13-KA-OSIKOWSKA CICHOSZ PRZETACZNIK str 293

Transkrypt

Czasopismo
Psychologiczne
Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka
– wybrane
problemy
Psychological Journal
DOI: 10.14691/CPPJ.20.2.293
Wpływ ekstremalnie niskich temperatur
na psychikę człowieka – wybrane problemy
Wanda Osikowska
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Aneta Cichosz
Akademia Wchowania Fizycznego w Krakowie
Jan Przetacznik*
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, Kraków
THE INFLUENCE OF EXTREME LOW TEMPERATURES ON HUMAN PSYCHE: SELECTED ISSUES
Cryotherapy is one of the oldest methods of physiotherapy. Currently, the low temperature therapy is recommended
especially in the illnesses of motor organs. An increasing amount of patients qualified for cryogenic treatment
accounts for the people with disease on the basis of neurology. From the medical standpoint, favorable results
of treatment with extreme low temperature are known for a long time. Several researches related to influence of
cryotherapy on psyche in mentally ill people were also conducted. However, we still do not possess enough knowledge
about the influence of extreme low temperatures on the psyche of mentally healthy people. The presented article
is expected to begin filling in this gap. Our research can be divided into two parts. The aim of the first one was
obtaining the answer to the question if the extreme low temperature had the influence on the process of attention in
mentally healthy people. There were 30 subjects of the research aged 24 – 75 years (16 females and 14 males) with
rheumatic illnesses, which were under general organism cryotherapy treatment. The research tool was TouleusePieron Test. The subjects were investigated twice: just before the treatment and immediately after leaving the
cryotherapy chamber. The statistical analyses showed beyond all doubts that in the second investigation the
patients were solving the test tasks faster than in the first investigation. Changes in all indicators describing the
rate and precision of work are not only significant but also, what is important, they reach high dimensions. The
aim of the second part of our research was to obtain the answer if extreme low temperature influences the level
of anxiety in subjects. The experimental group consisted of 140 subjects aged 28 – 74 years (71 females and 69
males). They were the patients with rheumatic illnesses who attended the set of 10 general organism cryotherapy
treatments. The control group consisted of 40 subjects with similar illnesses who were not under any cryotherapy
treatment. In this group there were 19 females and 21 males aged 28 – 74 years. The research tool was STAI
Inventory used to measure anxiety as a state and as a trait. All the subjects were investigated twice with a 24 days
interval. The statistical analyses pointed out that one of the results of general organism cryotherapy is lowering
the anxiety level both as a state and as a trait. Presented results of the research can constitute the starting point
to broadly conducted research on the influence of extreme low temperatures on mental functions in healthy people.
Key words: cryotherapy, attention, anxiety as a state, anxiety as a trait
WPROWADZENIE
KRIOTERAPIA – RYS HISTORYCZNY
Krioterapia należy do najstarszych metod fizykoterapii.
Najwcześniejsze wzmianki o leczniczym wpływie ekstremalnie niskich temperatur na organizm człowieka
pochodzą z czasów starożytnych. I tak np. Hipokrates
(460-377 p.n.e.) zalecał stosowanie obniżonej temperatu* Korespondencję dotyczącą artykułu można kierować na adres: Jan Przetacznik, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, ul.
Łojasiewicza 4, 30-348, Kraków.
[email protected]
ry jako miejscowego środka znieczulającego, zmniejszającego obrzęk i krwawienie (Gabryś i Popiela, 2003).
Jednak pierwsze spostrzeżenia lekarskie dotyczące
działania niskich temperatur na organizm ludzki pochodzą z czasów nowożytnych. D.J. Larrey (1766-1842), lekarz napoleoński, podczas kampanii rosyjskiej zaobserwował, że mocne wychłodzenie konkretnej części ciała
powoduje zniesienie reakcji bólowych w tej okolicy lub
znaczne ich zmniejszenie. Metodę mocnego wychładzania danej części ciała, w celu zmniejszenia odczuwania
bólu, zaczęto stosować podczas amputacji kończyn.
© Czasopismo Psychologiczne – Psychological Journal, 20, 2, 2014, 293-304
293
Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik
J.Arnott w 1845 roku opisał korzystne efekty związane z miejscowym stosowaniem zimna w terapii wielu
schorzeń. Zajmował się zwalczaniem za pomocą zimna
przewlekłego bólu głowy i neuralgii. Zaprojektował także aparat umożliwiający wykorzystanie zimna w celach
leczniczych (Sieroń i Cieślar , 2007).
Początki współczesnej kriogeniki są związane z odkryciami naukowców pracujących nad skropleniem powietrza i jego składników. I tak, w roku 1877, niezależnie
od siebie L. Cailletet (1832–1915) we Francji i R. Pictet
(1846–1929) w Szwajcarii uzyskali przez kilka sekund
temperaturę ok. –183°C i zaobserwowali przez krótki
moment pary tlenu w postaci przelotnej mgły.
Jednak pełnego skroplenia powietrza i jego składników
dokonali jako pierwsi w 1883 roku K. Olszewski (1846–
1915) i Z. Wróblewski (1845–1888). Zastosowali oni metodę kaskadową, polegająca na obniżeniu temperatury gazu
poniżej temperatury jego punktu krytycznego, skropleniu
go pod podwyższonym ciśnieniem, a następnie na odparowaniu pod ciśnieniem atmosferycznym lub niższym. Naukowcy ci, do przechłodzenia sprężonego powietrza użyli
etylenu wrzącego pod obniżonym ciśnieniem i uzyskali
skroplone powietrze (78,8°K), a następnie w ten sam sposób tlen (90,2°K) i azot (77°K) (Gabryś i Popiela, 2003).
Za początek przemysłu kriogenicznego uznaje się rok
1895, kiedy to C. von Linde (1842–1932) zajął się skraplaniem i destylowaniem powietrza, z czasem stając się
pierwszym wytwórcą tlenu i azotu na skalę przemysłową
(tamże).
WPŁYW EKSTREMALNIE NISKICH TEMPERATUR
NA ORGANIZM CZŁOWIEKA
Krioterapia (kriostymulacja) to bodźcowe, stymulujące
działanie krańcowo niskich temperatur poniżej –100oC
na zewnętrzną powierzchnię ciała w czasie 2-3 minut dla
wywołania i wykorzystania fizjologicznych (układowych
i narządowych) reakcji na zimno. Uruchomienie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu stanowi więc
pewnego rodzaju odpowiedź ustroju na ekstremalnie niskie temperatury (Zagrobelny i wsp., 1993; Zagrobelny,
1996; Zagrobelny i Zimmer, 1999; Zagrobelny, 2003).
