sprawiedliwość społeczna - dr hab. Ryszard Szarfenberg

Teoria polityki społecznej
Teoria normatywna: sprawiedliwość
społeczna
Dr hab. Ryszard Szarfenberg
aktualizacja 23.05.2014
• „Polityka społeczna powstała jako metoda i teoria
przezwyciężania niedostatku, jako szukanie sprawiedliwości w
społeczeństwie…” (J. Szczepański)
• „... polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i
organizacji pozarządowych, której celem jest wyrównywanie
drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im
równych szans…” (J. Auleytner).
• „Polityka społeczna w najbardziej ogólnym sensie jest procesem
redystrybucji dóbr i usług wedle pewnych normatywnych założeń
(zwanych często ‘sprawiedliwością społeczną’)” (E. WnukLipiński)
• „Polityka społeczna rozumiana jako proces redystrybucji jest
więc podejmowana w celu ‘korekcji’ tych procesów
gospodarczych i społecznych, które naruszają zespół wartości
definiowanych jako sprawiedliwość społeczna” (E. WnukLipiński)
Kryteria postępu społecznego
• Stopień, w jakim zapewnione jest bezpieczeństwo ludzkie
• Możliwości rozwoju i spożytkowania potencjału zdolności i
umiejętności
• Stopień przeciwdziałania różnym postaciom dyskryminacji,
stopień zwiększania równości szans, respektowania
sprawiedliwego rozkładu uprawnień i zobowiązań
• Zakres podmiotowości i autonomii członków społeczeństwa,
wolności negatywnej – od wszelkiej przemocy i pozytywnej –
do wyboru sposobu życia oraz uczestniczenia w decyzjach
publicznych
• Możliwości kultywowania swej tożsamości etnicznej i
kulturowej członków społeczeństwa
• Siła więzi społecznych i wzajemnej solidarności
Jan Danecki
Wartości polityki społecznej
• Tradycyjnie zrośnięte z PS
– Kolektywizm
– Równość
– Bezpieczeństwo
– Biologizm
• Nowe i zalecane (przełom lat 80. i 90.)
– Wolność
– Efektywność
Jolanta Supińska
Kryteria oceny polityki społecznej
•
•
•
•
Wspieranie efektywności ekonomicznej
Ograniczanie ubóstwa
Wspieranie równości społecznej
Wspieranie integracji społecznej i
przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu
• Wspieranie stabilności społecznej
• Wspieranie autonomii
Robert E. Goodin et al.
Czy równość jest wartością
autoteliczną?
1. Zabranie bogatym części bogactwa wyrównuje
sytuację, zmniejsza się bowiem różnica między
nimi a resztą (w tym biednymi)
2. Jeżeli równość jest wartością autoteliczną, to
nie ma znaczenia, co się stanie z tym, co zostało
odebrane bogatym
3. Skąd więc wątpliwości, gdybyśmy po prostu tę
zabraną część zniszczyli? WNIOSEK: Równość
jako taka nie jest wartością samą w sobie
Równość a sprawiedliwość
• Trzy stanowiska
1. Równość i sprawiedliwość to dwie różne rzeczy nie
mające ze sobą wiele wspólnego („równo nie
znaczy sprawiedliwie”)
2. Równość i sprawiedliwość (w szczególności
dystrybutywna, podziału) są właściwie tym samym
3. Są dwie cenione równości:
•
•
jedna mająca charakter dystrybutywny: korzyści jakiegoś
rodzaju powinny być dzielone równo
druga – równość statusu lub społeczna: ideał
społeczeństwa ludzi sobie równych
Zasady sprawiedliwości
• Rozłożenie obciążeń
– Od każdego według jego sił, od każdego według jego
możliwości osiągania celów danego rodzaju przy należytym
wykorzystaniu jego sił
– Od każdego według jego zdolności
– Od każdego według jego powołania
• Sprawiedliwy podział dóbr
– Egalitarystyczne, np. każdemu równo, każdemu według
potrzeb
– Merytarne , np. każdemu według jego zasług, wysiłków,
wyników pracy
– Inne, np. każdemu według jego urodzenia, każdemu , co mu
się należy według prawa
Zygmunt Ziembiński
Zasady sprawiedliwości - Rawls
