania zasobów
pieniężnych na cele publiczne.
Budżetem nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków na cele publiczne na danym
terenie. Budżet centralny - nazywany budżetem państwa - obejmuje dochody i wydatki rządu.
Budżet państwa w formie planu dochodów i wydatków przygotowuje rząd, ostateczny kształt
nadaje mu parlament w formie ustawy, a wykonuje skarb państwa (lub ministerstwo finansów).
Rachunek bieżący dla budżetu państwa prowadzi bank centralny, który to przyjmuje wszystkie
wpływy pieniężne, realizuje wydatki oraz przechowuje środki czasowo wolne. Bank centralny może
też udzielać kredytu na uzupełnienie części deficytu budżetowego.
Dochody budżetu dzieli się na zwrotne i bezzwrotne.
Do dochodów bezzwrotnych zalicza się podatki, cła oraz różnego typu opłaty.
We wszystkich gospodarkach rynkowych podstawowym źródłem dochodu budżetu są podatki.
Podatkami nazywamy przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez
związek publicznoprawny na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie
wydatków budżetowych. Płatnikami podatków mogą być osoby fizyczne i prawne.
Wśród różnych rodzajów pobieranych podatków najważniejsze znaczenie zajmują: podatki od
sprzedaży, podatek od dochodów osobistych oraz podatek od dochodów przedsiębiorstw.
Podstawowym podatkiem od sprzedaży jest VAT. Uzupełnieniem VAT jest akcyza. Jest to podatek
nakładany na sprzedaż niektórych towarów tzw. luksusowych oraz używek. Te dwa rodzaje
podatków od sprzedaży są wliczone do ceny towarów i stąd też stanowią jeden z czynników
kształtujących ich wysokość. W odróżnieniu od nich, podatki dochodowe obciążają bezpośrednio
płatnika podatku, wpływając na wysokość jego dochodu netto. Podatek od dochodów osobistych
stanowi w większości krajów gospodarczo rozwiniętych najważniejszą pozycję dochodów budżetu
państwa.
Ustalenie koncepcji systemu podatkowego. Teoretycznie możliwe są systemy: progresywne,
regresywne i proporcjonalne. System progresywny polega na ustaleniu przedziałów określających
podstawę opodatkowania oraz przypisywaniu dla kolejnych przedziałów coraz to wyższych stawek
podatkowych. W systemie regresywnym odwrotnie - dla coraz wyższych przedziałów dochodowych
określa się niższą stawkę podatkową. Proporcjonalny system podatkowy polega na ustaleniu
jednolitej stawki dla wszystkich podatników. W praktyce gospodarek rynkowych najczęściej
stosowany jest progresywny system opodatkowania.
Wysokości stawek podatkowych. Naturalnym wydaje się dążenie fiskusa do ich podnoszenia, celem
poprawy finansów publicznych.
Krzywa zależności pomiędzy stopą podatkową, a dochodami budżetowymi A. Laffera:
Przy niskich stopach podatkowych przedsiębiorstwa wykazują większą skłonność do inwestowania,
to prowadzi do wzrostu produkcji, a więc i do wzrostu obrotów i do wzrostu dochodów - rosną więc
podstawy opodatkowania, co przy danej stopie podatkowej oznacza wzrost dochodów budżetowych.
Odwrotnie oddziaływają wysokie stopy podatkowe - zniechęcają do inwestowania, produkcja nie
rośnie, a więc spadać mogą też obroty i dochody - spadają więc podstawy opodatkowania, co przy
danej stopie podatkowej oznaczać będzie spadek dochodów budżetowych.
Zbyt wysokie stawki podatkowe przyczyniają się - zarówno u przedsiębiorców, jak i u ludności - do
wykształcenia odruchu do unikania płacenia części podatków (praca na czarno, szara strefa
produkcji, oszustwa przy korzystaniu z ulg podatkowych).
Wydatki budżetu dzieli się na:
1 Rządowe zakupy dóbr i usług. Dotyczą wydatków ponoszonych przede wszystkim na:
administrację państwową, obronę narodową, ochronę porządku publicznego, publiczną ochronę
zdrowia, oświatę, kulturę i naukę.
2 Transfery rządowe. Obejmują wydatki z budżetu państwa na rzecz społeczeństwa lub
przedsiębiorstw, które nie są związane z koniecznością odwrotnego świadczenia beneficjentów.
