Stowarzyszenie Autorów ZAiKS - 54. Krótka historia prawa autorskiego

54. Krótka historia prawa autorskiego Na tle historii innych dyscyplin prawa, prawo autorskie jest
stosunkowo nową regulacją. Najsprawniejsi z starożytnych prawodawców, Rzymianie, nie znali pojęcia
dzieła, utworu, jako dobra niematerialnego, ani prawa autorskiego. Co prawda eksploatacja dzieł w czasach
starożytnych ograniczała się do ręcznych reprodukcji, wystawień teatralnych, recytacji, zakupu dzieł
plastycznych lub rzeźbiarskich, koncertowania lecz prawa moralne autora też nie były w poszanowaniu. Brak
mechanicznych sposobów powielania dzieł ograniczał problem, dziś powiedzielibyśmy ,,piractwa", a co za
tym idzie wynagrodzenia autorskiego za rozpowszechnianie utworu. Przeważnie zakup nośnika dzieła,
rękopisu, np. przez wydawcę był tożsamy z zakupem samego dzieła.
Choć twórcy na początku akceptowali tę zasadę to jednak nieobce były im zabiegi o prawidłowe, zgodne z
oryginałem reprodukowanie utworu czy jego wystawianie. W listach Cycerona (106 - 43 p.n.e.) do jego
wydawcy Attyka znajdujemy akapity świadczące o zainteresowaniu autora zgodnością powielanych kopii z
przekazanym dziełem. Horacy (65 - 8 p.n.e.) skarżył się na nieuzasadnione przerabianie jego dzieł,
naśladownictwo i przywłaszczanie autorstwa przez innych a Owidiusz (43 p.n.e. - 18.n.e.) w swoich listach
pisanych z wygnania potępiał publikowanie dzieł bez zgody ich autorów. Dziś powiedzielibyśmy, że Cyceron,
Horacy i Owidiusz zabiegali o ochronę swoich praw osobistych. Marcjalis (40 - 104 n.e.) po raz pierwszy
praktykę przywłaszczania sobie cudzego autorstwa nazwał ,,plagiatem", przyrównując ją do brania w niewolę
człowieka wolnego, czyli ,,plagium". Prawo jednak takiego postępowania nie sankcjonowało. Piętnaście
wieków później sytuacja niewiele się zmieniła. W ,,Traktacie o malarstwie" Leonardo da Vinci z taka samą
dezaprobatą jak twórcy antyczni, wypowiada się o naśladownictwie cudzych dzieł i przypisywaniu sobie
autorstwa, jako niegodnym prawdziwego artysty.
Pewną zmianę w podejściu do autorstwa spowodował ok.1450 roku wynalazek druku przez Gutenberga,
umożliwiający zwielokrotnianie dzieł piśmienniczych a także grafiki, na dobrą sprawę bez ograniczeń. Kolejne
250 lat to prawie wyłącznie regulacje dotyczące powielania dzieł oparte o przywileje wydawane przez
władców, rady miejskie lub gildie księgarskie. Przywileje wydawane przeważnie księgarzom, drukarzom np.
w 1525 roku przez radę miejską Norymbergi, w 1531 r. Bazylei, a nie autorom. Ci ostatni, jeśli otrzymywali
jakieś przywileje to wyłącznie dotyczące praw moralnych np. Albrecht Durer wywalczył sobie prawo
wyłączności do swojej sygnatury na grafikach, Martin Luter do wymieniania go jako autora na przedrukach.
Wielkim przełomem był Statut Królowej Anny z 1710 roku w Anglii ustanawiający wyłączne prawo autora do
decydowania o oddaniu dzieła do druku, przy licznych niestety formalnościach. Wkrótce, w 1735 roku
podobnej ustawy ,,O grafikach" doczekali się rysownicy i malarze. Także orzeczenie sądowe wydane w 1769
roku przez King's Bench potwierdzało własność dzieła na rzecz jego twórcy. W doktrynie angielskiej pogląd
ten uznawał w ,,Komentarzach do prawa angielskiego" William Blackstone. Były to następstwa filozofii Johna
Locka, doktryny prawa natury.
We Francji także filozofom, encyklopedystom, Wolterowi i Diderotowi i rozpowszechnianym przez nich
poglądom o istnieniu własności intelektualnej, zawdzięczamy ,,rewolucyjne" ustawy z 1791 i 1793 roku o
wystawianiu dzieł w teatrach i w tym samym roku - o prawie obrotu dziełami i prawami do nich. Co prawda w
1777 roku Ludwik XVI wydał sześć ordonansów dotyczących nowych zasad drukowania i publikowania
utworów ale wpisywały się one bardziej w tradycję przywilejów produkcyjnych niż ochrony praw autorskich.
