61 Skawińska

Eulalia Skawińska∗
UŜyteczność modeli w diagnozowaniu kapitału społecznego.
Wstęp
W załoŜeniach do Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego przygotowanych w 2010r.,
i przyjętych przez Komitet Koordynacyjny do spraw polityki rozwoju przy Radzie Ministrów
uznano słusznie, Ŝe „wzmocnienie kapitału społecznego stanowi jedno z najwaŜniejszych
wyzwań przed jakimi stanie Polska w najbliŜszych latach” 1, gdyŜ jego poziom w kraju jest
niski. Fakt ten został w literaturze udokumentowany 2. Wobec tego pozytywnie naleŜy ocenić
zapowiedź przyjęcia w I połowie 2011r. przez Radę Ministrów opracowywanej obecnie
Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego na lata 2011-2020, jako jednej z 9 strategii
horyzontalnych w Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Koordynatorem Strategii
Kapitału Społecznego jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. NaleŜy podkreślić, Ŝe
w Strategii Długookresowej Rozwoju Kraju jednym z celów strategicznych jest wzrost
kapitału społecznego, a w strategii średniookresowej celem jest wzmocnienie jego udziału w
rozwoju Polski. Dlatego w pozostałych ośmiu strategiach istnieją odniesienia do kapitału
społecznego jako cele operacyjne 3.
O taki dokument upominało się środowisko naukowe od kilkunastu lat, w związku z
deficytem kapitału społecznego w Polsce. PoniewaŜ waŜna jest jego aplikacyjność, wobec
tego prezentowana praca stanowić moŜe wkład w tym zakresie. Waga podjętego problemu
jest nie do przecenienia. Z ekonomiczno – społecznego punktu widzenia poprawa zarządzania
kapitałem społecznym w kraju transformacyjnym jakim jest Polska, staje się istotna dla
wprowadzenia konkurencyjnego ładu gospodarczego, koordynacji mechanizmu rynkowego,
dla wzrostu gospodarczego poprzez innowacje i dla zrównowaŜonego rozwoju.
Tymczasem proces globalizacji i integracji wzmaga przemiany w gospodarce Polski.
Wywołują one potrzebę odmiennej alokacji i zaangaŜowania posiadanego potencjału
rozwojowego, w tym kapitału społecznego. Wymusza to inicjowanie nowych zasobów i
∗
prof. zw. dr hab. E. Skawińska, Politechnika Poznańska, Wydział InŜynierii Zarządzania,
Badania były realizowane w ramach projektu „Badania kapitału społecznego jako czynnika determinującego
skuteczność strategii polityki społecznej w Wielkopolsce” (POKL.07.02.01-30-023/09) współfinansowanego ze
środków Unii Europejskiej w ramach EFS w WyŜszej Szkole Bankowej w Poznaniu.
1
http://bip.mkidn.gov.pl
2
Por. np. W. Wilczyński, Dylematy polityki ustrojowej po 18 latach polskiej transformacji. Ekonomista 2007, nr
7, s. 768., E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności
regionów, Świat- Europa- Polska, PWE 2009, s. 211-223.
3
np. w: Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego, Strategii Innowacyjności i Efektywności, Krajowej Strategii
Rozwoju Regionalnego, Strategii Rozwoju ZrównowaŜonego Rozwoju Wsi i Rolnictwa.
1
umiejętności poprzez podejmowanie działań przedsiębiorczych, na co główny wpływ ma
kapitał społeczny. W pełni naleŜy zgodzić się z poglądem, Ŝe „wiedza i kapitał społeczny
zastępują stopniowo kapitał ekonomiczny, jako podstawowe źródło tworzenia wartości”4.
Artykuł ma charakter teoretyczny. Jego celem jest przedstawienie modelowego
podejścia do identyfikacji luki kapitału społecznego oraz budowy jego wzrostu.
1. Pojęcie kapitału społecznego i jego istota
Kategoria kapitału społecznego ma charakter interdyscyplinarny i wieloznaczny.