W krioterapii całego ciała wykonawcze mechanizmy
termoregulacji (oparte na termoregulacji fizycznej), doprowadzają do szeregu biologicznych skutków (Rycina 1).
Leczenie niskimi temperaturami obecnie zalecane jest
w szczególności w schorzeniach narządu ruchu. Terapia
prowadzi do zmniejszenia obrzęków, wzmacnia kości i
mięśnie, wspomaga i przyśpiesza efekty leczenia wykonywanego równolegle metodami farmakologicznymi lub
czasami chirurgicznymi. Krioterapię stosuje się również
profilaktycznie wówczas, gdy określone czynniki ryzyka
zwiększają prawdopodobieństwo przyszłego wystąpienia choroby lub urazu. Sytuacja ta ma miejsce przede
wszystkim w sporcie, gdzie krioterapia bywa stosowana w ramach tzw. odnowy biologicznej w odniesieniu do
zawodników mocno obciążonych treningami i uczestnictwem w zawodach rangi mistrzowskiej.
294
Ryc. 1. Fizjologiczne skutki miejscowych leczniczych zabiegów
schładzających stosowanych w fizykoterapii (Zagrobelny, 2003)
Coraz liczniejszą grupę pacjentów kwalifikowanych
do zabiegów kriogenicznych stanowią osoby z chorobami
o podłożu neurologicznym, takimi jak np. choroby ośrodkowego układu nerwowego ze wzmożoną spastycznością,
dyskopatie, stwardnienie rozsiane, choroby obwodowego
układu nerwowego.
Od strony medycznej pozytywne skutki leczenia
ekstremalnie niskimi temperaturami znane są już od
dawna, natomiast o wpływie krioterapii na psychiczne
funkcjonowanie pacjentów zdrowych psychicznie nadal
niewiele wiadomo. Niniejsza praca ma stanowić początek wypełniania tej luki.
CEL I WARUNKI BADAŃ
CEL BADAŃ
Przeprowadzone badania można podzielić na dwie części.
Celem pierwszej części było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy ekstremalnie niskie temperatury wpływają na
proces uwagi u osób badanych. Celem drugiej części było
uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy ekstremalnie niskie
temperatury wpływają na poziom lęku u osób badanych.
Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka – wybrane problemy
Prezentację procedury badawczej poprzedzimy opisem
warunków, w jakich prowadzona jest krioterapia ogólna w Polsce. Komora niskotemperaturowa (kriogeniczna) składa się z dwóch połączonych ze sobą pomieszczeń:
przedsionka i komory właściwej. Obok komory znajduje
się pomieszczenie sterownicze z komputerowym systemem sterowania pracą urządzeń. Wymiary kriokomory
to: długość 250 cm, szerokość 450 cm, wysokość 260 cm.
Temperatura wewnątrz przedsionka w trakcie zabiegu
wynosi ok. -60°C, zaś w komorze właściwej –120°C. Powietrze doprowadzane do wnętrza komory jest oczyszczane i schładzane w kriooczyszczalnikach. Ściany komory
wyłożone są wielowarstwową izolacją termiczną odpowiednią do stosowanych krańcowo niskich temperatur.
Schłodzenie kriokomory do temperatur poniżej -100°C
możliwe jest dzięki wymiennikom ciepła zasilanym azotem ze zbiornika o pojemności 9000 dm3.
Komora niskotemperaturowa wyposażona jest w troje
drzwi. Dwoje zewnętrznych łączy przedsionek i komorę
właściwą z otoczeniem, zaś wewnętrzne łączą przedsionek
i komorę właściwą. Każde z drzwi posiada okno z umieszczonymi w nich grzałkami zapewniającymi dobrą widoczność i stałą kontrolę wzrokową zabiegu. Praca komory
jest całkowicie zautomatyzowana. Elektroniczny sterownik komory sprzężony jest z komputerem, który służy do
wprowadzania parametrów pracy komory i ich monitorowania, umożliwia jednocześnie sterowanie działaniem
wszystkich jej podzespołów.
Chorzy zakwalifikowani do leczenia krioterapią ogólnoustrojową przed każdym wejściem do kriokomory
zakładają maski chirurgiczne, wyłożone dodatkowo kilkoma warstwami gazy. Informowani są o konieczności
powolnego, możliwie niezbyt głębokiego oddychania.
Chorzy zabezpieczeni są dodatkowo wełnianymi skarpetami i rękawiczkami, drewniakami, czapką lub przepaską osłaniającą małżowiny uszne, ubrani: mężczyźni
– w spodenki, kobiety – w kostium kąpielowy. Przed
wejściem do kriokomory każdy z pacjentów skrupulatnie
wyciera całe ciało ręcznikiem, bowiem nie przestrzeganie
tej zasady zagraża szybkim przekształceniem się kropelek potu w kryształki lodu, co daje krótkotrwałe, aczkolwiek dotkliwe uczucie zimna, a czasem może nawet doprowadzić do miejscowych odmrożeń. Tak poinstruowani
i przygotowani chorzy wprowadzani są w 5-osobowych
grupach do przedsionka komory, gdzie przez 30 sekund
w temperaturze ok. -60°C następuje adaptacja do niskich
temperatur. Pacjenci przechodzą następnie do komory
właściwej, poruszając się w niej w kółko. Czas zabiegu
wynosi 180 sekund. Chorzy przez cały czas przebywania
w komorze pozostają w kontakcie wzrokowym z obsługą urządzenia, wśród której zawsze znajduje się lekarz
kwalifikujący pacjentów do zabiegu.
Standardowa procedura leczenia zimnem pacjentów
ze schorzeniami narządów ruchu obejmuje serię 10 zabiegów, odbywanych codziennie poza sobotą i niedzielą
w dwóch kolejnych tygodniach.
WPŁYW EKSTREMALNIE NISKICH TEMPERATUR
NA PROCESY UWAGI
BADANA GRUPA
W pierwszej części badań wzięło udział 30 pacjentów ze
schorzeniami reumatoidalnymi, poddanych krioterapii
ogólnej w V Wojskowym Szpitalu Klinicznym w Krakowie, prowadzącym tego rodzaju leczenie. Badana grupa
obejmowała 16 kobiet i 14 mężczyzn w wieku od 24 do
75 lat (M=48.4; SD=12.9). Rycina 2 przedstawia rozkład
wieku pacjentów.
