Puszczyk uralski

Strix uralensis (Puszczyk uralski)
Strix uralensis
A220
Pall., 1771
Puszczyk uralski
Rzàd: sowy, rodzina: puszczykowate, podrodzina: puszczyki
Status wyst´powania w Polsce
Bardzo nielicznie l´gowy, g∏ównie w górach, w po∏udniowo-wschodniej Polsce, gatunek osiad∏y.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Ze wzgl´du na du˝e rozmiary cia∏a mo˝e byç niekiedy
mylony z puchaczem Bubo bubo (A215). Jest od niego
wyraênie mniejszy, jaÊniejszy, ma d∏u˝szy ogon i nie ma
charakterystycznych dla puchacza „uszu” ani pomaraƒczowych oczu. Ma te˝ inny g∏os.
Biologia
Tryb ˝ycia
Prowadzi nocny tryb ˝ycia, ale cz´sto aktywny jest tak˝e
w ciàgu dnia. Terytorialny. Pojedyncze pary gniazdujà
w rozproszeniu. Ptaki zajmujà terytoria przez ca∏y rok.
L´gi
Gniazduje pojedynczo. Toki przebiegajà w lutym i marcu.
Pierwszy raz do l´gów przyst´pujà ptaki w wieku
3–4 lat, wyjàtkowo w 2. kalendarzowym roku ˝ycia. Pusz-
puszczyk uralski
czyk uralski gniazduje najcz´Êciej w starych gniazdach ptaków drapie˝nych, rzadziej w dziuplach drzew i pó∏otwartych
skrzynkach l´gowych, czasami nawet na ambonach myÊliwskich. Jaja sk∏adane sà ju˝ od po∏owy lutego, wi´kszoÊç
ptaków rozpoczyna gniazdowanie w 1. i 2. dekadzie marca. W gnieêdzie znajduje si´ 1–6 jaj. Wysiadywanie rozpoczyna si´ po z∏o˝eniu pierwszego jaja, okres wysiadywania
trwa 27–29 dni. Wysiaduje samica. Samiec karmi samic´
i m∏ode w gnieêdzie. M∏ode przebywajà w gnieêdzie 34–35
dni. Po wylocie z gniazda sà karmione przez rodziców,
a ca∏a rodzina przebywa w okolicach gniazda do 2 miesi´cy. Odbywa jeden l´g w roku. U tego gatunku wyst´puje silna zale˝noÊç parametrów rozrodu od cykli liczebnoÊci gryzoni. W latach, w których wyst´puje wysoka liczebnoÊç gryzoni, ptaki przyst´pujà do l´gów wczeÊniej, sk∏adajà wi´cej
jaj i wyprowadzajà wi´cej m∏odych. W latach najgorszych
pod wzgl´dem pokarmowym do l´gów mo˝e nie dochodziç
w ogóle. Zag´szczenie stwierdzone w Polsce w optymalnych
2
siedliskach: Beskid Niski 3,0 p./10 km , Góry S∏onne
2
2
2,5–3,0 p./10 km , Magurski PN 5,0–6,3 p./10 km , La2
sy Rad∏owsko-Wierzchos∏awickie 1,9–2,5 p./10 km , Pusz2
cza Niepo∏omicka 3,0 p./10 km .
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Puszczyk uralski jest du˝à, jasnà sowà z d∏ugim ogonem
i ma∏ymi, czarnymi oczami, o wielkoÊci poÊredniej pomi´dzy puchaczem i puszczykiem zwyczajnym. D∏ugoÊç cia∏a
49–62 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 115–140 cm, masa cia∏a
0,8–1,1 kg. Spód cia∏a jest jasny, bia∏awy lub kremowy,
z ciemnymi, pod∏u˝nymi kreskami. Wierzch cia∏a ciemniejszy, z bardziej g´stym, ciemnym kreskowaniem. Szlara jasna, doÊç jednolicie ubarwiona. Dziób jasno˝ó∏ty. Samica
jest nieco wi´ksza od samca, lecz ubarwiona podobnie do
niego. M∏ode sà ubarwione podobnie jak doros∏e, z tym ˝e
majà nieco jaÊniejszà g∏ow´, szersze i ciemniejsze pod∏u˝ne kreski na wierzchu i spodzie cia∏a, a na wi´kszoÊci powierzchni opierzonej wyst´puje delikatny rudawy lub brunatny nalot. G∏os godowy samca to hukanie: trzy krótkie,
dwusylabowe dêwi´ki powtarzane w regularnych odst´pach
czasu – „pu–uu”, 4 sek. przerwy i przeciàg∏e „pu
hu'u'u'u'u'u”; samica mo˝e odpowiadaç podobnym dêwi´kiem „kju-wik” czy „kle-wit”. G∏os alarmujàcy mo˝e byç podobny nieco do szczekania psa „haf, haf-af”, chrapliwego
dêwi´ku „hhiek”, mo˝e to byç tak˝e k∏apanie dziobem.