Stanowi pole zainteresowań socjologów, polityków, przedstawicieli nauk ekonomicznych
oraz innych dziedzin takich jak psychologii czy politologii oraz etyki. Dlatego nie moŜna
oczekiwać w tym zakresie jednej ujednoliconej definicji. W zaleŜności od kierunku badań
występuje nacisk na węŜsze lub szersze jej ujęcie. Idea kapitału społecznego została
rozpoznana przez socjologów, ale uznana przez ekonomię instytucjonalną i ekonomię
rozwoju, gdzie kapitał ten traktuje się jako pozaekonomiczny czynnik kształtujący procesy
gospodarcze.
ZróŜnicowane
podejście
do
konceptualizacji
kapitału
społecznego
przedstawiono w tab. 1. Przyjęto tutaj kilka podstawowych kryteriów podziału najczęściej
występujących definicji w literaturze i stosowanych w organizacjach międzynarodowych.
Tabela 1
Klasyfikacja definicji kapitału społecznego
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Wyszczególnienie kryteriów
podziału
pojemność
źródła pochodzenia
wartościowanie
rodzaj zasobów i atrybutów
przynaleŜność wymiarów
(atrybutów)
poziom
stopień dojrzałości
realizowane funkcje
instrumenty wzrostu
okres czasu
główne zasoby kapitału
społecznego
dynamika
faza rozwoju
zakres terytorialny
Typ definicji
szersza, węŜsza
- pierwotne (genetyczne, mentalnościowe i kulturowe) dziedziczone
- wtórne (edukacja, wychowanie i kultura, doświadczenie
historyczne) – nabyte zewnętrznie
dobry, zły, pozytywny, negatywny
strukturalne, behawioralne, poznawcze
osobowy (indywidualny), grupowy (zbiorowy)
dodatni, ujemny (luka)
duŜy, średni, mały
społeczne, ekonomiczne
mierzalne (ilościowe), niematerialne, niemierzalne (jakościowe)
realny (rzeczywisty), potencjalny (hipotetyczny)
- zaufanie X;
- zaufanie, sieci współpracy, normy i wartości XX,
- zaufanie, wiarygodność, normy i wartości, lojalność, współpraca,
solidarność, uczestnictwo XXX
statyczny, rosnący, malejący
początkowa (embrionalna), wzrostu (poprawy), dojrzała
skala mikro, mezo i makro
4
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M/ Wańtuchowicz , Sustainability w biznesie czyli
przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2010, s. 13.
2
15.
bariery wykorzystania
infrastrukturalne, instytucjonalne, edukacyjne
Putnam, Fukuyama, Grudzewski, Hejduk
XX
Coleman, Matysiak
XXX
Skawińska
Źródło: opracowanie własne.
X
Dla przybliŜenia omawianej kategorii socjoekonomicznej przedstawiono poniŜej
definicję zamieszczoną w Raporcie Polska 2030 oraz koncepcję kapitału społecznego
zaprezentowaną przez jej prekursorów. Spośród przedstawicieli nauk społecznych naleŜy
przytoczyć krytykowane przez ekonomistów ujęcie jako uproszczone 5 R. D. Putnama, który
określił kapitał społeczny jako „cechy charakterystyczne Ŝycia społecznego – sieci, normy i
zaufanie – które ułatwiają współpracę i koordynację w celu wzajemnej korzyści”, czyli
działań ludzi dla wspólnego dobra6. Z kolei P. Bourdieu uwaŜa, Ŝe kapitał społeczny to zbiór
bieŜących i potencjalnych zasobów związanych z uczestnictwem w grupie7. TakŜe F.
Fukuyama zwraca uwagę na „umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i
organizacji w celu realizacji wspólnych interesów”8 i dodaje tam, Ŝe „kapitał społeczny to
instytucje, które jednostka postrzega jako własne zasoby powiększające jego korzyści ze
współpracy i wymiany”. Wspomniane instytucje zgodnie z interpretacją przedstawicieli
nowej ekonomii instytucjonalnej dzielą się na formalne (regulacje i normy prawne) oraz
nieformalne (normy zwyczajowe, kultura, zasady moralne, mentalne, zaufanie itp.). Stanowią
one razem podstawę stosunków międzyludzkich. Ale instytucje formalne określające wzorce
zachowania i interakcje są moŜliwe w ocenie kapitału społecznego tylko w sposób pośredni w
badaniu jego zasobów, głównie zaufania9.