1. Każda osoba ma równe prawo do w pełni
wystarczającego systemu równych podstawowych
wolności, który jest możliwy do pogodzenia z
podobnym systemem wolności dla wszystkich
2. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają spełniać
dwa warunki:
1) muszą być związane z dostępnością urzędów i stanowisk
dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans
2) muszą być z największą korzyścią dla najmniej
uprzywilejowanych członków społeczeństwa
John Rawls
Zasady sprawiedliwości - Nozick
1. Zasada transferu – wszystko, co zostało
sprawiedliwie nabyte [dzięki uczciwej pracy lub
dziedziczeniu jej owoców], może być przedmiotem
wolnego transferu
2. Zasada pierwszego, sprawiedliwego zawłaszczenia –
opis pierwotnego nabywania rzeczy, które następnie
trzeba przekazać w zgodzie z zasadą 1
3. Zasada naprawienia krzywd – jak należy traktować
udziały, jeśli zostały niesprawiedliwie [np. poprzez
przemoc, kradzież czy oszustwo] nabyte lub
przekazane
Robert Nozick
Umiarkowany egalitaryzm - Supińska
1. Równość jako naczelna wartość, ale
niekonkurencyjna wobec innych; jako prawo do
wszystkich innych wartości
2. W razie konfliktu z równością sytuacji równość szans
ma być priorytetem
3. Wiele przejawów równości jest użytecznych dla
sprawności społeczeństwa w osiąganiu celów
4. Nierówność też może być użyteczna dla sprawności,
ale wymaga to każdorazowo udowodnienia,
zbadania warunków i zobowiązuje do wykorzystania
zwiększonej sprawności na rzecz najuboższych
Umiarkowany egalitaryzm cd.
5. Wszelkie nierówności winny rozpoczynać się od
ustalanego w debacie publicznej poziomu
niezbędnej równości – minimum socjalne,
egzystencji, statusu
6. Trzeba przeciwdziałać kumulacji wielu wymiarów
nierówności
7. Najbardziej egalitarnie trzeba dzielić zdrowie
8. Programy egalitaryzacji powinny dotyczyć przede
wszystkim dóbr, które przyciągają inne wyznaczniki
statusu
Jolanta Supińska
Zasady sprawiedliwości dla PS Hrynkiewicz
1. Takie uregulowanie nierówności, aby największe
korzyści mogli uzyskiwać ci, którzy znajdują się w
sytuacji najmniej korzystnej
2. Otwarcie dla wszystkich możliwości osiągnięcia tych
pozycji społecznych, które dają maksimum korzyści
3. Stworzenie możliwości poszczególnym jednostkom
realizacji ich własnego planu życiowego
4. Podnoszenie poziomu minimum gwarantowanego
wszystkim, jako narzędzie zmniejszania nierówności
Józefina Hrynkiewicz
Zasady sprawiedliwości dla PS - Weale
1. Zasada subiektywnej teorii dobra człowieka i równej wagi
wszystkich projektów życiowych
2. Zasada równej autonomii – „Państwo powinno zabezpieczyć
warunki równej autonomii dla wszystkich osób, które podlegają
jego władzy...” (minimum socjalno-edukacyjne)
3. Zasada maksymalizacji sumy dobrobytu z uwzględnieniem
większej wagi dla osób będących w gorszej sytuacji, czyli nieco
zmodyfikowany utylitaryzm
4. Zasada pluralizmu – zasady 1-3 pozostawiają duże pole wyboru
dla konkretnych rozwiązań, stąd też rola zintegrowanej
demokracji politycznej, funkcjonalnej* i bezpośredniej oraz
odpowiednich relacji między demokracją na poziomie
centralnym i lokalnym
* Demokracja funkcjonalna, np. komisja trójstronna,
rada rodziców w szkole, rada społeczna w szpitalu
Albert Weale
Równość a efektywność
• Zasada równości: etycznie preferowane
powinny być bardziej równe lub mniej
nierówne rozkłady zaspokojenia potrzeb
• Zasada efektywności: etycznie preferowane
powinny być stany społeczeństwa, w których
sytuacja każdego jest lepsza nad takie, w
których jest ona gorsza
• Której z tych zasad dać preferencję w ogóle lub
gdyby wchodziły ze sobą w konflikt?