9
8
7
Liczba badanych
WARUNKI BADAŃ – OPIS KOMORY NISKOTEMPERATUROWEJ
6
5
4
3
2
1
0
20
30
40
50
60
70
80
Wiek
Rycina 2. Wiek badanych pacjentów
Wiek badanych kobiet i mężczyzn kształtuje się na
zbliżonym poziomie, co obrazuje Tabela 1.
W badanej grupie średni wiek kobiet jest nieco wyższy
niż mężczyzn, jednak różnica ta jest nieistotna.
NARZĘDZIE BADAWCZE
Jednym z podstawowych rodzajów zjawisk analizowanych w badaniach nad uwagą jest przeszukiwanie pola
percepcyjnego. W najprostszym przypadku przeszukiwanie może być oparte na wykrywaniu pojedynczych cech.
Tabela 1
Wiek badanych pacjentów: kobiet i mężczyzn
Płeć
Średnia
Odchylenie standardowe
Przedział zmienności
Istotność różnicy między średnimi
kobiety
49.6
13.3
30 – 75
mężczyźni
47.1
12.9
24 – 73
Test t =.504
df=28, p=.618
295
jego prostotą oraz krótkim czasem wykonania. Instrukcja testu jest łatwa do zrozumienia przez każdą dorosłą
osobę, niezależnie od jej wykształcenia. Ważną cechą testu uwagi jest stabilność jego wyników, która umożliwia
wielokrotne użycie testu w badaniach tych samych osób,
bez obaw, że efekt uczenia się lub nabierania wprawy
umożliwi uzyskiwanie lepszych rezultatów w kolejnych
próbach. Stabilność tę wykazano w badaniach grupy 120
studentów.
PROCEDURA BADAWCZA, PRZEBIEG BADANIA
Ryc. 3. Test uwagi Toulouse-Pieron – przykładowy fragment
arkusza testowego
Testem, który bada przeszukiwanie pola percepcyjnego w
oparciu o jedną cechę jest test uwagi Toulousa-Pierona.
Test zawiera ciąg znaków różniących się między sobą
jednym elementem. W losowej kolejności umieszczono
znaki 8 różnych rodzajów. Badany ma za zadanie wyszukać i skreślić wszystkie znaki rodzaju wskazanego w
instrukcji. Zgodnie z instrukcją powinien pracować jak
najszybciej i możliwie jak najbardziej dokładnie – nie
opuszczać znaków wskazanego typu ani nie skreślać znaków innych rodzajów. W rezultacie zastosowania testu
uzyskuje się wskaźniki szybkości i dokładności pracy.
Wskaźnikiem szybkości jest liczba znaków przejrzanych
w wyznaczonym czasie. Dokładność pracy można scharakteryzować na dwa różne sposoby. Świadczy o niej
liczba popełnionych błędów: im więcej błędów, tym mniej
dokładnie badany rozwiązuje zadanie. Bardziej precyzyjnym wskaźnikiem dokładności jest jednak względna
częstość błędów – wyrażona w procentach liczba błędów
w stosunku do liczby znaków, które w przejrzanym fragmencie należało znaleźć.
Standardowy sposób realizacji testu polega na wskazaniu jednego rodzaju znaku podlegającego wyszukiwaniu. Czas badania wynosił 3 minuty. Wybór testu uwagi
Toulouse-Pierona został podyktowany między innymi
Badanie przeprowadzono według procedury, która w
ujęciu J.Brzezińskiego (1996) nosi nazwę procedury quasi-eksperymentalnej. Osoby przed przystąpieniem do
badań zostały zaznajomione z testem. Odbywało się to w
momencie zakwalifikowania przez lekarza osoby do terapii kriogenicznej i ustalania terminu zabiegów. Podczas
właściwego badania pacjenci dwukrotnie byli badani testem uwagi: bezpośrednio przed zabiegiem (pretest) oraz
bezpośrednio po opuszczeniu komory (posttest). Badania
odbywały się w gabinecie położonym w bezpośrednim sąsiedztwie komory.
W badaniu zrezygnowano z grupy kontrolnej osób,
które bez uczestnictwa w zabiegach zostałyby dwukrotnie zbadane testem Toulouse-Pierona z odpowiednim
odstępem czasu. Jak już wspomniano w opisie testu,
wyniki nie powinny być obciążone efektem uczenia się
ani nabierania wprawy. Ponadto badanie ma charakter
wstępny. W przypadku pozytywnych jego rezultatów
można w przyszłości wykonać badanie rozszerzone o grupę kontrolną.
ANALIZA WYNIKÓW BADANIA
W Tabeli 2 zamieszczono wartości podstawowych statystyk opisujących szybkość i dokładność pracy w teście
uwagi, przed i po pobycie w kriokomorze. Tabela ta zawiera również wyniki testów t-Studenta dla grup zależnych, które wykorzystano do sprawdzenia istotności
Tabela 2
Wyniki testu uwagi Toulouse–Pieron w badaniach wykonywanych przed i po pobycie w kriokomorze
Zmienna
Liczba
przejrzanych
znaków
Liczba
błędów
Częstość
błędów
w procentach
296
Średnia
Odchylenie
standardowe
przed krioterapią
374.0
67.5
po krioterapii
432.0
86.4
zmiana (po – przed)
58.0
41.1
przed krioterapią
19.7
12.0
po krioterapii
14.9
9.9
Pomiar
-4.8
5.9
przed krioterapią
20.2
11.3
po krioterapii
14.3
9.4
-5.9
6.1
Testy t (df=29)
t
p
7.722
.000
-4.427
.000
-5.315
.000
Liczba pacjentów
9
znaków, które należało odszukać i skreślić, wynosiła przed
zabiegiem 20.2%, zaś w badaniu wykonanym po pobycie
w kriokomorze zmniejszyła się do 14.3%. Wskaźnik eta2 wynosi w tym przypadku .493, a zatem prawie połowa intraindywidualnej zmienności częstości błędów wynika z faktu,
czy test wykonywano przed, czy po zabiegu krioterapii.