Szerszą definicję z uwzględnieniem kapitału ludzkiego jako społecznego zasobu
wynikającego ze struktury relacji, ułatwiających osiągnięcie określonych celów, proponuje
zaliczany do klasyków J. Coleman. Według tego autora kapitał społeczny stanowi zbiór
aktualnych i potencjalnych zasobów naleŜących do osoby, poprzez uczestniczenie w
zinstytucjonalizowanych relacjach i sieciach zaangaŜowania dzięki zaufaniu oraz w więziach
współpracy, zaleŜnych teŜ od poziomu wykształcenia. Są to takie elementy jak zbiór norm
etycznych, moralnych i wartości oraz sieci zaleŜności, które wiąŜą jednostkę ze
5
Por. np. B. Klimczak, Kapitał społeczny a dobrobyt indywidualny i społeczny w: Kapitał społeczny we
wspólnotach, red. H. Januszek, wyd. AE w Poznaniu, 2005, Zeszyty Naukowe nr 58, s. 11-12, 19.
6
R.D. Putnam. Democracy in America at Century`s End, Cambridge University Press, New York 1997, s.31.
7
P. Bourdieu, Forms of Capital za: A. Gwiazda, Koncepcja kapitału społecznego, Polityka Społeczna 2002, nr 7,
s. 7.
8
F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa- Wrocław 1977, s. 20.
9
Krytyczną analizę instytucji formalnych poprzez stopień realizacji funkcji w świetle porównań
międzynarodowych przedstawiono we wcześniejszej pracy (Skawińska 2010)
3
społeczeństwem w sposób umoŜliwiający jej współdziałanie z innymi dla wspólnego dobra 10.
Miarą kapitału ludzkiego są między innymi kwalifikacje, kreatywność i przedsiębiorczość
jako cechy upodmiotowione. W tym ujęciu kapitał ludzki jest częścią kapitału społecznego,
gdyŜ łąćznie stanowią one zasoby wzajemnie się warunkujące.
Przedstawiciele zasobowego podejścia do kapitału społecznego przyjmują w swoich
analizach mniejszą (3) lub większą (7) liczbę komponentów. KaŜdy z nich z kolei zawiera
kilka atrybutów (wymiarów), np. zasób zaufanie jest określony przez następujące atrybuty:
przewidywalność,
kompetencje,
odpowiedzialność,
uczciwość
i
sprawiedliwość11.
Reprezentują one 3 składniki kapitału rozgraniczone teoretycznie na strukturalne, poznawcze
i behawioralne12 . Zostały one szerzej przedstawione w tabeli 2.
Tab. 2. Zasoby i atrybuty kapitału społecznego
Strukturalne (zasoby i
relacje)
- sieci społeczne
- kompetencje
- wiarygodność
- lojalność
- współdziałanie w grupie
- kwalifikacje
- uczestnictwo
- kooperacja
- zaangaŜowanie
- partnerstwo
Poznawcze /regulatywne
- zaufanie
- zainteresowanie
- dzielenie się wiedzą
- otwartość na nowe idee
- solidarność
- szacunek dla istniejących norm i
wartości społecznych
- etyczność
- przestrzeganie praw własności
- akceptacja inności
- motywacje
Behawioralne
(związane z zachowaniem)
- aktywność
- cierpliwość
- gotowość do podejmowania ryzyka
- dyscyplina
- odpowiedzialność
- elastyczność i adaptacyjność
- dotrzymywanie obietnic
- komunikatywność
- prawdomówność
Źródło: opracowanie własne.
Z kolei według Banku Światowego kapitał społeczny to „normy i stosunki społeczne
osadzone w strukturach społecznych umoŜliwiających ludziom koordynowanie działań i
osiąganie poŜądanych celów”13. Bank Światowy podkreśla, Ŝe kapitał społeczny odnosi się do
instytucji, relacji i norm, które kształtują jakość i ilość interakcji społecznych. Nie jest on
sumą instytucji lecz spoiwem, które je łączy14.
