Organizacje pozarządowe typu BoNGO i GoNGO

Wojciech Dec
Organizacje
pozarządowe typu
BoNGO i GoNGO
Patologia społeczna społeczeństwa
obywatelskiego
Lublin 2011
Z zachowaniami patologicznymi w zakresie zjawisk społecznych spotykamy się
bardzo często. Powszechnie patologią społeczną nazywamy zachowania, które zakłócają
równowagę społeczną oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szkody społeczne. W
tym zakresie patologia (gr. pathos-cierpienie, logos-nauka) oznacza nieprzestrzeganie ogólnie
przyjętych norm etycznych i wartości w danym środowisku. Dotyczy to zarówno jednostek
jak i grup społecznych.
Jako pierwszy w Polsce, w sposób całościowy koncepcję patologii społecznej
rozwinął A. Podgórecki, wg którego jest to: „rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ
funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej (...)
sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są
akceptowane”1. Zgodnie z definicją A. Podgóreckiego patologia społeczna oznacza stan
zakłócenia równowagi społecznej, którego przejawem jest osłabienie więzi społecznych,
zachwianie systemu wartości oraz nieskuteczność kontroli społecznej.
Z kolei społeczeństwo obywatelskie (społeczeństwo cywilne) to rodzaj społeczeństwa
demokratycznego, w którym obywatele świadomie uczestniczą w życiu publicznym, są
aktywni i odpowiedzialni oraz posiadają zdolność samoorganizacji. W Polsce odrodzenie
społeczeństwa obywatelskiego w dzisiejszej formie nastąpiło na przełomie lat 80-tych i 90tych ubiegłego wieku wraz z przemianami ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego.
Znalazło to odbicie w zmianach Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej poprzez wprowadzenie
(jednak bez bliższego wyjaśnienia) w art. 12 pojęcia społeczeństwa obywatelskiego:
„Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych,
organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych
dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”2. Wprowadzenie terminu społeczeństwo obywatelskie
do
konstytucji
miało
doprowadzić
do
pozapaństwowej
infrastruktury
społecznej,
umożliwiającej zarówno artykulację różnorodnych interesów grupowych, jak i komunikację
pomiędzy poszczególnymi grupami i władzą. Wyrazem tego miało być ograniczenie do
minimum ingerencji władzy politycznej w życie obywateli.
Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo pluralistyczne, w którym każdy ma
możliwość działania w wybranych przez siebie instytucjach i organizacjach. Stąd najbardziej
skutecznym przejawem społeczeństwa obywatelskiego są organizacje pozarządowe (ang.
1
2
A. Podgórecki. Patologia życia społecznego. Warszawa 1969
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997r., nr 78, poz. 483)
2|Strona
Non-Governmental Organizations), działające z własnej inicjatywy na rzecz wybranego
interesu publicznego i niedziałające dla osiągnięcia zysku (ang. non-profit).
Po 1989 r. organizacje pozarządowe (NGOs) przeżywają swój renesans, dzięki
przywróconej swobodzie zrzeszania się i zakładania stowarzyszeń. Jednak dopiero
wprowadzenie 2003 r. w życie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie3
nadało oficjalną definicję ustawową organizacjom pozarządowym (NGOs). Zgodnie z art. 3
ust. 2 tej ustawy: „Organizacjami pozarządowymi są, niebędące jednostkami sektora
finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w
celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej
utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem
ust. 4”4.
Organizacje pozarządowe nazywane są też trzecim sektorem, w odróżnieniu od
sektora publicznego (administracji publicznej) i sektora prywatnego (biznesu). Przy czym
organizacje pozarządowe działające w sferze pożytku publicznego (podobnie jak sektor
prywatny) powstają z inicjatywy osób prywatnych oraz działają w interesie społecznym
(podobnie jak sektor publiczny). Sektor pozarządowy skupia grupy ludzi wokół wspólnego
celu, zwiększa ich oddziaływanie poprzez przemawianie jednym głosem – głosem swoich
przedstawicieli reprezentujących nie tylko jednostki, lecz całą grupę. Obecnie najbardziej
popularnymi formami trzeciego sektora są stowarzyszenia5 i fundacje6.
Niestety mimo sprzyjających warunków do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego po
demokratycznych przemianach w 1989 r., Polska stała się miejscem patologicznych zjawisk z
punktu widzenia funkcjonowania instytucji i struktur społecznych. Procesowi transformacji
ustrojowej, już od samego początku zaczęły towarzyszyć różnorodne zjawiska wpływające
niekorzystnie nie tylko na strukturę społeczną społeczeństwa, ale także na same organizacje
społeczne.