Graficzną prezentację różnic w częstościach błędów zamieszczono na Rycinie 5. Przedstawia ona rozkład zmiennej, która jest różnicą pomiędzy częstościami błędów
w postteście i w preteście. Dodatnie wartości tej zmiennej
oznaczają częstsze popełnianie błędów (a więc mniejszą
dokładność pracy) po zabiegu krioterapeutycznym, natomiast ujemne wartości odpowiadają zmniejszeniu częstości błędów czyli poprawie dokładności pracy.
16
14
12
Liczba pacjentów
różnic w średnich wartościach zmiennych uzyskanych
w obu pomiarach.
Jak widać z przedstawionych wyników, wszystkie
wskaźniki opisujące uwagę osiągają po pobycie osób
w kriokomorze znacznie i istotnie bardziej korzystny poziom niż przed pobytem. Szybkość pracy, mierzona liczbą
znaków przejrzanych w ciągu 3 minut, wzrasta przeciętnie o 16% – od początkowych 374 znaków do 432 znaków
w drugim badaniu. Przyrost ten jest istotny (p<.001), a
jego wielkość można dodatkowo wyrazić wskaźnikiem
eta2, który wynosi .673. Aż 67% intraindywidualnej zmienności wskaźników szybkości pracy można zatem wyjaśnić
faktem, że badanie testem uwagi odbywało się raz przed,
a raz po pobycie w kriokomorze.
Wielkość różnicy w szybkości pracy podczas rozwiązywania zadania testowego, przedstawiono graficznie na
Rycinie 4. Wykres obrazuje rozkład zmiennej, która jest
różnicą pomiędzy liczbą znaków przejrzanych w postteście i w preteście. Dodatnie wartości tej zmiennej oznaczają wzrost szybkości pracy po zabiegu krioterapeutycznym, zaś ujemne oznaczałyby zmniejszenie tempa pracy.
10
8
6
8
4
7
2
6
0
-25
5
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
Różnica między częstościami błędów
w drugim i w pierwszym badaniu
4
3
2
Rycina 5. Różnica pomiędzy częstościami błędów popełnionych
w postteście i w preteście – rozkład zmiennej
1
0
0
20
40
60
80
100
120
140
Różnica między liczbą znaków
przejrzanych w drugim i w pierwszym badaniu
Ryc. 4. Różnica pomiędzy liczbą znaków przejrzanych
w postteście i w preteście – rozkład zmiennej
Jak widać, dwóch pacjentów uzyskało takie same wyniki w obu badaniach testem uwagi. Pozostałe 28 osób
w drugim badaniu osiągnęło lepszy rezultat niż w badaniu pierwszym. Połowie badanych udało się przeglądnąć
w postteście o 20 do 40 znaków więcej niż w preteście.
Zdarzają się jednak pacjenci, których wyniki po zabiegu krioterapeutycznym są wyższe aż o 100 do 140 znaków. Na uwagę zasługuje fakt, że wśród badanych nie
ma nikogo, kto uzyskałby w postteście gorszy wynik niż
w preteście.
Istotnej poprawie uległ poziom obu wskaźników opisujących dokładność pracy (p<.001). Przeciętna liczba błędów
zmniejszyła się o 24%, tj. z 19.7 do 14,9. W jeszcze większym
stopniu, bo o 29%, obniżyła się względna częstość błędów.
Średnia liczba popełnionych błędów w stosunku do liczby
Okazuje się, że u 26 osób częstość błędów popełnionych
w postteście zmniejszyła się w porównaniu z częstością
błędów w preteście. Jedna osoba bezbłędnie rozwiązywała zadanie zarówno w preteście, jak i w postteście, tak
więc idealna dokładność pracy tej osoby nie uległa zmianie. Jedynie u trzech pacjentów nastąpił wzrost częstości
błędów, co oznacza, że ich praca po zabiegu krioterapeutycznym stała się mniej dokładna. Zestawienie 26 osób
(87% ogółu badanych), które dokładniej pracowały w postteście, z 3 pacjentami (10% badanych), którzy wyższą
dokładność osiągnęli w preteście, jest wymownym sposobem prezentacji wielkości efektu eksperymentalnego.
W opracowaniu statystycznym sprawdzono również,
czy efekty krioterapii w postaci wzrostu szybkości i dokładności pracy, zależą od płci i wieku pacjentów. Wszystkie różnice między poziomem zmiennych w grupach kobiet i mężczyzn okazały się nieistotne: dla zmian w licznie
przejrzanych znaków t(28)=.421, p=.677, dla zmian
w liczbie popełnionych błędów t(28)=,437, p=,665, a dla
zmian w częstości błędów t=.843, p=.406. W odniesieniu
do wieku, po wstępnych analizach, które nie wykazały
krzywoliniowych związków między wiekiem a wskaźni-
297
kami uzyskanymi w teście uwagi, w dalszych analizach
wykorzystano współczynniki korelacji r Pearsona. Wartości tych współczynników zestawiono w Tabeli 3.
Tabela 3
Współczynniki korelacji pomiędzy wiekiem a wskaźnikami
opisującymi szybkość i dokładność pracy w preteście
i w postteście
Pomiar
Zmienna
Liczba
przejrzanych
znaków
Liczba
błędów
Częstość
błędów
w procentach
pretest
posttest
-.51**
-.61***
różnica między
wynikiem posstestu
a wynikiem pretestu
WNIOSKI
-.15
-.07
.05
.17
-.44*
Analizy statystyczne wykazały w sposób nie budzący
wątpliwości, że w drugim badaniu testem uwagi, wykonanym po uczestnictwie osób badanych w zabiegu krioterapeutycznym, pacjenci rozwiązują zadanie testowe
szybciej i dokładniej niż w badaniu pierwszym. Zmiany
wszystkich wskaźników opisujących tempo i dokładność
pracy nie tylko są istotne (p<.001), ale – co ważne – osiągają duże rozmiary.
.19
.16
Istotność: *p .05, **p .01, ***p .001
Różnica między liczbą przejrzanych znaków
w drugim i w pierwszym badaniu
Istotne zależności od wieku dotyczą wyłącznie liczby
przejrzanych znaków – wskaźnika szybkości pracy. Wyniki pomiaru tej zmiennej, zarówno w pierwszym, jak i w
drugim badaniu, negatywnie korelują z wiekiem. U osób
dorosłych wraz z wiekiem następuje spadek tempa pracy, przy czym prawidłowość ta posiada znaczną siłę (r=.51 oraz r=-.61 odpowiednio w preteście i w postteście).