W dokumentach rządowych Polski kapitał społeczny to:
10
Por. J.S. Coleman , Social capital in the creation of human capital, American Journal of Sociology 1998 nr 94
s. 95-120.
11
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska. M. Wańtuchowicz, Zarządzanie zaufaniem w
przedsiębiorstwie. Oficyna Wolters Kluwer business Kraków 2009, s. 18.
12
E. Lipiński, Problemy, pytania, watpliwości z warsztatu ekonomisty. PWE, Warszawa 1981 s. 442.
13
Cohen D., Prusak L., In Good Company, Harvard Business School Press, Boston, MA, 2001, s.3.
14
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTSOCIALDEVELOPMENT/EXTTSOCIALCA
PITAL/0,,contentMDK:20185164~menuPK:418217~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:401015,00.html
4
1) „potencjał zgromadzony w polskim społeczeństwie w postaci obowiązujących norm
postępowania, zaufania i zaangaŜowania, które wspierając współpracę i wymianę wiedzy
przyczyniają się do wzrostu dobrostanu Polski”15.
2) „infrastruktura społeczna w postaci instytucji, sieci, norm i przestrzeni, tworząca podstawę
dla budowania opartych na zaufaniu relacji społecznych, sprzyjających kooperacji,
kreatywności, komunikacji i przyczyniających się do rozwoju Polski”16.
Z powyŜszego wynika, Ŝe kapitał społeczny ma charakter niematerialny i
pozaekonomiczny. Jest on nadrzędny, a w związku z tym sprawczy, w stosunku do
pełnionych funkcji. Do najwaŜniejszych z nich zalicza się:
- zmniejszenie niepewności gospodarowania,
- innowacyjności,
- przedsiębiorczości,
- wzrostu gospodarczego,
- dobrobytu społecznego,
- spójności społecznej,
- równowagi rynku pracy,
- zrównowaŜonego rozwoju,
- zmniejszenie kosztów transakcyjnych,
- efektywności gospodarowania,
- kooperacyjną,
- kształtowania konkurencyjnego ładu rynkowego,
- podnoszenia jakości Ŝycia,
- sprawności procesu transformacji,
- regulatora ładu społecznego17.
Wśród wymienionych waŜną rolę pełnią funkcje omawianego kapitału, wyraŜające się
ogólnie w poprawie jakości Ŝycia, spójności społecznej, czy w zrównowaŜonym rozwoju i
ładzie społecznym. Kryje się za tym wykorzystanie w sposób efektywny, kierowanej pomocy
publicznej do róŜnych grup społecznych, w celu zapobieŜenia społecznemu wykluczeniu,
skrócenia czasu pozostawania bez pracy, zmniejszenia zachowań patologicznych, wyzwolenia
15
Raport Polska 2030 (www.polska2030.pl).
http://big.mkidn.gov.pl/media/docs/polityka/strategia/20100701.
17
Przegląd literatury dokumentującej róŜne podejścia ekonomistów do kapitału społecznego Autorka
zaprezentowała w pracy: Kapitał społeczny jako podstawa rozwoju przedsiębiorczości i współpracy, WSB
Poznań 2008, s. 13-20.
16
5
przedsiębiorczości osób poprzez włączenie ich w róŜne formy działalności pozarządowej i
samopomocowej itp.
2. Metoda modelowa w badaniu i rozwoju kapitału społecznego
Modelowanie stanowi narzędzie analityczne poznania i wyjaśnienia badanego
zjawiska lub procesu. Model jest z jednej strony pewnym przybliŜonym odwzorowaniem
rzeczywistych obiektów, zjawisk, a więc uproszczeniem rzeczywistości18. Odzwierciedla on
„najistotniejsze jej elementy i relacje między nimi”19. Z drugiej strony stanowi punkt wyjścia
do konstruowania najpierw abstrakcyjnych (modele idealne), następnie realnych jednostek
(modele empiryczne).