Przekazy na rzecz poszczególnych obywateli danego kraju dotyczą państwowych świadczeń
emerytalnych, rent inwalidzkich, zasiłków z pomocy społecznej, zasiłków dla bezrobotnych oraz
różnego rodzaju stypendiów. Przekazy na rzecz przedsiębiorstw związane są natomiast z
finansowaniem strat ponoszonych przez państwowe przedsiębiorstwa, subwencjami itp.
3 Obsługę długu publicznego. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu
wcześniej zaciągniętych pożyczek na pokrycie deficytów budżetowych.
Deficyt budżetowy, tj. sytuacja, kiedy wydatki przewyższają dochody. Przyczynami wystąpienia
deficytu budżetowego mogą więc być zarówno niedostateczne dochody, jak nadmierne wydatki.
Poza gromadzeniem dochodów i ich redystrybucją polityka fiskalna pełni jeszcze ważną funkcję
stabilizacji równowagi gospodarczej.
W przypadku wystąpienia luki inflacyjnej działania państwa będą skierowane na obniżenie
globalnego popytu. Posługując się więc narzędziami polityki fiskalnej należy:
2 Zmniejszyć wydatki budżetowe na rządowe zakupy dóbr i usług.
3 Podnieść podatki od dochodów osobistych ludności, od dochodów przedsiębiorstw oraz podatki
pośrednie od sprzedaży
W przypadku wystąpienia luki deflacyjnej działania państwa będą skierowane na podwyższanie
globalnego popytu. Posługując się narzędziami polityki fiskalnej należy:
2 Zwiększyć wydatki budżetowe na zakupy dóbr i usług.
3 Obniżyć podatki płacone przez konsumentów i producentów. Obniżenie obciążeń podatkowych
może się dokonać w wyniku automatycznego przechodzenia do niższych przedziałów
dochodowych lub poprzez celowe ustalenie niższych stawek podatkowych.
25) (Polityka pieniężna banku centralnego. Narzędzia. Baza monetarna. Podaż pieniądza.)
Polityka ekonomiczna banku centralnego zmierza do wspierania rozwoju gospodarczego i
stabilizowania gospodarki poprzez regulowanie rozmiarów i ceny kredytu. Dostępność i cena
kredytu wpływają w pewnym stopniu na stan gospodarki, oddziaływując na rozmiary produktu
narodowego. Występuje tu następujący łańcuch zależności:
Dostępność kredytów
Wysokość stopy procentowej
Przewidywana efektywność kredytowanych inwestycji
Rozmiary realizowanych inwestycji
Rozmiary produktu narodowego brutto
Polityka banku centralnego wobec banków handlowych jest realizowana przy pomocy instrumentów
oddziaływania pośredniego oraz instrumentów sterowania bezpośredniego. Podstawowymi środkami
oddziaływania pośredniego są: zmiany stopy redyskontowej, zmiany wysokości obowiązujących
rezerw bankowych oraz polityka otwartego rynku.
Zadaniem polityki regulowania stopy redyskontowej jest wpływanie na popyt na kredyt poprzez jego
cenę (oprocentowanie).
Drugim środkiem pośredniego oddziaływania na rozmiary kredytów udzielanych przez banki
handlowe, są zmiany wysokości obowiązkowych rezerw bankowych.
Bank centralny chcąc zmniejszyć rozmiary kredytów udzielanych przez banki handlowe spowoduje
podniesienie obowiązkowych rezerw. Dążąc natomiast do wywołania ekspansji kredytowej,
spowoduje obniżenie wymaganych rezerw obowiązkowych.
Trzecią możliwością jest polityka otwartego rynku. Polega ona na sprzedaży lub skupie przez bank
centralny pewnych ilości weksli skarbowych i obligacji państwowych. W przypadku ich nabywania
przez banki, prowadzi to do bezpośredniego spadku bankowych rezerw nadobowiązkowych, a tym
samym do ograniczenia możliwości udzielania kredytów. W przypadku nabywania tych papierów
wartościowych przez ludność, efekt jest podobny, tyle że pośredni.