Najważniejszym rezultatem analizy jest jednak ujemna,
istotna korelacja wieku ze zmianą szybkości pracy między pretestem a posttestem. Wraz z wiekiem, występuje
tendencja do obniżania się wielkości efektu krioterapii
polegającego na wzroście szybkości pracy w teście uwagi.
Korelację tę, o umiarkowanej sile (r=-.44), przedstawiono
dodatkowo na wykresie korelacyjnym (Rycina 6).
140
120
100
80
60
40
20
0
20
30
40
50
60
70
Wiek
Ryc. 6. Różnica pomiędzy liczbą przejrzanych znaków
w postteście i w preteście a wiek pacjentów
298
Znaczny rozrzut punktów wokół prostej regresji koresponduje z umiarkowaną korelacją między analizowanymi zmiennymi. Pomimo tendencji do zmniejszania
wraz z wiekiem pozytywnego wpływu zabiegu krioterapeutycznego na szybkość wykonania zadania, widać, że
efekty te występują nie tylko u młodszych pacjentów,
lecz także u osób starszych. Wśród 5 osób w wieku powyżej 60 lat, tylko jedna nie wykazała zmian w tempie
pracy. U czterech pozostałych osób z tej grupy wystąpiły
korzystne zmiany wystąpiły, w tym u jednego z pacjentów (w wieku 74 lat) osiągnęły duże rozmiary (przyrost
wyniku o 100 znaków).
80
WPŁYW KRIOTERAPII OGÓLNOUSTROJOWEJ
NA POZIOM LĘKU
BADANA GRUPA
W drugiej części badań wzięło udział łącznie 180 pacjentów z rozpoznaniem reumatoidalnego zapalenia stawów:
140 uczestniczących w serii 10 zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej oraz 40 nie poddanych tego rodzaju zabiegom. Pierwszą z tych grup można potraktować jako grupę
eksperymentalną, zaś drugą – jako kontrolną. W grupie
eksperymentalnej znalazło się 71 kobiet i 69 mężczyzn,
a w grupie kontrolnej – 19 kobiet i 21 mężczyzn. Struktura obu grup pod względem płci różni się nieznacznie:
kobiety stanowią 50.7% badanych z grupy eksperymentalnej oraz 47.5% pacjentów z grupy kontrolnej.
Wiek badanych zawiera się w przedziale od 28 do 74
lat w grupie eksperymentalnej i od 31 do 75 lat w grupie kontrolnej. Rycina 7 przedstawia rozkład zmiennej
w obu grupach.
W Tabeli 4 przedstawiono wartości podstawowych statystyk opisowych dla wieku w podgrupach wyodrębnionych ze względu na uczestnictwo w krioterapii i płeć.
Z opracowania przedstawionego w Tabeli 4 wynika, że
przeciętny wiek pacjentów wynosi około 51 lat, a różnice
między średnim wiekiem w poszczególnych grupach i podgrupach są nieznaczne i nieistotne. Świadczą o tym wyniki dwuczynnikowej analizy wariancji: dla przynależności
do grupy F(1;176)=.042; p=.837, dla płci F(1;176)=.191,
p=.663, a dla efektu interakcyjnego F(1;176)=.196, p=.658.
Ostatnią spośród kontrolowanych zmiennych demograficzno-biograficznych był czas trwania choroby. Rycina 8 przedstawia rozkłady tej zmiennej w grupach: eksperymentalnej i kontrolnej.
Grupa eksperymentalna
Grupa kontrolna
Rycina 7. Rozkład wieku w grupie eksperymentalnej i kontrolnej
Tabela 4
Wiek kobiet i mężczyzn z grupy eksperymentalnej i kontrolnej – wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD)
Płeć
Grupa kontrolna
Ogółem
M
SD
M
SD
M
SD
kobiety
51.0
13.3
49.5
11.9
50.7
13.0
mężczyźni
51.0
12.3
51.5
12.3
51.1
12.2
ogółem
51.0
12.7
50.6
12.0
50.9
12.6
W obu grupach: eksperymentalnej i kontrolnej, rozkłady czasu trwania choroby są silnie prawoskośne.
Największą część badanych stanowią pacjenci chorujący
przez okres od 1 do 2 lat. Czas trwania choroby u pacjentów z grupy eksperymentalnej wynosi od 3 miesięcy do
13 lat, a u pacjentów z grupy kontrolnej – od 6 miesięcy
do 11 lat.
Średni czas trwania choroby w całej badanej grupie
wynosi 3,8 lat, a średnie w poszczególnych grupach i podgrupach w niewielkim stopniu różnią się pomiędzy sobą.
Dwuczynnikowa ANOVA wykazała, że różnice te są
nieistotne: dla przynależności do grupy F(1;176)=1.185;
p=.278, dla płci F(1;176)=.015, p=.903, a dla efektu interakcyjnego F(1;176)=.136, p=.713.
Grupa kontrolna
Ryc. 8. Pacjenci z grupy eksperymentalnej i kontrolnej pod względem czasu trwania choroby
W Tabeli 5 przedstawiono wartości podstawowych
statystyk opisowych czasu trwania choroby w grupach
i podgrupach wyodrębnionych ze względu na przynależność do grupy i płeć pacjentów.
Z przedstawionego opisu badanej grupy wynika, że
połowę pacjentów stanowią kobiety, a połowę mężczyźni,
przy czym w grupach uczestniczących w krioterapii i nie
biorących w niej udziału proporcja kobiet i mężczyzn jest
299
Tabela 5
Czas trwania choroby (w latach) u kobiet i mężczyzn z grupy eksperymentalnej i kontrolnej – wartości średnie (M)
i odchylenia standardowe (SD)
Płeć
Grupa kontrolna
Ogółem
M
SD
M
SD
M
SD
kobiety
4.0
3.0
3.2
2.8
3.9
2.9
mężczyźni
3.9
3.2
3.5
2.4
3.8
3.0
ogółem
4.0
3.1
3.4
2.6
3.8
3.0
bardzo podobna. Wiek pacjentów i czas trwania choroby wykazują duże zróżnicowanie, jednak rozkłady tych
zmiennych w obu porównywanych grupach są zbliżone i
nie różnią się od siebie istotnie.