Budowanie modeli empirycznych wymaga wykonania następujących etapów pracy:
- identyfikacji zmiennych zaleŜnych (objaśnianych) i niezaleŜnych (objaśniających) oraz ich
selekcji z punktu widzenia realizacji celu,
- wykonania ilościowego pomiaru tych cech np. na skali natęŜenia,
- określenia obszaru zmienności zdiagnozowanych cech,
- opisu zaleŜności między zmiennymi.
Taki model M. Gorynia nazywa operacyjnym20. Jego koncepcja i budowa opiera się na
objaśnianiu istotnych, realnie występujących elementów składowych i zaleŜności między
nimi. W badaniach kapitału społecznego model taki słuŜyć moŜe do określenia rzeczywistej
odległości jego zasobów na badanym obszarze terytorialnym od załoŜeń modelowych. MoŜe
takŜe wskazać na związki wewnętrzne pomiędzy zasobami kapitału społecznego i zaleŜności
zewnętrzne w projektowaniu jego wzrostu.
W pracy zaproponowano model empiryczny luki kapitału społecznego i model
teoretyczny, idealny stymulowania jego wzrostu w celu zmniejszenia (zamykania)
zdiagnozowanej luki.
2.1. Model empiryczny luki kapitału społecznego
18
Por. szerzej w: Analiza systemowa – podstawy i metodologia. red. W. Findeisen, PWN, Warszawa 1985, s.
303.
19
L. Nowak, Model ekonomiczny. Studium z metodologii ekonomii politycznej, PWE, Warszawa 1992, za:
Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do UE. red. M. Gorynia, AE, Poznań
2002, s. 11.
20
Luka konkurencyjna … op.cit. s. 11-12.
* Techniczne opracowanie rysunków 1-5 mgr inŜ. A. Libertowska.
6
Z uwagi na fakt, Ŝe atrybuty kapitału społecznego mają charakter niematerialny to luka
kapitału społecznego moŜe być obliczona tylko w sposób przybliŜony. Jest ona słabo
rozpoznanym zjawiskiem, zarówno pod względem koncepcyjnym jak i realnym, co utrudnia
przygotowanie, wybór i wdroŜenie przedsięwzięć przystosowawczych w celu jej zamknięcia.
W sposób pośredni moŜna ją ocenić poprzez realizację funkcji ekonomicznych, za które
odpowiedzialny jest kapitał społeczny lub na podstawie badań jego głównych zasobów i
atrybutów (rys. 1).
Rysunek 1
Realna luka kapitału społecznego
(∆ks)
Źródło: opracowanie własne*.
MoŜna wobec tego zapisać, Ŝe ∆ks = ksI – ksII. Przyjmując, Ŝe stanowi ona dystans
(róŜnice) między obiektami porównywanymi, moŜna ją określić przeprowadzając badanie z
zastosowaniem ankiety lub metody jakościowej, jaką jest metoda wywiadu. W
kwestionariuszu wywiadu poszczególne atrybuty naleŜy poddać pomiarowi poprzez
sformułowane określenia21 oceniane przez respondentów w skali natęŜenia np. w skali
Likerta. Badanie luki kapitału społecznego polega na obliczeniu jej rozmiaru i przygotowaniu
długofalowego programu jej zmniejszenia lub pokonania. Luka kapitału społecznego moŜe
być rozpatrywana w skali mikro i mezo na płaszczyźnie indywidualnej (osobowej) i grupowej
zarówno pod względem wielkości jak i struktury zasobów oraz wymiarów (atrybutów). W
skali mezo badania dotyczyć mogą np. gmin, powiatów. Wówczas dla zapewnienia
porównywalności moŜna przyjąć za wzorzec ten region województwa, który charakteryzuje
się najniŜszą stopą bezrobocia, co przekłada się na wyŜszy stopień spójności społecznej.
Natomiast w skali makro porównania moŜna dokonać tylko pod względem strukturalnym.
Logika wskazuje, Ŝe nie moŜna porównywać wielkości kapitału społecznego w róŜnych
krajach np. osadzonego w kulturze konfucjańskiej i w nordyckiej.
Warto jeszcze zwrócić uwagę, Ŝe oprócz luki realnej kapitału społecznego
postępowanie badawcze moŜe objąć lukę potencjalną (rys. 2).