Podobne w charakterze były Reskrypt saksoński z 1686 roku, pruski kodeks cywilny z 1794 roku. W
Hiszpanii, za czasów panowania Karola III, ustawa z 1762 przywilej druku książki przyznawała autorowi a
ordonans z 1741 roku w królestwie Danii i Norwegii przyznawał dożywotnio własność dzieła autorom i ich
następcom prawnym. W tym samym czasie, w 1789 roku, na kontynencie amerykańskim prawo stanu
1/3
Massachusetts potwierdzało prawo autora do stworzonego przez niego dzieła a rok później w 1790 roku
federalna ustawa o prawie autorskim ustanawiała ochronę książek, map lądowych i morskich. Była to
konsekwencja zapisów Konstytucji amerykańskiej ,,zapewniającej autorom i wynalazcom na określony czas
wyłączne prawo do ich pism i wynalazków". U naszych najbliższych sąsiadów i zaborców: w Rosji w 1830
roku pojawia się ustawa o ochronie utworów literackich, w 1911 ustawa o prawie autorskim; w Prusach w
1837 roku ustawa federalna, w 1901 ustawy o prawie autorskim na dziełach literatury i muzyki i o prawie
nakładczym, w 1907 ustawa o prawach autorskich na dziełach plastycznych i fotograficznych; Austriacy
zapisy o ochronie twórców zawarli w Kodeksie Cywilnym Zachodniogalicyjskim i ustawie z 1895 roku o
prawach na dziełach literatury, sztuki i fotografii.
W wyniku znanych nam zdarzeń historycznych XIX wieczna Polska nie miała szans na własne, narodowe
ustawodawstwo, w tym chroniące twórczość. Po odzyskaniu niepodległości już w 1920 roku Polska ratyfikuje
międzynarodowy akt ,,konwencję berneńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych". Niezwykle istotny
okazał się rok 1926, w którym to Sejm uchwala ustawę o prawie autorskim, ustanawiającą ochronę cywilną i
karną praw osobistych i majątkowych twórców a w Warszawie zorganizowano Międzynarodowy Kongres
Prawa Autorskiego pod protektoratem prezydenta Mościckiego. W okresie międzywojennym ustawę z 1926
roku nowelizowano tylko raz w 1935 roku.
Na nową ustawę o prawie autorskim Polska musiała czekać aż do roku 1952. Ta z kolei choć niedoskonała
przetrwała aż do roku 1994, kiedy to Sejm uchwalił ustawę z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i
prawach pokrewnych, obejmującą ochroną obok utworów (miedzy nimi programy komputerowe), także
artystyczne wykonania, fonogramy i wideogramy, nadania radiowe i telewizyjne a po nowelizacji w roku 2000,
także pierwsze wydania i wydania naukowe i krytyczne. Wśród licznych nowelizacji ustawy najważniejszą
była ta z 1 kwietnia 2004 roku, inkorporująca do polskiego prawa unijne instytucje prawa autorskiego.
Nie bez znaczenia dla rozwoju polskiego prawa autorskiego i jego stosowania miało powstanie w 1918 roku
pierwszej w Polsce organizacji zarządzającej prawami autorskimi - Związku Autorów i Kompozytorów
Scenicznych, która działa aż do dziś pod nazwą Stowarzyszenie Autorów ZAiKS. Jednocześnie z rozwojem
ustawodawstw krajowych od końca XIX wieku powstawały i rozwijały się przepisy prawa międzynarodowego.
Pierwsza i najważniejsza do dziś konwencja berneńska o ochronie utworów literackich i artystycznych
powstała 9 września 1886 roku a ratyfikowało ją prawie 180 krajów z wszystkich kontynentów. Konwencja
powszechna, zwana też genewską lub copyright, z 18 sierpnia 1952 roku niwelowała przeszkody formalne
ochrony praw autorskich w różnych systemach prawnych. Znamy ją powszechnie z tzw. noty copyrightowej :
? Krzysztof Lewandowski, 2007, zastrzegającej na rzecz wymienionego w niej podmiotu autorskie prawa
majątkowe, po umieszczeniu w odpowiednim miejscu egzemplarza utworu.
Konwencja rzymska z 26 października 1961 roku ustala międzynarodowe normy ochrony artystów
wykonawców, producentów fonogramów i organizacji radiowo-telewizyjnych. Z czasów nam bliższych do
najważniejszych aktów międzynarodowych należy ,,Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw
własności intelektualnej TRIPS" z 1994 roku , dwa traktaty Międzynarodowej Organizacji Własności
Intelektualnej tzw. traktaty WIPO o prawie autorskim oraz o artystycznych wykonaniach i fonogramach, oba z
1996 roku. Z dyrektyw unijnych na dzień dzisiejszy wdrażana jest Dyrektywa 2001/29/WE Parlamentu
Europejskiego oraz Rady z dnia 22 maja 2001 roku w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa
autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Dla porządku wypada dodać, że na
kontynencie amerykańskim zawarto kilka autonomicznych konwencji dotyczących prawa autorskiego, a
pierwszą w Montevideo w 1889 roku. Prawo autorskie będzie rozwijać się oczywiście dalej, tak jak komplikują
się stosunki społeczne w zakresie korzystania z twórczości i wyrafinowanych sposobów jej
rozpowszechniania. Jedno wszakże od czasów rzymskich do dziś jest niezmienne, bez twórcy i jego
geniuszu nie ma utworu.
Krzysztof Lewandowski
2/3
Wszelkie prawa zastrzeżone 2017 ZAiKS / data wygenerowania strony 02.03.2017 09:29:36
PDF ze strony: http://www.zaiks.org.pl/220,0,54_krotka_historia_prawa_autorskiego
3/3