Odwrotnie jest, gdy gospodarka znajduje się w fazie recesji. Chcąc wtedy pobudzić aktywność
gospodarczą (w tym inwestycyjną)bank centralny będzie starał się zwiększyć zdolności kredytowe
banków handlowych. Posługując się omawianym instrumentem, będzie dokonywał pewnych zakupów
weksli skarbowych i obligacji państwowych na rynku finansowym. W ten sposób trafi do banków bezpośrednio lub pośrednio dodatkowa gotówka, zwiększająca ich nadobowiązkowe rezerwy. Kredyt
staje się łatwiej dostępny, co wywoła tendencję do obniżania się stopy procentowej.
Poza wyżej omówionymi instrumentami oddziaływania pośredniego bank centralny może także
posługiwać się środkami bezpośredniego sterowania (administracyjnego) rozmiarami działalności
kredytowej banków handlowych. Należą do nich kontyngenty kredytowe dla banków, wyznaczanie
dolnej granicy wyłożenia środków własnych przy kredytach konsumpcyjnych i kredytach na zakup
akcji oraz wprowadzanie maksymalnego oprocentowania wkładów bankowych. Te środki stosowane są
tylko wtedy, kiedy instrumenty o charakterze ekonomicznym są mało skuteczne.
26) (Handel zagraniczny - polityka handlowa). Handel zagraniczny - polityka handlowa. (Teorie
handlu zagranicznego)
Handel zagraniczny przynosi krajom uczestniczącym w tej formie współpracy międzynarodowej
szereg korzyści. Do najważniejszych zalicza się: oddziaływanie na wielkość i dynamikę wzrostu
produktu krajowego, wpływ na poprawę struktury rzeczowej produktu krajowego oraz wpływ na
zwiększenie efektywności gospodarowania.
Rozważając oddziaływanie handlu zagranicznego na rozmiary produktu krajowego należy
oddzielnie rozpatrywać wpływ eksportu i importu, ponieważ inaczej oddziałują one na wielkość
popytu i podaży. Możliwość eksportu pewnej części towarów tworzy szansę zwiększenia krajowej
produkcji dóbr i usług. W związku z tą dodatkową produkcją rośnie zatrudnienie i dochody ludności
- rośnie więc popyt.
Wpływ importu dóbr i usług na rozmiary produktu krajowego.
Eksport netto jest różnicą pomiędzy wartością eksportu i importu towarów. Jeśli import będzie
większy od eksportu to znaczy, że na rynku krajowym rosną rozmiary globalnej podaży, a więc
produkt krajowy przeznaczony do podziału będzie wyższy od wytworzonego. W tej sytuacji państwo
może podnosić wydatki rządowe, czy też zwiększać fundusz przeznaczony na inwestycje bez
zmniejszania funduszu konsumpcji.
Rozważając wpływ handlu zagranicznego na rozmiary i dynamikę wzrostu produktu krajowego
należy mieć na uwadze, że oba kierunki wymiany towarowej z zagranicą występują jednocześnie. W
związku z tym ostatecznie jej skutki dla gospodarki zależą od salda bilansu handlowego. Dodatnie
saldo, a więc nadwyżka eksportu nad importem oznacza, że zwiększają się rozmiary popytu
globalnego, a więc rośnie dochód narodowy wytworzony - będąc jednocześnie większy od dochodu
podzielonego. Natomiast ujemne saldo bilansu handlowego, a więc nadwyżka importu nad eksportem
oznacza, że rośnie podaż na rynek krajowy, a więc rośnie dochód podzielony - będąc jednocześnie
wyższy od dochodu wytworzonego.
Handel zagraniczny umożliwia poprawę struktury rzeczowej produktu krajowego (poprzez
wymianę towarów).
Ważną funkcją handlu zagranicznego jest też wpływ na podniesienie efektywności
gospodarowania. Oddziaływanie to odbywa się głównie za pośrednictwem specjalizacji
międzynarodowej, która wymaga, by poszczególne kraje wytwarzały tylko te dobra, do produkcji
których są szczególnie predestynowane, rezygnując z wytwarzania innych.
Drugim aspektem przewagi w zakresie kosztów wytwarzania są różnice względne. Ich istotę
wyjaśnia zasada kosztów komparatywnych. Przypadek ten dotyczy sytuacji, kiedy jedno z państw
produkuje taniej niż drugie obydwa dobra. Wymiana jest opłacalna mimo tego, że jedno z państw
produkuje obydwa dobra taniej.