21
Inspiracją do przygotowania kwestionariusza okresleń moŜe być praca: M. Subramaniam, M.A. Youndt, The
influence of intellectual capital on the types of innovative capabilities, Academy of Management Journal, 2005,
vol. 48, no.3 p. 450-463.
7
Rysunek 2
Pomiar luki kapitału społecznego
Źródło: opracowanie własne.
W ocenie luki kapitału społecznego waŜne jest zidentyfikowanie zasobów i atrybutów,
słabych i silnych ich stron oraz wyodrębnienie kluczowych wymiarów (tzw. strategicznych)
ze względu na zdefiniowany cel. Za kluczowe wymiary przyjąć moŜna te, które
charakteryzuje wysoka wartość dominanty (DX) i mały obszar zmienności.
Schemat postępowania badawczego w celu identyfikacji luki kapitału społecznego
przedstawia rys. 3.
Rysunek 3
Schemat oceny luki kapitału społecznego
POŚREDNIO
Niedobór
realizacji
funkcji
OBIEKT I
Cząstkowe
wyniki badania
atrybutów
OBIEKT II
-
(wzorzec lub model)
Diagnoza
poziomu
kapitału
społecznego
rzeczywisty
Diagnoza
struktury
kapitału
społecznego
BEZPOŚREDNIO
8
Źródło: opracowanie własne.
2.2. Model teoretyczny stymulowania wzrostu kapitału społecznego
W celu skonstruowania modelu wzrostu kapitału społecznego przyjęto następujące
załoŜenia:
1. Wykonywanie funkcji społecznych i ekonomicznych przez kapitał społeczny wymaga
pewnego minimalnego jego poziomu, to znaczy niezbędnego progu rozmiaru (wielkości).
3. Kapitał społeczny jest sumą jego zasobów (osobowego i grupowego jako efektu synergii)
, ale kształtowanie wzrostu kapitału społecznego stanowi proces22.
4. Stymulowanie wzrostu kapitału społecznego opiera się na wykorzystaniu instrumentów
tworzących sieć wzajemnych, interakcyjnych oddziaływań i relacji przyczynowo –
skutkowych (tab. 3).
Tabela 3
Lista głównych instrumentów umoŜliwiających poprawę kapitału społecznego będących w
dyspozycji podmiotów
Szkoły i inne organizacje kształcenia
• edukacyjne
• wychowawcze
• komunikacyjne
• infrastrukturalne
• informatyczne
• konsultacyjne
• kontrolne
• partycypacyjne
• aktywizujące
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Przedsiębiorstwa
finansowe
kulturowe
organizacyjne
komunikacyjne
bezpieczeństwa
inwestycyjne
zapobiegawczo – prewencyjne
infrastrukturalne
aktywizujące
•
•
•
•
•
•
•
•
Środowisko
(organizacje pozarządowe)
partycypacyjne
polityka społeczna
prewencyjne
kompensacyjne
zapobiegawczo – interwencyjne
organizacyjne
finansowe
interwencyjno - ochronne
Państwo i organizacje samorządowe
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
22
prawno - instytucjonalne
finansowe
informacyjne
komunikacyjne
kontrolne
polityka społeczna
konsultacyjne
kompensacyjne
infrastrukturalne
aktywizujące
inwestycyjne
promocyjne
A. Matysiak, Kapitał jako proces. Zeszyty Naukowe nr 6, PTE, Kraków 2008, s. 94-99.
9
• interwencyjno - ochronne
Źródło: opracowanie własne.
5. Kapitał społeczny grupowy (organizacji, społeczności gminnych) jest większy od sumy
kapitału społecznego indywidualnego (osób), dzięki powstałej wartości dodanej (efekt
synergii), poprzez sieci relacji, współpracy i współuczestnictwa osób (rys. 4).
Rysunek 4
Kapitał społeczny w ujęciu procesowym
10
WEJŚCIE
WYJŚCIE
Związki i relacje
nieformalne osób
Zasoby i atrybuty naleŜące
do regulatywnych
Zasoby i atrybuty
strukturalne
Kapitał społeczny
osobowy
(jednostki)
1…...n
Sieć
relacji
Kapitał społeczny
grupowy
Jakość realizacji funkcji
przez kapitał społeczny
Kapitał społeczny grupowy
Zasoby i atrybuty związane
z komunikowaniem
tzw. behawioralne
Uczestnictwo i relacje
sformalizowane oraz
współdziałanie osób
Źródło: opracowanie własne.
