1 Literatura w kontekście filozofii. Konspekty do wykładu. Wykład I

1 Literatura w kontekście filozofii. Konspekty do wykładu. Wykład I

1
Literatura w kontekście filozofii. Konspekty do wykładu.
Wykład
I.
07.10.2010
I. Relacja filozofii i literatury zależna od każdoczasowego rozstrzygnięcia kwestii, jak pojmowana jest
jedna i druga dziedzina. Nurt „literacki” i „naukowy” w filozofii. „Filozoficzność” literatury i
„literackość” filozofii.
II. Spór filozofii i literatury jako spór logosu i mythosu: spór o granice racjonalności, poznania, języka
i jego przejrzystości. Platon, „Państwo” ks. X: wykluczenie poetów z państwa. Powody ontologiczne
(sztuka to niebyt, pozór), poznawcze (sztuka nie daje żadnego istotnego poznania), etyczne (sztuka
wprowadza zamęt w duszy i państwie, osłabia pierwiastek rozumowy [to logikon] i wzmacnia
uczuciowy [to pathetikon]).
Nietzsche: „Zejście się” filozofii i literatury. Filozof to nie kochanek prawdy, lecz „trefniś i poeta”
(„Dytyramby dionizyjskie”). Świat nie zbiór faktów i prawd, lecz baśń („Zmierzch bożyszcz”, rozdz.
„Jak świat prawdziwy stał się w końcu baśnią”).
III. Rożne sposoby filozoficznego podejścia do literatury i rozumienia relacji filozofia-literatura.
1.Perspektywa ontologiczna i epistemologiczna. Jakim bytem jest dzieło literackie i jak istnieje?
Twór intencjonalny (fenomenologia); uporządkowany ciąg znaków (semiotyka). „Mocna” i „słaba”
ontologia dzieła literackiego (R. Nycz).
Jaki typ poznania daje dzieło literackie? Dzieło literackie jako: a/ Werystyczna reprezentacja
rzeczywistości (Arystoteles, klasycystyczne XVII i XVIII wieczne teorie prawdopodobieństwa
(vraisemblance)
realizm;
b/poznawcza wartość wypowiedzi literackich jako „emotywnych”,
„obrazowych”, przeciwstawionych kognitywnym funkcjom języka filozofii i nauki (Elzenberg,
Przełęcki); c/ dzieło literackie jako miejsce „odkładanie się prawdy” i jej „rewelacja”, „odsłonięcie”
(hermeneutyka. M. Heidegger, „Źródło dzieła sztuki”).
2.Perspektywa aksjologiczna. Dzieło literackie jako nośnik wartości estetycznych, etycznych,
religijnych, metafizycznych. Estetyczne kategorie dzieła literackiego. Piękno, wzniosłość
Kant,
Lyotard), tragizm (Scheler). Fenomenologia. Ingarden-wartości estetyczne i jakości metafizyczne
dzieła literackiego („O dziele literackim” paragrafy 48-50): Jakości metafizyczne „na podłożu”
warstwy wyglądów. Cel dzieła literackiego, podobnie jak i myślenia filozoficznego -objawianie
jakości metafizycznych. Aksjologia fenomenologiczna.
Stróżewski: metafizyka jako projekt,
realizowany m.in. w dziele literackim. Niesprzeczność intencjonalnego charakteru dzieła literackiego i
jego roszczeń do prawdziwości. Prawdziwościowa interpretacja dzieła literackiego.
3.Perspektywy „tematologiczne”. Literatura jako „zbiór” idei filozoficznych. a/podejście
wpływologiczne. Lovejoy i historia idei. J. Błoński, „Bergson a program poetycki Leśmiana”;
2
„Polskie spory o Hegla 1830-1860”, red. ; W. Mackiewicz, „Nietzscheanizm i marksizm w literaturze
i filozofii okresu Młodej Polski”. b/podejście polegające na swobodnym interpretowaniu literatury w
kontekście teorii filozoficznych bez odwoływania się do pojęcia wpływu. Cezary Rowiński „Człowiek
i świat w poezji Leśmiana. Studium filozoficznych koncepcji poety”; T. Karpowicz,
„Poezja
niemożliwa. Modele Leśmianowskiej wyobraźni”.