Handel zagraniczny sam z siebie inicjuje obniżanie dotychczas ponoszonych kosztów. Dzieje się tak
dlatego, że produkcja w ilościach większych, niż to wynika z zapotrzebowania rynku wewnętrznego,
pozwala na osiąganie korzyści dużej skali. Produkcja masowa umożliwia obniżenie jednostkowych
kosztów poprzez rozłożenie się kosztów stałych na większą ilość wytwarzanych jednostek.
Handel zagraniczny podnosi efektywność wykorzystania zasobów czynników produkcji poprzez
konkurencję, jaką towary zagraniczne tworzą na rynku krajowym. Ewentualnie tańsze i jakościowo
lepsze towary zagraniczne, będą zmuszać producentów miejscowych odpowiedników do obniżania
kosztów i poprawy jakości.
Współczynnik terms of trade rozumiany jest jako relacja zmian cen towarów eksportowanych do
zmian cen towarów importowanych przez poszczególne kraje.
Rozwojowi handlu zagranicznego towarzyszy ścieranie się dwóch przeciwstawnych kierunków
polityki handlowej: działań na rzecz wzrostu otwartości rynków narodowych, a więc liberalizacji
wymiany międzynarodowej oraz działań prowadzących do ochrony i wspierania rynków narodowych, a
więc protekcjonizmu handlowego.
Polityka liberalizacji w czystej postaci oznaczałaby politykę wolnego handlu, tj. brak ingerencji
państwa w wymianę handlową. Polityka liberalizmu przynosi korzyści krajom gospodarczo wysoko
rozwiniętym, dysponującym przewagą konkurencyjną nad resztą świata.
Przeciwieństwem polityki liberalizmu jest polityka protekcjonizmu. Polityka ta zaleca stosowanie
utrudnień w dostępie do własnego rynku oraz ułatwień w ekspansji własnych towarów na zagraniczne
rynki.
Skrajnym przypadkiem polityki protekcjonizmu jest autarkia gospodarcza. Oznacza ona dążenie
państwa do ograniczenia kontaktów gospodarki ze światem do rozmiarów wynikających tylko z tzw.
importu koniecznego. Według tej koncepcji kraj winien importować tylko te towary, których u
siebie nie może wytwarzać.
Korzystnym skutkiem tej polityki jest to, że ułatwia rozwój pewnych dziedzin produkcji, kiedy w
innych krajach są one już postawione na wysokim poziomie i tym samym są bardziej konkurencyjne.
Ograniczeniu importu służy cały wachlarz narzędzi polityki handlowej. Podstawowymi spośród nich
są cła importowe, narzędzia parotaryfowe oraz pozataryfowe narzędzia ograniczenia importu.
Cło importowe jest opłatą nakładaną przez państwo na towar zagraniczny przekraczający granicę
celną danego kraju. Podstawowym efektem ekonomicznym narodowego cła importowego jest to, że
powoduje ono wzrost ceny dobra zagranicznego dla odbiorcy krajowego. Nałożenie cła spowoduje
nie tylko ograniczenia importu, lecz wywoła także wzrost odpowiedniej produkcji krajowej.
Efekty ekonomiczne cła wspólnego. Stwierdzenie to dotyczy ceł ustanawianych przez kraje
będące członkami ugrupowań integracyjnych typu unii celnej. Kraje członkowskie tego typu znoszą
cła we wzajemnych obrotach handlowych, utrzymując je w obrotach z krajami trzecimi. Zniesienie
ceł w ramach ugrupowania integracyjnego prowadzi do pojawienia się w handlu międzynarodowym
tzw. efektu kreacji, a ustanowienie wspólnych ceł zewnętrznych do tzw. efektu przesunięcia.
Efekt kreacji handlu polega na tym, że likwidacja ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego
prowadzi do wzrostu wolumenu wzajemnych obrotów handlowych pomiędzy krajami członkowskimi.
Efekt przesunięcia handlu spowodowany jest tym, że likwidacja ceł wewnątrz ugrupowania
integracyjnego oraz wprowadzenie zewnętrznej taryfy celnej wobec krajów trzecich, powoduje
przesunięcie się źródeł zakupu zagranicznych towarów z krajów ni należących do ugrupowania do
krajów będących ich członkami.