Przypadki konfliktów między
równością a efektywnością
• Zwiększa się efektywność a zmniejsza równość
– zwiększa się poziom dochodu wszystkich
gospodarstw domowych, ale bardziej tych, które
były pierwotnie w lepszej sytuacji
• Zmniejsza się efektywność a zwiększa się
równość
– zmniejsza się poziom dochodu części gospodarstw
domowych, ale tej, która pierwotnie miała dochody
wyższe, sytuacja pozostałych jest stała
Równość a efektywność w
perspektywie dynamicznej
Równość
Efektywność
Spada
Wzrasta
Spada
rozwiązanie
najgorsze
rozwiązanie
lepsze pod
względem
efektywności
Wzrasta
rozwiązanie
lepsze pod
względem
równości
rozwiązanie
najlepsze
Operacjonalizacja równości
Możliwe różnice między ludźmi
• Wiek, płeć, kolor skóry, wygląd
• Zdrowie, sprawność fizyczna, sprawność
intelektualna
• Narodowość, miejsce zamieszkania, język
• Wykształcenie, zamożność, pozycja na rynku pracy
• Stan cywilny, dzieci
• Wyznanie, poglądy, postawy, odczucia
• Sposób zachowania w typowych sytuacjach
• Styl życia (np. sposób spędzania wolnego czasu,
sposób ubierania się, zwyczaje kulinarne)
Zasadnicze pytania operacjonalizujące
• Równość pod względem czego? Wymiar
postulowania równości. Przykłady: równość
traktowania, równość szans, równość sytuacji,
równość dóbr pierwotnych, równość zasobów
podstawowych, równość zaspokojenia potrzeb,
zamożności
• Równość między kim a kim? Porównywane grupy
lub zbiorowości. Przykłady: między kobietami i
mężczyznami, między bogatymi i biednymi, między
kapitalistami i robotnikami, między białymi i
kolorowymi, wewnątrz krajów i pomiędzy nimi,
wewnątrz pokoleń, pomiędzy pokoleniami
Rodzaje równości – równość pod
względem czego jest ważna?
• Równość miar, równość traktowania
• Równość szans, równość startu
• Równość sytuacji (wyników, rezultatów)
– równość podziału dóbr (obiekty, których
pragniemy)
– równość podziału ciężarów (obiekty, których
unikamy)
– równość dostępu do ról społecznych
Operacjonalizacji muszą więc podlegać również
miary, szanse, sytuacje etc.
Zofia Morecka, Jolanta Supińska
Równość a ocena różnicy i
podobieństwa
Ocena pozytywna
Ocena negatywna
Ocena obojętna
Różnorodność
Nierówność
Zróżnicowanie
Znaczna RS
Znaczna
różnorodność
Znaczna
nierówność
Znaczne
zróżnicowanie
Średnia RS
Średnia
różnorodność
Średnia
nierówność
Średnie
zróżnicowanie
Nieznaczna
RS
Nieznaczna
różnorodność
Nieznaczna
nierówność
Nieznaczne
zróżnicowanie
Równość
Uniformizm
Podobieństwo
Różnica
społeczna
(RS)
Brak RS
Różnice mogą być stopniowalne i niestopniowalne
Równość a oceny różnic
Ocena pozytywna i Ocena negatywna i Oboję
jej stopnie
jej stopnie
tność
+++ ++
+
---0
Różnica społeczna
(RS)
Znaczna RS
Średnia RS
Nieznaczna RS
Brak RS
Bardzo
pozytywna
ocena
znacznej
różnicy
społecznej
Umiarkowa
nie
negatywna
ocena
znacznej
różnicy
społecznej
Umiarkowa
nie
pozytywna
ocena braku
różnicy
społecznej
Procedura - od stwierdzenia różnicy lub jej braku
do stwierdzenia sprawiedliwości
1.