7. W kształtowaniu kapitału społecznego powinny brać udział przede wszystkim, państwo,
szkoły i inne jednostki edukacyjne, przedsiębiorstwa i organizacje samorządowe.
9. Determinanty w znaczeniu stymulantów kształtujących jakość kapitału społecznego
(poziom i strukturę) lub barier jego wykorzystania zgodnie z interesem zbiorowym stanowią
równieŜ te, które pochodzą z otoczenia nierynkowego. Otoczenie bliŜsze nierynkowe tzw.
otoczenie biznesu to przede wszystkim media, organizacje społeczne, organizacje władzy
samorządowej. Wśród otoczenia dalszego naleŜy przykładowo wymienić organizacje
międzynarodowe gospodarcze (WTO, OECD, UE), polityczne (ONZ) oraz społeczne
(Amnesty International, Human Rights Watch, Międzynarodowy Komitet Praw Człowieka).
10. Stosowane zewnętrzne instrumenty wzrostu kapitału społecznego mają na celu poprawę
wykorzystania jego atrybutów wewnętrznych o charakterze wrodzonym takich jak:
dziedzictwo genetyczne, zdolności, talenty i intuicja oraz atrybutów ukształtowanych
dotychczas przez warunki zewnętrzne. Mają one takŜe wpłynąć na polepszenie jakości tego
kapitału (poziomu i struktury).
PowyŜej przedstawione załoŜenia umoŜliwiły skonstruowanie modelu wzrostu
kapitału społecznego (rys. 5).
11
Rysunek 5. Teoretyczny model wzrostu kapitału społecznego
Źródło: opracowanie własne.
12
Rola państwa w stosunku do odnowy (rewitalizacji) i wzrostu kapitału społecznego
jest zdecydowanie największa. Ma ona charakter bezpośredni i pośredni. Oddziaływanie
bezpośrednie związane jest z instytucjami formalnymi (ich kreowaniem i egzekwowaniem).
Powinny one być przejrzyste, zbieŜne (spójne), stabilne i adekwatne do instytucji
nieformalnych, co gwarantuje zaufanie społeczeństwa do rządu. Pośredni wpływ państwa
polega na oddziaływaniu na pozostałe podmioty kształtujące kapitał społeczny w celu
zmniejszenia występujących tam infrastrukturalnych i kompetencyjnych barier wykorzystania
tego kapitału w Polsce. Do infrastrukturalnych ograniczeń naleŜy zaliczyć przede wszystkim
niski potencjał rozwojowy sfery nauki i organizacji edukacyjnych oraz zakres informatyzacji.
Stanowi to „wąskie gardło” równieŜ w mechanizmie kształtowania wzrostu tego kapitału.
Budowa kapitału społecznego wymaga komplementarnego instrumentarium, co wyklucza
stosowanie sprzecznych ze sobą instrumentów. Jest to proces długi, obejmujący dwa, trzy
pokolenia. Wobec tego w zarządzaniu obecną gospodarką naleŜy uwzględniać jego stan
faktyczny odnośnie do poziomu i struktury i nie moŜna oczekiwać, Ŝe poprawi się on
natychmiast po wdroŜeniu strategii jego rozwoju.
3. Zakończenie
W pracy podjęto waŜny i bardzo trudny problem identyfikacji kapitału społecznego.
W pomiarze jego wielkości i struktury zaproponowano zastosowanie metody wywiadu.