Podobne do ceł, jest działanie parataryfowych narzędzi ograniczania importu - ich efekty, wynikają
z podnoszenia ceny dobra zagranicznego na krajowym rynku. Do najważniejszych spośród nich
zalicza się opłaty wyrównawcze, podatki wewnętrzne od towarów importowanych oraz depozyty
importowe.
Opłaty wyrównawcze nakładane są na importowane towary w celu podniesienia ich ceny do poziomu
cen wewnętrznych towarów będących krajowymi odpowiednikami. Nakładane są zamiast lub obok
ceł.
Podatki wewnętrzne od importowanych towarów. Celem ich stosowania jest ochrona krajowej
produkcji takich towarów, dla których dobra importowane mogłyby być substytutami.
Wprowadzenie lub podwyższenie cła wymaga akceptacji partnerów handlowych. Natomiast
wprowadzenie podatku jest traktowane jako suwerenna decyzja, podejmowana w ramach
wewnętrznej polityki gospodarczej.
Depozyty importowe. Istotą jest uzależnienie zgody państwa na przywóz towaru z zagranicy od
wpłacenia przez importera na specjalny rachunek depozytowy sumy pieniędzy odpowiadającej
określonemu procentowi wartości importowanych towarów. To oznacza konieczność ponoszenia
dodatkowego kosztu przez importera. Koszt ten wpłynie na wzrost ceny, po które importowany
towar będzie sprzedawany na rynku krajowym, co oznacza obniżenie jego konkurencyjności.
Pozataryfowe narzędzia ograniczania importu. Zaliczamy do nich takie, które ograniczają obroty
handlowe z zagranicą, nie zastępując ceł, a więc wpływają na te obroty poza mechanizmem
kształtowania cen towarów importowanych. Są to przede wszystkim ograniczenia ilościowe importu
(państwo określa maksymalną ilość lub wartość dopuszczalnego importu w ujęciu ogólnym albo w
odniesieniu do konkretnych towarów) oraz różnego typu bariery techniczne (państwo określa w
odniesieniu do importowanych towarów różnorodne normy techniczne i jakościowe, normy sanitarno
- higieniczne oraz wymogi z punktu widzenia ochrony środowiska). Zadaniem pozataryfowych
narzędzi jest postawienie tamy przed napływem zagranicznych towarów, których substytuty
wytwarzane są w kraju.
Polityka wspieranie eksportu winna być dwutorowa: wspierając wzrost wolumenu eksportu, winna
także zmierzać do poprawy relacji pomiędzy cenami na towary eksportowane przez dany kraj, a
cenami na towary przez ten kraj importowane.
Prowadząc politykę wzrostu wolumenu eksportu szereg państw świata musi często subsydiować
przeznaczoną na ten cel produkcję - kraje słabiej rozwinięte dotują produkcję wyrobów
przemysłowych, a kraje wysoko rozwinięte dotują produkcję artykułów rolnych, szczególnie
żywności.
Subwencje eksportowe mogą być udzielane krajowym producentom w formie bezpośredniej i
pośredniej. Subwencje bezpośrednie są wprost wypłacane eksporterowi przez państwo. Mogą być
udzielane w formie:
1 Wypłat określonych sum w proporcji do wielkości eksportu,
2 Zwrotu eksporterowi różnicy między wyższą ceną na rynku wewnętrznym, a niższą ceną
obowiązującą na rynku światowym,
3 Zwrotu pewnej części wydatków związanych z wywozem towarów za granicę,
Subwencje pośrednie nie są wprost wypłacane eksporterowi. Są one udzielane w postaci różnych ulg
i ułatwień obniżających jego koszty produkcji, a tym samym umożliwiające mu obniżenie cen
eksportowych bez obniżania zysków. Mogą być udzielane w formie:
1 Ulg i ułatwień podatkowych,
2 Ulg i ułatwień kredytowych,
3 Ponoszenia przez państwo wydatków o charakterze marketingowym.
27) Bilans płatniczy. Zdolność do spłaty długów zagranicznych.
Bilans płatniczy jest zestawieniem obrazującym sytuację płatniczą określonego kraju w stosunku
do wszystkich innych, z którymi utrzymuje on stosunki ekonomiczne, kulturalne i polityczne.