W tym zakresie przejawy patologii struktur społecznych i organizacyjnych dotyczą w
szczególności takich negatywnych zjawisk niszczących kapitał społeczny jak: biurokracja,
korupcja, konformizm, oportunizm, naruszanie zasad praworządności i sprawiedliwości,
nadużywanie władzy, karierowiczostwo.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z
2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.)
4
Tamże
5
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989r. – Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001r., nr 79, poz.
855 z późn. zm.)
6
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984r. o fundacjach (Dz.U. z 1991r., nr 46, poz. 203 z późn. zm.)
3
3|Strona
Wyrazem tych negatywnych zjawisk jest próba zawłaszczenia przestrzeni działania
sektora pozarządowego przez sektor publiczny i sektor prywatny. Obecnie coraz częściej
można spotkać sztucznie tworzone organizacje pozarządowe przez osoby związane z
administracją publiczną lub biznesem, które wypaczają idee społeczeństwa obywatelskiego.
Tego typu organizacje traktują sektor pozarządowy przedmiotowo i instrumentalnie zamiast
podmiotowo. „Trup zawsze psuje się od głowy” stąd od początku wiadomo było, że tego typu
patologia dotknie biznes zaraz po administracji publicznej. Niestety proces ten dotyka także
sam sektor pozarządowy.
W tym kontekście możemy wyróżnić organizacje pozarządowe typu GoNGOs (ang.
Govenment Non-Governmental Organizations) tworzone przez sektor publiczny (politycy,
samorządowcy, urzędnicy administracji publicznej), które powstają przede wszystkim w celu
pozyskania dodatkowych funduszy do tej pory zarezerwowanych dla NGOs. W stosunku do
zwykłych organizacji pozarządowych są w dużym stopniu uprzywilejowane. Niestety z braku
odpowiedniej wiedzy, doświadczenia i zacięcia realizowane przez GoNGOs działania są
mniej efektywne i często kończą się niepowodzeniem. Są to często organizacje tylko pozornie
działająca niezależnie, ponieważ w praktyce uzależnione są finansowo od administracji
publicznej. Innym powodem tworzenia tego typu organizacji jest przeniesienie realizacji
pewnych zadań (z mniej lub bardziej szczytnych pobudek) na organizacje pozarządowe
uzależnione i kontrolowane w pełni przez powołujące je urzędy publiczne7. Takie rzekome
organizacje pozarządowe wykonują zadania rządowe lub samorządowe, często korzystając z
funduszy publicznych lub innego wsparcia ze strony administracji publicznej.
W tym
wypadku przedstawiciele sektora publicznego wychodzą z założenia, że trzeci sektor stanowi
i powinien stanowić jedynie uzupełnienie zasadniczych funkcji administracji publicznej w
realizacji zadań pożytku publicznego.
Innym przykładem próby zawłaszczenia trzeciego sektora są organizacje typu
BoNGOs (ang. Business Non-Governmental Organizations) mające zazwyczaj na celu nie
tylko bezpośrednie pozyskiwanie środków finansowych, co raczej lobbowanie na rzecz
inicjujących ich powstanie lub kontrolujących je firm. Tego typu organizacje mają dużą
łatwość wpisywania się w sieci, rady itp., gdyż ich głównym celem jest wywieranie wpływu
na politykę, a zarazem posiadają one zazwyczaj duże zaplecze organizacyjno-finansowe,
dzięki któremu mogą sobie pozwolić na tego typu działania8. W praktyce BoNGOs stanowią
po prostu przykrywkę dla biznesu. Niektóre firmy wręcz szczycą się tym, że powołują np.