2.
3.
4.
Wyróżnienie porównywanych podpopulacji
Wybór kryteriów porównania podpopulacji
Wyniki porównań (stopnień różnicy)
Ocena wyników porównań (negatywna – nierówność
społeczna, pozytywna – równość społeczna, neutralna)
5. Uzasadnienie ocen wyników porównań (dlaczego ocena
pozytywna lub negatywna?)
6. Ocena uzasadnienia ocen wyników porównań (przekonujące,
nieprzekonujące)
7. Orzekanie o sprawiedliwości lub niesprawiedliwości [czy
również uwzględniamy możliwość stopniowalności?]
Przypadki sprawiedliwości i
niesprawiedliwości społecznej
Wynik porównania
Ocena wyniku
porównania
Ocena
uzasadnienia
oceny
porównania
Stwierdzenie
sprawiedliwości lub
niesprawiedliwości
Brak różnicy
społecznej
Pozytywna
Przekonująca
Sprawiedliwość
Jest różnica
społeczna
Pozytywna
Przekonująca
Sprawiedliwość
Brak różnicy
społecznej
Negatywna
Przekonująca
Niesprawiedliwość
Jest różnica
społeczna
Negatywna
Przekonująca
Niesprawiedliwość
Pomiar (nie)równości dochodowych
• Współczynnik nierówności Giniego: maksimum
gdy cały dochód ma jeden człowiek, 0 gdy
dochód podzielony jest równo pomiędzy
wszystkich
• Współczynnik polaryzacji: maksimum, gdy w
danej populacji połowa ma cały dochód, a
reszta nic, 0 gdy dochód podzielony jest
równomiernie
• Współczynnik polaryzacji może być maksymalny, gdy
współczynnik Giniego nie osiąga maksimum
Linia, granica, próg akceptowanych
nierówności dochodowych
Załóżmy, że mamy społeczeństwo złożone z trzech osób A, B i C o
dochodach DA=1500, DB=1200 i DC=500, różnice między tymi dochodami
wynoszą DA-DB=300, DA-DC=1000 i DB-DC=700. Jeśli linia ubóstwa wynosi
600, to C jest osobą ubogą (dochód poniżej linii ubóstwa LU, ponieważ niskie
dochody nie są akceptowane). Jeśli linia nierówności wynosi 900, to różnica
dochodów DA-DC nie jest akceptowana (różnica powyżej linii, ponieważ duże
różnice oceniane są negatywnie, nie są akceptowane).
Nierówności w długim okresie przykład USA
Udział 10% najbogatszych w dochodzie narodowym w USA 1910-2010
Thomas Pikkety, Capital in the Twenty-First Century
Jak osiągać większą równość dochodową? Podatki czy
transfery
Redukcja nierówności poprzez transfery socjalne i podatki
Podatki
Transfery
Redukcja współczynnika Giniego
Redukcja nierówności poprzez
transfery
i
Lane Kenworthy,
bez socjalne
uwzględnienia
podatków pośrednich
i usług społecznych
podatki
Większa równość kosztuje
Zmniejszenie nierówności przez transfery
(nierówność mierzona współczynnikiem Gniego)
Redukcja nierówności poprzez transfery a udział podatków w PKB
Wpływy podatkowe (%PKB)
L. Kenworthy
Redukcja nierówności poprzez transfery socjalne
i
podatki