Sporządzany jest za określony okres (najczęściej rok) w odniesieniu do zagranicy jako całości, ale
może być zestawiony także w odniesieniu do poszczególnych krajów lub ich grup. Bilans płatniczy
dzieli się na dwie podstawowe części: bilans obrotów bieżących oraz bilans obrotów
kapitałowych.
W bilansie obrotów bieżących wyróżnia się cztery podstawowe pozycje: bilans handlowy, bilans
usług, bilans procentów i dywidend oraz bilans transferów nieodpłatnych.
Bilans handlowy obejmuje należności z tytułu eksportu oraz płatności z tytułu importu towarów.
Bilans usług stanowi zestawienie obrotów zagranicznych usługami transportowymi, bankowymi,
ubezpieczeniowymi, telekomunikacyjnymi, licencjami, patentami, prawami autorskimi, usługami
turystycznymi i innymi.
Bilans procentów i dywidend obejmuje wszystkie należności i płatności związane z bieżącą obsługą
kapitału ulokowanego za granicą i kapitału obcego znajdującego się na terenie danego kraju, a więc
oprocentowanie kredytów zagranicznych i zyski z ulokowanych za granicą przedsiębiorstw.
Bilans transferów nieodpłatnych dotyczy transakcji, które polegają na jednostronnym
dostarczeniu zagranicznemu odbiorcy towaru, usługi lub sumy pieniężnej bez otrzymania za to
rekompensaty (darowizny w postaci paczek, pieniężne przekazy zarobkowe emigrantów, spadki).
W bilansie obrotów kapitałowych wyróżnia się dwie podstawowe pozycje: kapitały i rezerwy
monetarne.
Kapitały obejmują: inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe oraz inne kapitały.
Inwestycje bezpośrednie obejmują wartości transakcji polegającej na nabyciu udziału w
zagranicznym przedsiębiorstwie, sfinansowaniu założenia nowego przedsiębiorstwa za granicą oraz
reinwestowaniu zysku w tych przedsiębiorstwach zamiast transferowania go do kraju.
Inwestycje portfelowe obejmują lokaty w zagranicznych obligacjach i akcjach.
Inne kapitały obejmują wartości zagranicznych kredytów kupieckich, bankowych i rządowych zarówno krótko jak i długoterminowych.
Rezerwy monetarne obejmują: złoto monetarne, dewizy, SDR oraz pozycję rezerwową w
Międzynarodowym Funduszu Walutowym.
Złotem monetarnym nazywamy złoto nabyte na rynku przez władzę monetarną danego kraju w celu
powiększenia rezerw walutowych.
SDR, czyli Specjalne Prawa Ciągnienia, stanowią darmowo przydzielane przez MFW danemu
krajowi jednostki rozliczeniowe, służące do wyrównywania sald w bilansach płatniczych.
Pozycja rezerwowa w MFW składa się z kredytu pozostałego tam jeszcze do dyspozycji danego
kraju.
Rezerwy dewiz stanowią należności na rachunkach w bankach zagranicznych, należące do władzy
monetarnej danego kraju.
Formalnie, tzn. w sensie rachunkowym, bilans płatniczy jest zawsze wyrównany, - jeśli bowiem
należności nie równają się wydatkom, pozycją wyrównującą jest przepływ złota monetarnego, dewiz
lub kredyt.
Chcąc odpowiedzieć na pytanie, czy bilans płatniczy jest rzeczywiście zrównoważony albo
wykazuje deficyt lub nadwyżkę, należy podzielić wszystkie występujące w nim transakcje na
autonomiczne i wyrównawcze.
Do transakcji autonomicznych zalicza się te, których wystąpienie nie zależy od stanu bilansu
płatniczego, a więc obrót towarowy i usługowy, przepływ procentów i zysków.
Do transakcji wyrównawczych zalicza się natomiast te, których celem jest zrównoważenie bilansu
płatniczego, a więc: przepływ rezerw walutowych (monetarnych) oraz kredyty na podtrzymanie
równowagi bilansu.
Stosując ten podział uznamy bilans płatniczy jako zrównoważony, gdy transakcje autonomiczne
równoważą się wartościowo, a więc wtedy, kiedy operacje wyrównawcze nie występują. Ujemne
saldo obrotów autonomicznych stanowi deficyt, a saldo dodatnie oznacza nadwyżkę bilansu
płatniczego.