7
K. Gutsze. „Razem - znaczy lepiej? Czy warto tworzyć sieci organizacji?”. 2010
8
Tamże
4|Strona
fundacje, w których pracują ich pracownicy. W tym zakresie przedsiębiorcy często przejmują
organizacje pozarządowe o znanej marce i renomie społecznej po to, aby mieć łatwiejszy
dostęp do pieniędzy publicznych. W praktyce działalność BoNGOs jest bardziej szkodliwa
społecznie niż GoNGOs, ponieważ organizacje powiązane z sektorem publicznym
przynajmniej pozornie muszą liczyć się z opinią publiczną. Natomiast w przypadku BoNGOs
kapitał społeczny, autentyczny dorobek społeczny organizacji są często wykorzystywane do
załatwiania tzw. „ciemnych interesów”. Nierzadko tego typu organizacje zakładane są tylko
po to, aby pozyskiwać środki finansowe poprzez realizację projektów dofinansowywanych
np. ze środków unijnych. W praktyce pozyskiwane środki publiczne przez BoNGOs służą do
rozwijania kariery pracowników i potencjału firm. Zazwyczaj tego typu organizacje nie
wchodzą w żadne niepopularne działania obarczone ryzykiem finansowym lub trudne w
realizacji. Nierzadko też stanowią dużą konkurencję dla tradycyjnych oddolnych organizacji
pozarządowych,
które
nie
posiadają
dużego
potencjału
instytucjonalnego
i
infrastrukturalnego.
W Polsce mamy do czynienia również z hybrydowymi organizacjami pozarządowymi
typu QuaNGOs (ang. Quasi Non-Governmental Organizations), które łączą w sobie najgorsze
cechy organizacji typu GoNGOs i BoNGOs poprzez prowadzenie działalności na styku trzech
ścieżek rozwoju: politycznej, biznesowej i społecznej. Są to najczęściej organizacje
nomenklaturalne, które stanowią „przechowalnie” dla osób zaangażowanych w politykę,
którzy nie zostali wybrani na kolejne kadencje.
Powyższe działania organizacji pozarządowych typu - GoNGOs, BoNGOs lub
QuaNGOs, podporządkowanych sektorowi publicznemu lub sektorowi prywatnemu, są z
punktu widzenia społecznego szczególnie szkodliwe.
Tego typu relacje pozornie często
wydają się proste i wygodne w zastosowaniu, jednak na dłuższą metę przynoszą
niepowetowane straty społeczne. Dlatego w kręgach sektora pozarządowego zaczyna mówić
się wprost o wprowadzeniu wręcz pojęcia „czwarty sektor” dla tego typu patologicznych
organizacji pozarządowych. W praktyce organizacje te tylko z nazwy można zaliczyć do
sektora pozarządowego. Używając więc skrótu myślowego i kalki językowej, angielską
nazwę organizacji pozarządowych (tj. „Non-Governmental Organizations”) można
przetłumaczyć złośliwie jako „organizacje nie-rządne”, czyli uprawiające „nierząd” za
pieniądze publiczne.
W celu przeciwdziałania powyższym negatywnym zjawiskom najważniejsze wydają
się działania profilaktyczne, tj. stały wzrost poziomu partycypacji obywatelskiej oraz brak
akceptacji społeczeństwa dla zachowań patologicznych w organizacjach pozarządowych.
5|Strona
Większość patologii społecznych wynika bowiem z utraty bezpośredniej kontroli społecznej
nad poczynaniami władz, ponieważ podstawą państwa demokratycznego jest wolne i dobrze
zorganizowane
społeczeństwo
obywatelskie.
Niestety
mówiąc
o
organizacjach
pozarządowych najczęściej wymienia się te, które działając w sferze działalności pożytku
publicznego. Jednak zapomina się o organizacjach pozarządowych, których zadaniem jest
„patrzenie władzy na ręce”. Takie organizacje zajmujące się monitoringiem i rzecznictwem
są, obok wolnych mediów, jedną z najważniejszych instytucji społecznej kontroli i gwarancją
transparentności. Stąd należy rozwijać media obywatelskie i zapewnić powszechny dostęp
obywateli
do
informacji
przekazywanych
za
pomocą
nowoczesnych
technologii
komunikacyjno-informatycznych (ICT). W tym zakresie polskie społeczeństwo posiada duży
potencjał rozwoju kapitału społecznego za pośrednictwem Internetu, w tym liczne fora
dyskusyjne i portale społecznościowe (np. Facebook). Z drugiej strony należy wspierać też
różne formy społecznego zaangażowania biznesu i społecznej odpowiedzialności, jako
nowoczesnej
formy
współpracy
innowacyjnego
sposobu
zaangażowania
społecznego
przedsiębiorstw
finansowania
programów
pracowników
na
z
sektorem
pozarządowym
społecznych,
rzecz
organizacji
czy też
oraz
promocji
pozarządowych
i
9
rozwiązywania problemów społecznych .
Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2007-2013. Ministerstwo
Polityki Społecznej. 2005.
9
6|Strona