229
Ptaki (cz´Êç II)
A220
W´drówki
Gatunek osiad∏y, ale pojedyncze ptaki by∏y obserwowane
w odleg∏oÊci nawet do kilkuset kilometrów od miejsc sta∏ego wyst´powania.
Zimowanie
Zimuje na terenie area∏u l´gowego.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Pokarm
G∏ównie drobne ssaki do wielkoÊci wiewiórki oraz ptaki do
wielkoÊci go∏´bia. Poluje przewa˝nie nocà, w okresie l´gowym tak˝e w ciàgu dnia. Najcz´Êciej poluje z zasiadki, pokarm wyszukuje tak˝e podczas lotów patrolowych. Stwierdzono, ˝e w sezonie l´gowym cz´Êciej poluje w lesie, a zimà cz´Êciej na terenach otwartych.
230
Wyst´powanie
Siedlisko
Wysokopienne, przeÊwietlone drzewostany iglaste i mieszane, o s∏abo rozwini´tym podszycie. Ch´tnie w sàsiedztwie por´b, wiatro∏omów, polan i dróg leÊnych. W górach
g∏ównie buczyny. Obecnie coraz cz´Êciej zasiedla mniejsze
kompleksy leÊne. Stwierdzono przypadek gniazdowania
w parku miejskim w PrzemyÊlu.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
6510 Ni˝owe i górskie Êwie˝e ∏àki u˝ytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris)
9110 KwaÊne buczyny (Luzulo-Fagenion)
9130 ˚yzne buczyny (Dentario glandulose-Fagenion, Galio odorati-Fagenion)
9150 Ciep∏olubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion)
9170 Gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)
9410 Górskie bory Êwierkowe (Piceion abietis cz´Êç – zbiorowiska górskie)
91P0 Jod∏owy bór Êwi´tokrzyski (Abietetum polonicum)
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´puje szerokim pasem w lasach Europy i Azji. Wyró˝niono szereg podgatunków. W Europie wyst´pujà:
S. u. liturata od pó∏nocno-zachodniej cz´Êci Pó∏wyspu
Skandynawskiego, przez pó∏nocno-wschodnià Europ´ do
Êrodkowej Rosji (na wschodzie do ok. 50°E, na po∏udniu
do pó∏nocnej Polski, Bia∏orusi i Êrodkowej Wo∏gi), S. u. macroura w Êrodkowej i Êrodkowo-wschodniej Europie (od
Karpat, na po∏udnie do Bu∏garii i do Ba∏kanów na zachodzie) oraz S. u. uralensis od wschodnioeuropejskiej Rosji
do wybrze˝y Morza Ochockiego na wschodzie. Inne podgatunki zamieszkujà rozleg∏e przestrzenie syberyjskiej tajgi, pó∏nocno-wschodnie Chiny, Kore´ i Japoni´.
Rozmieszczenie w Polsce
Puszczyk uralski zasiedla g∏ównie Karpaty, najliczniej
gniazduje w Bieszczadach i Beskidzie Niskim oraz na Pogórzu Dynowskim i Przemyskim. Aktualnie najdalej na zachód wysuni´te stanowiska znajdujà si´ w Babiogórskim
PN. Obecnie coraz liczniej wyst´puje na Podkarpaciu.