Morris Weitz, „Literature and philosophy: sense or nonsense” (w: „Literary criticism and philosophy”,
1983)-sprzeciw wobec ostrej separacji funkcji kognitywnej, poznawczej i funkcji emotywnej,
filozoficzny aspekt literatury to nie zbiór twierdzeń, lecz “prezentacja mądrosci dostępnej tylko dzięki
literaturze”. Frank Gado , „The philosophical in literature” tamże; “literatura filozoficzna”: teksty
literackie teksty literackie w sposób swobodny, niekonkluzywny traktujące o problemach
filozoficznych.
Peter Lamarque i Stein Halgom Olsen, „Truth, fiction and Literature” 1994. Filozofia w literaturze –
treść filozoficzna jakkolwiek pojęta jako składnik struktury artystycznej utworu- oraz filozofia
poprzez literaturę-dzieło literackie jako nośnik znaczeń filozoficznych. „Prawdziwość” literaturyprzekazywanie pewnych ogólnych twierdzeń dotyczących istoty świata i człowieka, nietrywialnych,
obejmujących centralne zagadnienia refleksji humanistycznej,
4.Perspektywy językowo-tekstualne.
a/perspektywa hermeneutyczna. Heidegger i Gadamer.
b/Poetyka tekstu filozoficznego. Podejście umiarkowane. Berel Lang, „Philosophical Style”.
c/retoryka dyskursu filozofii. Podejście radykalne. (Derrida, de Man, Rorty)
i/dekonstrukcja (Derrida, de Man)
ii/neopragmatyzm (Rorty)
Konkluzja: filozofię można traktować jako zbiór prawd, uniwersalnych i niezależnych
od ich tekstowego (językowego, dyskursywnego) kształtu, bądź też jako zbiór tekstów,
których „tekstowość” wpływa na kształt i przekaz „idei”.
3
Wykład II.14.10.2010 Historia idei i archeologia dyskursu.
I.Koncepcja Artura Lovejoya. „Wielki łańcuch bytu”, Warszawa 1999.
Historia idei a historia filozofii. Przedmiot i metoda historii idei. Nowe podejście i nowe
uporządkowanie materiału należącego do tradycyjnych
dyscyplin.
„Chemiczna” i
„kombinatoryczna” analiza systemów filozoficznych. Dotarcie do „wspólnych, logicznych,
pseudologicznych czy emocjonalnych komponentów tkwiących pod warstwą zewnętrznych
różnic”. Zakwestionowanie tożsamości i jednorodności
tradycyjnych doktryn, prądów
kierunków zarówno filozoficznych, jak i literackich, takich jak idealizm, romantyzm,
pragmatyzm, transcendentalizm. Pozorna jedność pojęcia (Bóg, chrześcijaństwo etc.) kryje
empiryczną różnorodność i różne tradycje.
Cztery wyróżniki i typy „idei”:
a/nieświadome założenia i nawyki mentalne, indywidualne lub zbiorowe (pokoleniowe),
ukryte, nieujawnione dyspozycje mentalne, ale determinujące myślenie jako najogólniejsze
jego dyrektywy. Oświecenie: sprowadzanie tego co złożone do prostoty, szukanie „zwięzłych
i prostych metod”. Zasada ekonomii myślenia. Antymetafizyczność. Pozytywizm. Podobniemyślenie nominalistyczne, dialektyczne, „patos metafizyczny”, monistyczny, panteistyczny u
filozofujących poetów romantyzmu np. semantyka filozoficzna. Podstawowe zasady,
twierdzenia, ich powstanie i rozwój.
b/te „idee elementarne” badane są w rożnych (wszystkich) dziedzinach historii: filozofii,
polityce, religii, literaturze, sztuce etc. Te same idee determinują myślenie filozoficzne i np.
ogrodnictwo.