NARZĘDZIE BADAWCZE
W badaniu zastosowano popularny wśród psychologów
Inwentarz STAI (State-Trait Ankiety Inventory) służący
do pomiaru lęku-stanu i lęku-cechy. Koncepcja lęku jako
stanu i jako cechy pochodzi z lat 60-tych XX wieku, jej
twórcą jest C.D.Spielberger, który wspólnie z R.L.Gorsuchem i R.E.Lushenem opracował omawiane narzędzie.
Polska adaptacja STAI nosi nazwę Inwentarza Stanu
i Cechy Lęku (ISCL), jej autorami są C.D.Spielberger,
J.Strelau, M.Tysarczyk i K.Wrześniewski. Podręcznik
Badanie zaplanowano jako eksperyment w warunkach naturalnych, prowadzony według dwugrupowego
planu z początkowym pomiarem zmiennych zależnych
(pretestem) i z pomiarem końcowym (posttestem). U
wszystkich badanych pacjentów z grupy eksperymentalnej i kontrolnej dwukrotnie dokonano pomiaru lęku
jako stanu i lęku jako cechy. W grupie eksperymentalnej pierwszy pomiar tych zmiennych miał miejsce na 10
do 14 dni przed rozpoczęciem leczenia kriogenicznego,
a drugi pomiar – tuż po zakończeniu serii 10 zabiegów.
Oba pomiary dzielił więc odstęp wynoszący przeciętnie
24 dni. Taki sam odstęp utrzymano w grupie kontrolnej.
Pacjenci z tej grupy uczestniczyli w innego rodzaju zabiegach zleconych przez lekarzy, nie biorąc w tym czasie udziału w krioterapii. Opisany powyżej plan badania
przedstawia Rycina 9.
Pretest:
Grupa
Grupa
Posttest:
Początkowy pomiar
krioterapia
Końcowy pomiar
Pretest:
Posttest:
Początkowy pomiar
Końcowy pomiar
Ryc. 9. Schemat obrazujący plan badania
testowy autorstwa K.Wrześniewskiego i T.Sosnowskiego
został opublikowany w 1987 roku.
4.3. PROCEDURA BADAWCZA, PRZEBIEG BADANIA
Badanie wykonano w dwóch krakowskich ośrodkach
prowadzących leczenie pacjentów ze schorzeniami reumatoidalnymi, w tym leczenie zimnem – krioterapię
ogólnoustrojową: w V Wojskowym Szpitalu Klinicznym
w Krakowie, a także w Małopolskim Centrum Rehabilitacji w Krakowie. Jak już wspomniano, 140 pacjentów
utworzyło grupę eksperymentalną osób uczestniczących
w serii 10 zabiegów kriogenicznych, natomiast 40 pacjentów z grupy kontrolnej w takich zabiegach nie wzięło
udziału.
300
Wbrew teoretycznie zalecanemu sposobowi planowania podobnych badań, nie zastosowano randomizacji
przy podziale całej badanej grupy na eksperymentalną
i kontrolną. Decyzja ta wynikała z faktu, iż eksperyment
został przeprowadzony w warunkach naturalnych. Bez
dwóch około 10-minutowych pomiarów poziomu lęku,
140 pacjentów uczestniczyłoby w leczeniu kriogenicznym, zaś 40 pacjentów w takim leczeniu nie brałoby
udziału. Na przynależność konkretnych osób do jednej
z dwóch grup nie miały wpływu żadne szczególne cechy
osób badanych. Leczenie pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów jest leczeniem długotrwałym, w trakcie
terapii stosowanych jest wiele różnorodnych zabiegów.
Fakt, że w krótkim, zaledwie miesięcznym okresie, w którym kompletowano grupę osób badanych, niektórym pa-
cjentom zlecono zabiegi krioterapii, a innym – nie, ma w
tej sytuacji charakter przypadkowy. Nie jest to związane ani z żadnymi szczególnymi cechami pacjentów, ani
z właściwościami ich choroby.
W celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi wykonano dwuczynnikową analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami ze względu na czynnik „pomiar”
(pretest – posttest) i z drugim czynnikiem, jakim jest
przynależność do grupy (eksperymentalnej – kontrolnej).
Wyniki analizy przedstawia Tabela 7.
Najważniejszym rezultatem analizy wariancji jest
istotność interakcyjnego efektu „pomiar × grupa” (p<.001).
Wynik ten bezpośrednio oznacza, że:
ANALIZA WYNIKÓW BADANIA
Pierwsza część analiz dotyczy wpływu krioterapii na poziom lęku jako stanu. Tabela 6 przedstawia wartości podstawowych statystyk opisowych w preteście i w postteście,
Tabela 6
Lęk jako stan w grupie eksperymentalnej i kontrolnej w preteście i w postteście – wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD)
Lęk–stan w preteście
Grupa
M
Lęk–stan w postteście
SD
M
Zmiana lęku jako stanu
SD
M
SD
eksperymentalna
48.3
12.3
43.2
10.9
-5.1
5.8
kontrolna
51.4
13.1
53.4
12.3
2.0
4.2
w porównywanych grupach: eksperymentalnej i kontrolnej.
Jak widać, w grupie eksperymentalnej w czasie dzielącym oba pomiary nastąpił spadek poziomu lęku jako stanu, przeciętnie o 5.1 pkt. W tym samym okresie w grupie
kontrolnej poziom tej zmiennej zwiększył się – przeciętnie o 2.0 pkt. Zmiany zachodzące w poziomie lęku-stanu
w obu grupach ilustruje Rycina 10.
60
58
56
Lęk jako stan
54
52
50
48
46
44
grupa eksperymentalna
42
grupa kontrolna
40
38
pretest
posttest
Ryc. 10. Wyniki pomiaru lęku jako stanu w obu porównywanych
grupach w preteście i w postteście – wartości średnie wraz z 95%
przedziałami ufności
– zmiany w stanie lęku pacjentów, zachodzące pomiędzy pierwszym a drugim jego pomiarem, są istotnie
różne w grupie eksperymentalnej i kontrolnej,
– różnice pomiędzy stanem lęku w obu porównywanych grupach istotnie odmiennie przedstawiają się
w preteście, a odmiennie – w postteście.
W połączeniu z kierunkiem różnic między średnimi
(Tabela 6, Rycina 10), istotność omawianego efektu interakcyjnego jest wystarczająca do potwierdzenia hipotezy o korzystnym wpływie krioterapii na poziom lęku
jako stanu. Stwierdzona prawidłowość oznacza bowiem,
że korzystne zmiany polegające na obniżeniu stanu lęku
osiągnęły istotnie większe rozmiary w grupie pacjentów
uczestniczących w krioterapii niż w grupie kontrolnej
obejmującej pacjentów, którzy w zabiegach kriogenicznych nie wzięli udziału.