Osobiste wywiady pogłębione umoŜliwiają diagnozę kapitału społecznego osobowego i
grupowego. W celu zapewnienia porównywalności wyników badań autorka podjęła próbę
zastosowania metody modelowej. Według zaprezentowanej koncepcji model empiryczny
umoŜliwia określenie luki realnej kapitału społecznego, a model teoretyczny, idealny - luki
potencjalnej. W celu ograniczenia niedoboru kapitału społecznego odzwierciedlonego
poprzez te luki, zbudowano model teoretyczny wzrostu tego kapitału. Przyjmując, Ŝe jego
kształtowanie stanowi proces, wskazano rolę instrumentów moŜliwych do zastosowania przez
podmioty sprawcze. Są to przede wszystkim państwo oraz organizacje edukacyjne,
samorządowe i przedsiębiorstwa. Pozostają one pod wpływem otoczenia międzynarodowego.
W przedstawionym modelu procesowego doskonalenia kapitału społecznego wskazano na:
po pierwsze: fakt zwiększania zasobów kapitału społecznego osobowego (indywidualnego)
w wyniku sieci relacji i powstawania dzięki wartości dodanej w tej sieci,
większego kapitału grupowego,
13
po drugie:
funkcje ekonomiczno-społeczne lepiej realizowane przez ten kapitał powodują
dalszy jego wzrost poprzez polepszenie zasobów i atrybutów kapitału
osobowego i grupowego.
po trzecie:
oddziaływanie
państwa,
organizacji
edukacyjnych,
przedsiębiorstw
i samorządów na kształtowanie kapitału społecznego powinien być ciągły.
po czwarte: na proces wzrostu kapitału społecznego duŜy wpływ ma otoczenie bliŜsze
(media, organizacje pozarządowe) i dalsze (międzynarodowe).
Zaprezentowana praca stanowi próbę wniesienia wkładu w rozwój badań kapitału
społecznego.
Literatura:
1. Analiza systemowa – podstawy i metodologia. red. W. Findeisen, PWN, Warszawa 1985.
2. Bourdieu P., Forms of Capital za: A. Gwiazda, Koncepcja kapitału społecznego, Polityka
Społeczna 2002, nr 7.
3. Cohen D., Prusak L., In Good Company, Harvard Business School Press, Boston, MA,
2001.
4. Coleman I.S., Social capital in the creation of Human Social, American Journal of
Sociology 1988, nr 94.
5. Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, WarszawaWrocław 1997.
6. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w
biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania,
Poltext, Warszawa 2010.
7. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Zarządzanie zaufaniem
w przedsiębiorstwie, Oficyna Wolters Kluwer business, Kraków 2009.
8. Klimczak B., Kapitał społeczny a dobrobyt indywidualny i społeczny w: Kapitał społeczny
we wspólnotach, red. H. Januszek, Zeszyty Naukowe AE, Poznań 2005, nr 58.
9. Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do UE. red. M.
Gorynia, AE, Poznań 2002.
10. Matysiak A., Kapitał jako proces. Zeszyty Naukowe nr 6, PTE, Kraków 2008.
11. Nowak L., Model ekonomiczny. Studium z metodologii ekonomii politycznej, PWE,
Warszawa 1992.
14
12. Putnam R.D. Democracy in America at Century`s End, Cambridge University Press, New
York 1997.
13. Skawińska E., Kapitał społeczny jako podstawa rozwoju przedsiębiorczości i współpracy,
WSB Poznań 2008.
14. Skawińska E., Significance of institutions Quality for economic growth in Poland and for
innovation: Innovativity of enterprises and product quality, red. R.I. Zalewski, R. Zieliński,
cop. Politechnika Radomska, Radom 2010.
15. Skawińska E., Zalewski R. I., Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i
innowacyjności regionów. Świat – Europa – Polska, PWE 2009.
16. Subramaniam M., Youndt M.A., The influence of intellectual capital on the types of innovative
capabilities, Academy of Management Journal, 2005, vol. 48, no.3 p. 450-463.
17. Wilczyński W., Dylematy polityki ustrojowej po 18 latach polskiej transformacji,
Ekonomista 2007, nr 7.
Inne źródła
http://big.mkidn.gov.pl/media/docs/polityka/strategia/20100701 Strategia Rozwoju Kapitału
Społecznego.pdf
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTSOCIALDEVELOPMENT/E
XTTSOCIALCAPITAL/0,,contentMDK:20185164~menuPK:418217~pagePK:148956~piPK:
216618~theSitePK:401015,00.html
www.polska2030.pl
15