Deficyty bilansu płatniczego tylko przez pewien czas mogą być pokrywane przez wzrost zadłużenia
zagranicznego lub rezerw monetarnych.
Dla likwidacji deficytów bilansu płatniczego należy więc podjąć działania korygujące poszczególne
odcinki tego bilansu oraz uruchomić działania przystosowawcze.
Podstawowym elementem, od którego zależy cena kredytu jest nominalne oprocentowanie. Różnice
w jego wysokości zależą przede wszystkim od kanałów oraz form w jakich kredyt jest udzielony.
Kredyty prywatne są wyżej oprocentowane od oficjalnych. W ramach pierwszych, wyżej
oprocentowane są kredyty bankowe niż kupieckie. W ramach drugich, kredyty udzielane przez
międzynarodowe organizacje gospodarcze związane są z wyższymi odsetkami aniżeli kredyty
pochodzące od rządów państw wysoko rozwiniętych.
Im wyższe jest oprocentowanie nominalne, tym droższa jest jedna jednostka zaciągniętego
kredytu. Odwrotnie, im jest ono niższe, tym wyższa jest suma kredytu, jaka może być uzyskana
przy tym samym obciążeniu spłatą.
Elementem bezpośrednio określającym cenę kredytu jest też długość okresu karencji. W okresie
tym nie płaci się rat amortyzacyjnych, a czasami także odsetek. Im dłuższy ten okres, tym przy
innych czynnikach stałych niższa cena kredytu.
Długość okresu, na jaki udziela się kredytu jest trzecim elementem określającym cenę kredytu.
Kolejnym czynnikiem wyznaczającym cenę kredytu jest długość okresów płatności rat i
procentów. Im krótsze te okresy, tym przy innych czynnikach stałych wyższa cena kredytu.
Innym elementem ceny kredytu są także dodatkowe opłaty towarzyszące procedurze zaciągania
kredytów zagranicznych. Np. w przypadku kredytów eurowalutowych będą to: prowizja od
zaangażowania płacona całemu konsorcjum udzielającemu pożyczki.
Kolejnym czynnikiem wyznaczającym cenę kredytu są czynniki pośrednie. Należą do nich: zmiany
cen na towary nabywane w ramach umowy kredytowej oraz zmiany kursu walut w okresie od
zaciągnięcia kredytu do zakończenia jego spłat.
Zdolność kraju dłużniczego do spłaty długów przy danym koszcie kredytu, zależy od
efektywności jego zastosowania.
Efekty zastosowania zagranicznych kredytów będą określane przez przyrost nadwyżki
ekonomicznej będącej wynikiem ich użycia. W rachunku tym należy wziąć pod uwagę zarówno
bezpośredni wzrost produkcji, jak i pośredni wpływ na ten wzrost zainwestowanych kredytów
zagranicznych. Dolną granicę efektywnego wykorzystania kredytu będzie stanowił taki jego poziom,
przy którym przyrost nadwyżki ekonomicznej będzie wyższy od ceny kredytu.
Trzecim, po cenie kredytu i możliwościach jego efektywnego użycia, elementem określającym
zdolność do zaciągania i spłaty kredytów zagranicznych, jest przekształcenie wygospodarowanej
nadwyżki ekonomicznej w zagraniczne środki płatnicze.
Zdolność krajów dłużniczych do realizacji płatności zadłużeń nie pojawia się automatycznie w
momencie kiedy przypadają na dany okres płatności, są mniejsze od całości wpływów dewizowych.
Dokonanie płatności z bieżących wpływów dewizowych byłoby możliwe tylko wtedy, kiedy byłyby one
wyższe od przewidzianych wydatków importowych. Kraj dłużniczy może rzeczywiście dokonać
płatności z tytułu zadłużeń, gdy przypadające na dany okres płatności są mniejsze od przyrostu
wpływów dewizowych, bezpośrednio i pośrednio wynikających z funkcjonowania inwestycji
sfinansowanych za pomocą zagranicznych kredytów.
1) PKB. Wzrost gospodarczy - wybrane modele wzrostu. Modele gospodarki.
2) Interwencjonizm w gospodarce
3) Bezrobocie i inflacja