Warto dodatkowo zaznaczyć, że do potwierdzenia hipotezy o korzystnym wpływie krioterapii na poziom lęku
jako stanu nie są potrzebne szczegółowe porównania
poszczególnych par średnich. Porównania takie jednak
wykonano – testami post hoc Tukey’a – i okazało się, że:
– grupy: eksperymentalna i kontrolna, nie różnią się
od siebie istotnie poziomem lęku jako stanu w preteście (p=.824),
Tabela 7
Lęk jako stan w zależności od czasu dokonania pomiaru (pretest – posttest) i w zależności od przynależności do grupy
– analiza wariancji
Źródło zmienności
Grupa
Błąd
MS
F
p
2781.3
SS
df
1
2781.3
10.403
.001
47587.2
178
267.3
Pomiar
145.4
1
145.4
9.490
.002
Pomiar × grupa
774.7
1
774.7
50.573
.000
2726.8
178
15.3
Błąd
301
ani okresem choroby F(1,138)=2.86; p=.093. Niepowodzeniem zakończyła się również próba budowy szerszego
modelu, uwzględniającego ewentualny krzywoliniowy
związek między zmianą lęku–stanu a wiekiem i okresem
choroby, a także interakcyjne efekty płci i wieku oraz płci
i czasu trwania choroby. Wobec przedstawionych powyżej rezultatów należy uznać, że badanie nie wykazało zależności zmian lęku–stanu w okresie krioterapii: ani od
płci, ani od wieku, ani od czasu trwania choroby.
Druga część analiz dotyczy zmian, pod wpływem krioterapii, w poziomie lęku jako cechy. Lęk–cecha, jako
zmienna osobowościowa, jest względnie stałą dyspozycją do postrzegania różnych zdarzeń jako zagrażających
jednostce i reagowania na nie lękiem. Nie należy więc
spodziewać się większych zmian w poziomie tej zmiennej
pod wpływem krioterapii. Nie można jednak wykluczyć
tego, iż lepsze po krioterapii samopoczucie pacjentów,
wyrażone m.in. niższym stanem lęku w postteście niż
w preteście, przełoży się w pewnym stopniu na ocenę stanów emocjonalnych odczuwanych „zazwyczaj”. Oznacza
to możliwość obniżenia pod wpływem krioterapii nie tylko lęku jako aktualnego stanu w chwili badania, ale także lękliwości – ogólnej tendencji do reagowania lękiem
na różne sytuacje i zdarzenia w dłuższym okresie czasu.
Wartości podstawowych statystyk opisowych dla lęku
jako cechy, w porównywanych grupach pacjentów w preteście i w postteście, przedstawia Tabela 9.
Ze średnich przedstawionych w Tabeli 9 wynika, że
w grupie eksperymentalnej poziom lęku jako cechy uległ
zmniejszeniu w okresie pomiędzy pretestem a posttestem. W grupie kontrolnej zmiana lęku–cechy osiągnęła
minimalne rozmiary. Sytuację przedstawia wykres (Rycina 11).
– stan lęku w postteście w grupie uczestników krioterapii kształtuje się na istotnie niższym poziomie niż
w grupie kontrolnej (p=.027),
– w okresie pomiędzy pretestem a posttestem nastąpiło istotne obniżenie stanu lęku w grupie uczestników krioterapii (p<.001),
– w grupie kontrolnej w tym samym okresie nie
wystąpiły istotne zmiany w poziomie lęku-stanu
(p=.101).
Wniosek dotyczący korzystnego wpływu krioterapii
na poziom odczuwanego lęku należy uzupełnić informacją o sile wykrytej prawidłowości. Wskaźnik eta-kwadrat
dla interakcyjnego efektu „pomiar × grupa” wynosi .212.
Oznacza to, że w 180-osobowej próbie 21.2% wariancji
różnic między stanem lęku w postteście a stanem lęku
w preteście można wyjaśnić przynależnością pacjentów
do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej, a więc tym,
czy pomiędzy pomiarami lęku miały miejsce zabiegi krioterapii, czy też nie.
Dodatkowa ilustracja zmian w poziomie lęku możliwa
jest dzięki zliczeniu pacjentów, u których wyniki w skali
lęku–stanu między pretestem a posttestem zmniejszyły
się lub pozostały bez zmian albo wzrosły. Klasyfikację tę
przedstawiono w Tabeli 8.
Wyniki z tabeli 8 ilustrują znaczne różnice w zmianach stanu lęku między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną i świadczą o tym, że wpływ krioterapii na
zmiany w poziomie lęku-stanu osiąga znaczne rozmiary.
W celu sprawdzenia, czy zmiany stanu lęku pod wpływem krioterapii zależą od płci pacjentów, ich wieku
i czasu trwania choroby, wykonano analizę regresji wielokrotnej, techniką regresji krokowej. Analizę tę przeprowadzono wyłącznie w grupie eksperymentalnej. Już
Tabela 8
Liczba badanych, u których pomiędzy pretestem a posttestem nastąpiły zmiany wyników w skali lęku jako stanu
Zmiana wyniku w skali lęku–stanu
pomiędzy pretestem a posttestem
Zmniejszenie
Grupa kontrolna
N
%
N
%
106
75.7
15
37.5
Wynik bez zmian
11
7.9
1
2.5
Wzrost
23
16.4
24
60.0
Ogółem
140
100.0
40
100.0
W celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi
z Tabeli 9 wykonano dwuczynnikową analizę wariancji
z powtarzanymi pomiarami ze względu na czynnik „czas
w pierwszym kroku zmiana lęku-stanu nie została wyjaśniona żadnym z potencjalnych predyktorów: ani płcią
F(1,138)=.05; p=.819, ani wiekiem F(1,138)=.23; p=.632,
Tabela 9
Lęk jako cecha w grupie eksperymentalnej i kontrolnej w preteście i w postteście – wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD)
Grupa
Lęk–cecha w preteście
Lęk–cecha w postteście
Zmiana lęku jako stanu
M
SD
M
SD
M
SD
eksperymentalna
45.9
11.3
42.8
10.3
-3.1
4.0
kontrolna
45.6
12.8
45.8
12.8
.2
4.9
302
cechy. Wartość eta2 wynosząca .092 oznacza, że 9.2%
wariancji zmian w poziomie lęku jako cechy między pretestem a posttestem można wyjaśnić przynależnością do
grupy, a więc tym, czy pacjent był poddany krioterapii,
czy też nie. Efekt krioterapii z punktu widzenia lęku jako
cechy osiąga zatem znaczącą wielkość, chociaż nie jest on
zbyt silny.