Interdyscyplinarność.
Zadanie
historii
literatury-rejestrowanie
idei,
pochodzących z filozofii. Literatura-to idee filozoficzne „w rozcieńczeniu”, ale to literatura
nadaje tym ideom najbardziej wyrazisty kształt. „Filozoficzne tło literatury”.
Prymat świadomości Jest to „semantyka” dyskursu: zajmuje się podstawowymi sensami,
znaczeniami. Archeologia- „syntaktyka”, relacje elementów ważniejsze od ich „treści”.
c/odrzucenie podziałów narodowych, etnicznych, językowych na rzecz jedności „okresu
historycznego”. Historia mentalności.
d/zwrócenie uwagi na to, co w literaturze przecięte, wspólne, a przez to reprezentatywne dla
„idei”, mentalności etc. a nie na „arcydzieła”. Wtórność estetyki.
4
Zainteresowanie szeroko pojętą mentalnością, a nie tylko techniczną filozofią prowadzi
Lovejoya ku literaturze, jako wyrazowi mentalności poszczególnych epok.
Georges Poulet, „Myśl nieokreślona” 2004
Dwie tradycje-poetyka marzenia Bachelarda i historia idei. Krytyka tematyczna bada zarówno
indywidualne obsesje, obrazy tworzone przez indywidualne myślenie oraz to, co jedna myśl
przekazuje drugiej, idées fixes, ogólny stan ducha –jak historia idei.
Dla Pouleta nie ma wyraźnej różnicy między tekstem filozoficznym a literackim. Krytyka
Pouleta-to filozofia używająca w specyficzny sposób literatury. Filozofia i literatura
odkrywają prawdy ludzkiego ducha, myślenia. Przejrzystość języka, jego wtórność wobec
świadomości.
Metoda Pouleta- „luźniejsza” fenomenologia. Nie tylko akty świadomości, ale marzenie,
przeżycie, szeroko pojęta intencjonalność ludzkiego ducha i jej twory, poszerzenie o
psychoanalizę, hermeneutykę.
Michel Foucault, Archeologia wiedzy 1977
„Archeologia a historia idei”: „W gruncie rzeczy jestem być może tylko historykiem idei.
Tyle że wstydliwym lub-jeśli kto woli-zarozumiałym” (169). Cele historii idei-1/badanie nie
nauki, lecz jej marginesów: wiedzy luźnej, nieokreślonej, niedokładnej, przednaukowej.
2/przemierzanie istniejących dyscyplin, pisanie historii ich początków i końców, genezy
systemów, bezpośredniego doświadczenia przekładanego na dyskurs, wiedzę którą potem
będzie sformalizowana. Ciągłość, przemieszczanie się wiedzy z filozofii do innych dziedzin.
„geneza, ciągłość, totalizacja – oto wielkie motywy historii idei”. Jej droga-od nie filozofii do
filozofii, od nie-nauki do nauki, od nie-literatury do dzieła.
Archeologia –określa nie myśli, wyobrażenia, obrazy, tematy, lecz dyskursy jako „praktyki
posłuszne pewnym regułom”. Nie ciągłość i wpływy między dyskursami, lecz ich
niepowtarzalność. Nie wzorzec dzieła, podmiot twórczy, antropologia tworzenia, lecz „typy i
reguły praktyk dyskursywnych”. Nie odsłania „jądra”, nie powtarza, odtwarza tego, co autor
chciał powiedzieć, nie przywraca tożsamości (v. Poulet- ideał krytyki jako utożsamienia,
„aktu identyfikacji”), lecz opisuje dyskurs-przedmiot w jego zewnętrzności, nie tym, co się
„za nim” kryje. Foucault krytykuje też pojęcie tradycji jako hipostazę ciągłości, pojęcie
wpływu, dyscyplin (literatura, filozofia etc), jedność książki i dzieła, oraz samą hermeneutykę
5
jako poszukiwanie ukrytego sensu, czegoś kryjącego się przed dyskursem, „pod” jego
powierzchnią.