DoÊç liczne wyst´powanie stwierdzono w Puszczy Niepo∏omickiej i Lasach Rad∏owsko-Wierzchos∏awickich ko∏o Tarnowa. Regularnie obserwowany na Zamojszczyênie
i w Górach Âwi´tokrzyskich. Pojedyncze obserwacje pochodzà z obszaru Mazur, gdzie dawniej gniazdowa∏.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): LC gatunek
mniejszego ryzyka, ale wymagajàcy szczególnej uwagi
Status zagro˝enia w Europie: (S) gatunek niezagro˝ony,
którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
Wyst´puje na terenie parków narodowych: Bieszczadzkiego PN, Magurskiego PN, Gorczaƒskiego PN, Pieniƒskiego
PN, Âwi´tokrzyskiego PN, Roztoczaƒskiego PN i Babiogórskiego PN oraz w parkach krajobrazowych: PK Doliny Sanu, CiÊniaƒsko-Wetliƒskim PK, PK Gór S∏onnych, PK Pogórza Przemyskiego, JaÊliskim PK i Popradzkim PK.
Rozwój i stan populacji
WielkoÊç europejskiej populacji l´gowej puszczyka uralskiego oceniana jest na 110 000–1 000 000 p. Najliczniej
gatunek ten zamieszkuje Rosj´ (100 000–1 000 000 p.),
Finlandi´ (3000–4000 p.), Szwecj´ (2000–4000 p.), Estoni´ (2000–2500 p.), ¸otw´ (500–2000 p.) i Bia∏oruÊ
(1200–1800 p.).
W Polsce w XIX w. odnotowano wyst´powanie tego gatunku na terenie Karpat Wschodnich oraz w Tatrach. Na poczàtku XX w. notowany by∏ na Âlàsku i Mazurach. Obecnie
brak informacji o wyst´powaniu na Âlàsku, brakuje te˝ aktualnych informacji o gniazdowaniu na Mazurach. Silna
i dynamiczna populacja zasiedla po∏udniowo-wschodnià
Polsk´. Aktualnie obserwuje si´ rozszerzanie area∏u w kierunku pó∏nocnym i zachodnim, wzrost liczebnoÊci oraz zajmowanie nowych stanowisk. Puszczyk uralski jest regularnie obserwowany na Kielecczyênie, gdzie potwierdzono
gniazdowanie, oraz na Zamojszczyênie. WielkoÊç polskiej
populacji jest oceniana na 450–700 p. W latach 90. najwi´ksze skupienia gatunku zanotowano w nast´pujàcych
Strix uralensis (Puszczyk uralski)
ostojach ptaków: Roztocze (5p.), Góry S∏onne (40–60 p.)
i Pogórze Przemyskie (14–18 p.), Bieszczady (powy˝ej
100 p.), Beskid Niski (powy˝ej 100 p.), Puszcza Niepo∏omicka (15–20 p.) i Gorce (ok. 7 p.).
50–100 km2, wyznaczonych w miejscach licznego wyst´powania gatunku. Metodyka do ustalenia, konieczne liczenia nocne.
A220
Bibliografia
Zagro˝enia
Aktualnie brak zidentyfikowanych zagro˝eƒ dla tego gatunku w Polsce. Przyczyny zaniku populacji na Âlàsku oraz
regresu populacji na Mazurach nie sà znane. Niektórzy
autorzy sugerujà, ˝e pewnym zagro˝eniem mo˝e byç
ÊmiertelnoÊç ptaków w wyniku kolizji z samochodami, rozbijania si´ o druty linii przesy∏owych, nielegalny odstrza∏
oraz nielegalne pozyskiwanie przez kolekcjonerów.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç krajowej populacji
l´gowej;
• zakres i kierunek, tak przestrzenny, jak i siedliskowy, ekspansji gatunku;
• konkurencj´ z innymi gatunkami sów;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• dyspersj´ w obr´bie krajowej populacji l´gowej;
• pokrewieƒstwo genetyczne populacji karpackiej i nizinnej;
• wp∏yw gospodarki leÊnej na stan populacji gatunku;
• skutecznoÊç czynnej ochrony gatunku.
Monitoring
• coroczna ocena liczby zaj´tych terytoriów, po∏àczona ze
stymulacjà g∏osowà oraz ewentualna ocena sukcesu l´gowego, prowadzona na powierzchniach rz´du
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nale˝y:
• podjàç ochron´ zachowawczà jak najwi´kszej powierzchni starych drzewostanów oraz utrzymanie odpowiedniej iloÊci starych drzew w lasach gospodarczych.