51
50
49
Lęk jako cecha
48
47
46
45
44
43
grupa eksperymentalna
42
grupa kontrolna
41
40
pretest
posttest
Ryc. 11. Wyniki pomiaru lęku jako cechy w obu porównywanych
grupach w preteście i w postteście – wartości średnie wraz z 95%
przedziałami ufności
dokonania pomiaru” (pretest – posttest). Drugim czynnikiem w analizie była przynależność do grupy: eksperymentalnej lub kontrolnej, a więc uczestnictwo w krioterapii (tak – nie). Wyniki analizy przedstawia Tabela 10.
WNIOSKI
Analizy statystyczne wykazały, że jednym z następstw
krioterapii ogólnoustrojowej jest obniżenie poziomu
lęku, zarówno jako stanu jak i cechy. Zmniejszenie odczuwania bólu i zmęczenia, wzmocnienie układu odpornościowego, a także lepsze samopoczucie, to tylko niektóre efekty zabiegów krioterapeutycznych, które mogłyby
tłumaczyć spadek lęku jako stanu. Możliwość obniżania
się pod wpływem krioterapii nie tylko lęku jako aktualnego stanu w chwili badania, ale także lęku jako cechy
(wyrażającej się we względnie stałej dyspozycji do postrzegania różnych zdarzeń jako zagrażających jednostce i reagowania na nie lękiem), może wynikać z lepszego
Tabela 10
Lęk jako cecha w zależności od czasu dokonania pomiaru (pretest – posttest) i w zależności od przynależności do grupy
– analiza wariancji
Źródło zmienności
Grupa
Błąd
Pomiar
pomiar × grupa
Błąd
SS
df
MS
122.0
1
122.0
43 909.7
178
246.7
134.7
1
173.8
1 590.8
F
P
.494
.483
134.7
15.074
.000
1
173.8
19.451
.000
178
8.9
Najważniejszym rezultatem analizy wariancji jest
istotność interakcyjnego efektu czasu dokonania pomiaru i przynależności do grupy (p<.001). Efekt ten oznacza,
że:
– zmiany w poziomie lękliwości zachodzące pomiędzy
pretestem a posttestem kształtowały się istotnie
inaczej w grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej,
– różnice w poziomie lęku–cechy między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną były istotnie różne
w preteście i w postteście.
Istotność interakcyjnego efektu „grupa × pomiar”
w połączeniu z kierunkiem różnic między średnimi
(Tabela 9, Rycina 11) oznacza, że przeciętna wielkość
zmiany lęku–cechy w okresie między pretestem a posttestem ukształtowała się na istotnie bardziej korzystnym
poziomie w grupie uczestników krioterapii (-3.1), niż
w grupie kontrolnej (+.2). Wniosek ten oznacza wykazanie korzystnego wpływu krioterapii na poziom lęku jako
cechy. Wielkość tego efektu można wyrazić wskaźnikiem
eta-kwadrat dla interakcyjnego wpływu czasu dokonania pomiaru i przynależności do grupy na poziom lęku–
samopoczucia pacjentów po krioterapii. Niższy poziom
lęku jako stanu może przełożyć się w pewnym stopniu
na ocenę stanów emocjonalnych odczuwanych „zazwyczaj”. Istnieje możliwość, że percepcja aktualnego lęku,
napięcia i niepokoju (widoczna w wynikach pomiaru lęku
jako stanu), zostaje przenoszona przez pacjentów na ocenę tych stanów w przeszłości, uwzględnianą w pomiarze
lęku jako cechy.
PODSUMOWANIE
Wyniki badań wskazują, że krioterapia ogólnoustrojowa
pozytywnie wpływa na wybrane funkcje psychiczne. Od
strony medycznej pozytywne skutki leczenia ekstremalnie niskimi temperaturami znane są już od dawna, jednak o wpływie krioterapii na psychiczne funkcjonowanie
pacjentów nadal niewiele wiadomo.
Przedstawione wyniki naszych badań mogą stanowić
punkt wyjścia do szeroko zakrojonych badań nad wpływem ekstremalnie niskich temperatur na funkcje psychiczne u osób zdrowych psychicznie.
303
Jeśliby wyniki takich badań potwierdziły dodatni
wpływ takich temperatur na inne funkcje psychiczne,
krioterapia mogłaby być wykorzystywana do poprawy
sprawności w zakresie danych funkcji, tak jak to się w tej
chwili dzieje w stosunku do osób chorych psychicznie.
LITERATURA
Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Gabryś, M.S., Popiela, A. (red). (2001). Krioterapia w medycynie. Kraków: Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner.
Sieroń, A., Cieślar, G. (red). (2007). Krioterapia – leczenie
zimnem. Bielsko – Biała: Alfa Medica Press.
304
Zagrobelny, Z. (1996). Lecznicze zastosowanie zimna. Acta
Bio-Opt .Inf. Med., 2, 83-88.
Zagrobelny, Z. (2003). Krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
Zagrobelny, Z., Halawa, B., Jezierski, Cz., Wawrowska, A.
(1993). Wpływ jednorazowego schładzania całego ciała w
komorze kriogenicznej na wybrane wskaźniki hemodynamiczne i stężenie hormonów w surowicy u osób zdrowych.
Pol. Tyg. Lek., 14-15, 303-305.
Zagrobelny, Z., Zimmer, K. (1999). Zastosowanie temperatur kriogenicznych w medycynie i fizjoterapii sportowej.
Medicina Sportiva, 5, 8-13.

13-KA-OSIKOWSKA CICHOSZ PRZETACZNIK str 293

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kriokomora – odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania

Katalog 2007_2008.qxd

Opieka paliatywna.

Lęk, który paraliżuje, wiara i walka.

Obawy dzieci przed pójściem do szkoły

1. Modlitwa dziękczynna za uwolnienie od lęku Panie, Jezu Chryste

posmo KOPT do Ministra Zdrowia o lekach - STS-ZG

Przyszłość krioterapii miejscowej... - Acta Bio