Literatura w ujęciu Foucaulta- „Język bez końca”; „Szaleństwo, nieobecność dzieła” (w:
„Szaleństwo i literatura”). „Podwojenie” I nieprzejrzystość języka. “Fałda”. Literatura jako
mowa zawierająca w sobie swój własny system odczytania. Pojęcie epistemy. „Słowa i
rzeczy”.
Paul de Man, Georges Poulet: Literary self as Origin, w: Blindness and Insight, 1971
Filozoficzne podstawy krytyki Pouleta. Temporalność. Totalizacja; “punkt wyjścia” jako
początek i zasada jedności, źródło i centrum. „Źródłowe cogito”. Metoda krytyczna. Akt
identyfikacji. Podmiot i medium języka. „Podmiot wypowiadający się w krytyce Pouleta to
podmiot kruchy i narażony na zranienie, którego głos nigdy nie może ustalić się jako
obecność. Jest to właśnie głos literatury, wcielonej w jedno ze swych głównych dzieł naszych
czasów”.
Konkluzja: historia idei pojmuje literaturę jako przejrzysty zbiór idei
filozoficznych i redukuje ją do statusu ich „odbiorcy”, przekaźnika, jako drugorzędną
traktując jej tekstowość. Jedność, tożsamość myśli i idei, bezproblemowy transfer ze
sfery rozumu do tkanki tekstu. Krytyka tematyczna-jako równą filozofii ekspresję
twórczego „ja” w transparentnym zasadniczo medium języka. Różnica między filozofią
a literaturą roztapia się w jedności twórczego Cogito. Archeologia Foucaultowska:
literatura-to „fałda języka”, która niszczy przejrzystość języka, rozumu, Cogito.
Literatura to nie zbiór Obrazów, Tematów, chwytów Retoryki, lecz pewne
doświadczenie języka i jego graniczności.
6
Wykład 28.10.2010
Perspektywy tekstowe. Poetyka tekstu filozoficznego i retoryka dyskursu filozofii.
1.Różne podejścia akcentujące językowość i tekstowość filozofii. Krytyki historii idei
(Foucault) i tematologii (de Man), pomimo swe różnice, zakwestionowały tradycyjne,
ustalone podziały na dyscypliny (np. literatura, filozofia), które były podstawą do mówienia
o ich wzajemnych wpływach, migracjach idei etc. oraz takie pojęcia jak jedność dzieła
(sensu), ciągłość, tradycja, przejrzystość oraz jedność autorskiej intencji czy tekstu i pokazały
niewystarczalność szeroko pojętych ujęć tematycznych dla zrozumienia specyfiki relacji
filozofia-literatura. .
Konsekwencje:
a/ „utekstowienie” idei; b/odwrócenie tradycyjnej relacja filozofia-literatura, w myśl której ta
druga była traktowana niejako podrzędnie, bo czerpała z tej pierwszej inspiracje, wyrażała
idee filozoficzne, przekazywała je, upowszechniła etc.; c/zakwestionowanie przejrzystości
tekstu filozoficznego jako nośnika idei.
2.Różne stanowiska w nurcie „tekstowym”. Podejścia hermeneutyczne: „Filozoficzność”
literatury. Odejście od traktowania języka jako przejrzystego medium myśli i wskazanie, że
poezja jest modelem dla pewnego typu myślenia - niemetafizycznego, medytującego
(Heidegger). „dialog myślenia z poezją” jako rezultat hermeneutycznej koncepcji języka.