Drzewostany w wieku ponad 100-lat powinny stanowiç
nie mniej ni˝ 20% ogólnej powierzchni lasów;
• przyjàç w gospodarce leÊnej zasad´ pozostawiania
w trakcie trzebie˝y póênych wszelkich drzew dziuplastych, tak˝e martwych i obumierajàcych;
• przyjàç w gospodarce leÊnej zasad´ pozostawiania na
zr´bach k´p starodrzewu;
• pozostawiaç w lesie stare, niewykorzystywane gniazda
du˝ych gatunków ptaków;
• podjàç ochron´ czynnà w formie rozwieszania skrzynek
l´gowych.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
CIERLIK G. – dane niepublikowane.
CZUCHNOWSKI R. 1993. Ekologia rozrodu puszczyka uralskiego Strix uralensis w Puszczy Niepo∏omickiej. Remiz, 2, 1:
7–12.
CZUCHNOWSKI R. 1993. Puszczyk uralski Strix uralensis w Puszczy Niepo∏omickiej w 1992 roku. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 4:
94–97.
CZUCHNOWSKI R., WASILEWSKI J., BONCZAR Z., KULCZYCKI A., STÓJ M., PIKUNAS K. 2003. Awifauna l´gowa Magurskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty
Przyrody, 22: 449–471.
DYDUCH-FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M.,
MRÓZ W., PERZANOWSKA J. 2002. Krótka charakterystyka
typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim wyst´pujàcych w Polsce. Wdra˝anie koncepcji sieci Natura
2000 w Polsce – materia∏y dla Wojewódzkich Zespo∏ów Realizacyjnych. Kraków – Gdaƒsk, 37 s.
GLUTZ v. BLOTZHEIM U. N., BAUER K. M., BEZZEL E. (red.).
1994. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Band 9. Columbiformes–Piciformes. Wiesbaden, 1148 s.
G¸OWACI¡SKI Z. 2001. Strix uralensis (Pallas, 1771) – Puszczyk
uralski. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga
zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 234–236.
HORDOWSKI J. 1999. Ptaki polskich Karpat Wschodnich
i Podkarpacia. Monografia faunistyczna. Tom I. PrzemyÊl,
186 s.
HORDOWSKI J., KUNYSZ P. 1991. Ptaki Ziemi Przemyskiej. Not.
Orn., 32: 5–90.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1999. Handbook
of the Birds of the World. Vol. 5. Barn-owls to Hummingbirds.
Barcelona, 759s.
HUDEC K. (red.) 1983. Fauna CSSR. Ptaci – Aves. Tom 3/I. Praha, s. 87–94.
KOMISJA FAUNISTYCZNA. 2001. Rzadkie ptaki obserwowane
w Polsce w roku 2000. Not. Orn., 42: 193–214.
KOZIK B. – dane niepublikowane.
KUS K., SZCZEPANIK P. LiczebnoÊç sów Strigiformes w Âwi´tokrzyskim Parku Narodowym i jego otulinie. Not. Orn., 44:
64–69.
MIELCZAREK P., CICHOCKI W. 1999. Polskie nazewnictwo ptaków Êwiata. Not. Orn., 40, zeszyt specjalny: 1–264.
MARTYKA R., SKÓRKA P., WÓJCIK J., MAJKA K. 2002. Ptaki Ziemi Tarnowskiej. Not. Orn., 43, 1: 29–48.
231
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A220
232
PIETIÄINEN H., SAUROLA P. 1997. Strix uralensis Ural Owl. W:
Hagemeijer W. J. M., Blair M. J. The EBCC Atlas of European Breeding Birds. Their distribution and abundance. London, s. 412–413.
RUPRECHT A., SZWAGRZAK A. 1988. Atlas rozmieszczenia sów
Strigiformes w Polsce. Studia Naturae A, 32: 95–99.
RYABITSEV V. K. 2001. Ptitsy Urala i zapadnoy Sibiri: spravochnik–opredelitel'. Ekaterinburg, 608 s.
SNOW D. W., PERRINS C. M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. Vol. 1. Non-Passerines. Oxford,
New York, 1008 s.
STÓJ M. 1992. Ptaki projektowanego Magurskiego Parku Naro-
dowego. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 6: 12–21.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WALASZ K., MIELCZAREK P. (red.) 1992. Atlas ptaków l´gowych
Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw, 522 s.
WÓJCIK J., SKÓRKA P., MARTYKA R. 2000. Wyst´powanie puszczyka uralskiego Strix uralensis w Lasach Rad∏owsko-Wierzchos∏awickich ko∏o Tarnowa. Not. Orn., 41: 257–259.
Grzegorz Cierlik, Stanis∏aw Tworek