Kto pomoże dziadkom czyli historia systemów emerytalnych Typ

Kto pomoże dziadkom, czyli
historia systemów
emerytalnych
Autor: Artur Brzeziński
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Skrócony opis lekcji
Uczniowie poznają wybrane fakty z historii emerytur, przeanalizują dwa podstawowe systemy
emerytalne oraz zastanowią się nad ich wadami i zaletami.
Cele lekcji
Uczeń powinien:

wyjaśnić pojęcia:, system repartycyjny, system kapitałowy,

wskazać wady i zalety tych systemów,

wyjaśnić przyczyny zmian funkcjonowania systemów emerytalnych.
Słowa kluczowe

system emerytalny,

system repartycyjny,

system kapitałowy.
Treści

Zmiany systemów emerytalnych.
Adresat

Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.
Metody realizacji zajęć

dyskusja,

wykład.
Narodowy Bank Polski
2
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Materiały

materiał pomocniczy nr 1 – Wydatki emerytalne w krajach OECD,

materiał pomocniczy nr 2 – Wiek emerytalny w wybranych krajach.
Proponowany przebieg zajęć
1.
Na początku lekcji poproś uczniów o pisemne udzielenie odpowiedzi na pytanie:
Kto, twoim zdaniem, jest odpowiedzialny za zapewnienie środków utrzymania dla osób, które
ze względu na swój wiek nie mogą już pracować?
2.
W następnej części lekcji w krótkim wykładzie przedstaw kilka faktów z historii emerytur. Wyjaśnij, że w Niemczech w końcu XIX wieku na pytanie postawione na początku lekcji
odpowiedziano, że powinno to robić państwo.
Wcześniej losy starych ludzi zależały od ich własnej zapobiegliwości i troski ich dzieci.
To między innymi było przyczyną posiadania wielu dzieci – większa liczba dzieci zwiększała
szanse, że któreś z nich przeżyje wystarczająco długo, aby pomóc rodzicom (oraz będzie chciało
i mogło się nimi zaopiekować). Na specjalne traktowanie mogli liczyć jedynie weterani wojenni
(i to bardzo często tylko nieliczni).
W 1880 roku niemiecki kanclerz Otto von Bismarck wprowadził gwarantowaną przez państwo
emeryturę dla wszystkich ubezpieczonych pracowników, którzy ukończyli 65 lat. System
emerytalny był oparty na składkach zatrudnionych. Emerytury miały być wypłacane ze składek
płaconych przez pracujących (system repartycyjny). Średnia długość życia wynosiła wówczas
45 lat, robotnicy rozpoczynali pracę i opłacanie składek już w wieku kilkunastu lat, więc bardzo
niewielu z nich mogło skorzystać z emerytur.
Do drugiej wojny światowej państwowy system emerytalny wprowadzono w większości krajów
europejskich. Najczęściej naśladowano niemiecki system.
Narodowy Bank Polski
3
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Inaczej problem zapewnienia starym ludziom środków utrzymania rozwiązano w Wielkiej
Brytanii. Brytyjski system różnił się od niemieckiego tym, że wysokość państwowej emerytury
ustalono na stałym poziomie, umożliwiającym zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb.
System brytyjski był finansowany z budżetu, czyli z podatków. Dodatkowo pracownicy,
którzy chcieli na starość mieć więcej środków na utrzymanie, mogli oszczędzać w prywatnych
funduszach emerytalnych.
Systemy repartycyjne sprawnie funkcjonowały dopóty, dopóki zmiany demograficzne (wzrost
średniej długości życia, spadek liczby dzieci) nie spowodowały, że coraz trudniej było finansować emerytury ze składek pracujących (materiał pomocniczy nr 1 – Oczekiwana długość życia).
Obecnie w krajach OECD średnia życia to ok. 76 lat (a wiek emerytalny pozostał na poziomie
65 lat, materiał pomocniczy nr 2- Wiek emerytalny w krajach OECD). Do systemu musiały zacząć
dopłacać rządy (np. obecnie blisko 30% budżetu niemieckiej instytucji rządowej zajmującej się
wypłatą emerytur stanowią dopłaty z budżetu państwa). Wydatki emerytalne stanowią coraz
większą część wydatków rządowych. Zdaniem wielu ekonomistów koszty obsługi systemów
emerytalnych utrudniają rozwój gospodarczy (materiał pomocniczy nr 3 – Wydatki emerytalne
w krajach OECD). Stąd pojawiła się konieczność stworzenia systemów lepiej odpowiadających
zmienionym warunkom. Jedną z najbardziej znanych reform systemu emerytalnego była reforma
przeprowadzona w Chile w 1981 r. W nowym systemie (system kapitałowy) każdy pracownik
wpłaca 10% swoich zarobków na swoje osobiste konto w jednym z prywatnych funduszy
inwestycyjnych.
Fundusze są nadzorowane przez państwo a wielkość emerytury zależy od jakości zarządzania
finansami przez każdy fundusz.
3.
W następnej części zajęć wróć do pytania postawionego na początku lekcji. Zapytaj jak
wymienione wyżej dwa systemy (system kapitałowy, system repartycyjny) udzielają odpowiedzi
na to pytanie. Poleć uczniom, aby zastanowili się nad wadami i zaletami systemu repartycyjnego
i kapitałowego.
Wspólnie z uczniami przeanalizuj wady i zalety obu systemów. Zwróć uwagę, że system
repartycyjny jest wrażliwy na:
Narodowy Bank Polski
4
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych

zmiany demograficzne (jeżeli społeczeństwo się starzeje, maleje liczba osób pracujących
i opłacających składki, a rośnie liczba emerytów korzystających z świadczeń
emerytalnych),

wzrost bezrobocia (bezrobotni nie wpłacają składek do systemu),

zmiany polityczne (politycy chętnie wykorzystują kwestie emerytur dla osiągania swoich
celów politycznych).
Efektywność systemu kapitałowego1 zależy natomiast od sytuacji gospodarczej. Kryzysy finansowe, spadki na giełdach, wysoka inflacja mogą spowodować, że gromadzone na emeryturę
środki mogą okazać się niewystarczające. Te uwagi możesz zapisać w formie tabeli na tablicy.
Następnie zapytaj uczniów, jaką rolę, w zapewnieniu starszym osobom środków utrzymania,
powinno odgrywać państwo. Wyjaśnij, że w przypadku systemu repartycyjnego państwo
decyduje o wysokości wypłacanych świadczeń, w systemie kapitałowym państwo kontroluje
prywatne instytucje finansowe, tworzy reguły ich finansowania, ale wysokość emerytur będzie
zależała od wysokości odprowadzanych składek emerytalnych, skuteczności, z jaką będą
one inwestowane przez fundusze emerytalne i średniego dalszego trwania życia osób przechodzących na emeryturę w wieku, w którym dana osoba zdecyduje się na emeryturę przejść.
4.
Na zakończenie zajęć wyjaśnij, że w 1999 roku wprowadzono reformę polskiego systemu
emerytalnego. W systemie tym starano się połączyć przedstawione wyżej dwa systemy finansowania emerytur. Reforma systemu emerytalnego była zaplanowana w taki sposób, aby środki
zgromadzone w obowiązkowym systemie emerytalnym wystarczyły na życie co najmniej
na poziomie uznawanym za minimalny, jednak dla większości oszczędzających będzie to poziom
niższy od tego, do którego przywykli. Dlatego, jeśli ktoś chce po przejściu na emeryturę uzyskiwać dochody na poziomie zbliżonym do dotychczasowego powinien korzystać z możliwości
dodatkowego (dobrowolnego) oszczędzania.
5.
W domu chętni uczniowie mogą przygotować opracowanie na temat ocen polskiego systemu
emerytalnego.
1
System kapitałowy jest mniej wrażliwy na zmiany demograficzne niż system repartycyjny, ale ta wrażliwość jest dość znaczna. Niewrażliwy zupełnie byłby tylko wtedy, gdyby wszystkie aktywa funduszy emerytalnych były inwestowane za granicą.
Narodowy Bank Polski
5
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Materiały pomocnicze
Materiał pomocniczy nr 1
Tabela 1. Oczekiwana długość życia w momencie urodzenia
Okres
Botswana
Świat
Europa
Japonia
1950-1955
42,5
46,5
65,7
63,9
1970-1975
53,2
58,0
71
73
1990-1995
60,2
63,9
72,6
79,5
2000-2005
36,1
66,0
73,7
81,5
2030-2035
56,6
73,4
79,1
86,3
2045-2050
63,2
76,0
80,8
88,0
Źródło: http://www.issa.int/pdf/anvers03/topic4/2lindell.pdf
Narodowy Bank Polski
6
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Materiał pomocniczy nr 2
Tabela 2. Wiek emerytalny w wybranych krajach
Obecny wiek emerytalny
Kraj
Kobiety
Mężczyźni
Austria
60
65
Dania
67
67
Japonia
60
60
USA
65
65
Węgry
59
62
Wielka Brytania
60
65
Norwegia
67
67
Szwajcaria
63
65
Źródło: http://www.issa.int/pdf/anvers03/topic4/2lindell.pdf
Narodowy Bank Polski
7
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Materiał pomocniczy nr 3
Tabela 3. Wydatki z budżetu państwa na świadczenia emerytalne w wybranych krajach OECD
Kraj
Wydatki emerytalne
w 2000 r w % PKB
Wydatki emerytalne
w 2050 w % PKB
Zmiana w punktach
procentowych
USA
4,4
6,2
1,8
Niemcy
11,8
16,9
5,1
Francja
12,1
15,8
3,7
Włochy
14,2
13,9
-0,3
Czechy
7,8
14,6
6,8
Japonia
7,9
8,5
0,6
Hiszpania
9,4
17,4
8,0
Polska
10,8
8,3
-2,5
Węgry
6,0
7,2
1,2
OECD (średnia)
7,4
10,6
3,2
Źródło: OECD
Narodowy Bank Polski
8
Kto pomoże dziadkom, czyli historia systemów emerytalnych
Bibliografia

Wydatki emerytalne w krajach ODCE – 4th International Research Conference
on Social Security,

Wiek emerytalny w wybranych krajach – OECD.
Narodowy Bank Polski
9
www.nbp.pl