„Literackość” filozofii. Tekst filozoficzny jako tekst. Zaplecze metodologiczne tej koncepcji.
a/tzw. zwrot językowy w filozofii i kulturze, zaznaczający się , choć na różne sposoby, w
większości
XX
wiecznych
tradycji
humanistycznych.
b/
kategoria
tekstu
jako
interdyscyplinarny przedmiot badań. Bachtin: „tekst (pisemny i ustny) jako prymarna realność
wszystkich tych nauk [filologii, językoznawstwa, literaturoznawstwa] i całej w ogóle refleksji
humanistyczno-filozoficznej (w tym nawet punkt wyjścia dociekań teologicznych i
filozoficznych). Wyłącznie on stanowi tę bezpośrednią rzeczywistość (rzeczywistość myśli i
przeżyć), na której mogą się opierać owe dyscypliny oraz dociekania. Tam, gdzie nie ma
tekstu, nie istnieje również przedmiot badania i myślenia” („Problem tekstu w lingwistyce,
filologii i innych naukach humanistycznych”, w: „Estetyka twórczości słownej”).c/.pojęcie
ecriture Barthesa i Derridy; d/Foucaulta analiza dyskursu: „populacja zdarzeń ogólnej
przestrzeni dyskursu”- uprzednia wobec podziałów na dyscypliny, autorów, dzieła. Szeroko
7
pojęty tekstualizm. Podobnie-historiografia (White), antropologia (Geertz). Poetyka tekstów
nieliterackich (Głowiński).
3. Koncepcja umiarkowana: Berel Lang, „Philosophy and the Art. of Writing. Studies in
Philosophical and literary style”, 1983; “Philosophical Style” 1980. J. Marias, „Gatunki
literackie w filozofii”, w” Pamiętnik literacki” 1979, z. 2. Poetyka tekstu filozoficznego. Opis
konkretnych tekstów przy pomocy takich kategorii jak styl, narracja, gatunek, odbiorca.
Koncepcja Langa:
a/Gatunki filozoficzne. Dialog; medytacja/esej; traktat; komentarz; b/Pozycja autora:
polifonia; ujawnienie „ja”; powtórzenie „ja” przez czytelnika; bezosobowość „ja”; c/Tryby
filozoficznego pisania: refleksyjny; performatywny; wykładowczy; d/Typy czasoprzestrzeni:
dynamiczna; konkretna, przygodna; statyczna, neutralna.
4. Nurt literacki w filozofii. Perspektywa gatunkowa. Teksty filozoficzne realizujące
określony gatunek. Dialogi (Platon, Plutarch z Cheronei, Cyceron, św. Augustyn, Abelard,
Giordano Bruno, Erazm z Rotterdamu, Hume, Berekely, Diderot, Rousseau). Esej
(Montaigne, Bacon, Hume), list (Platon, Seneka, Montesquieu), powiastka (Wolter), aforyzm,
sentencja, maksyma (de La Rochefoucauld, de La Bruyère, Chamfort). Perspektywa modalna:
teksty, w których przekraczanie granic „literackości” i „filozoficzności” dokonuje się poprzez
organizację całej wypowiedzi na różnych poziomach strukturalnych. Kierkegaard, Nietzsche.
5.Retoryka dyskursu filozofii. Badanie topologicznej struktury dyskursu filozoficznego jako
pewnej praktyki znaczącej. Paul de Man: „Ostatecznie, nasza argumentacja sugeruje, że
relacja oraz rozróżnienie pomiędzy literaturą a filozofią nie może być ustanowione jako
różnica pomiędzy kategoriami estetycznymi a kategoriami poznawczymi. Wszelka filozofia
skazana jest-w tej mierze, w jakiej opiera się na figuracji-na literackość i odwrotnie, wszelka
literatura jest w pewnej mierze filozoficzna („Ideologia estetyczna”).
Dekonstrukcja a neopragmatyzm o relacji filozofia-literatura.
Dekonstrukcja. Derrida („Ta dziwna instytucja zwana literaturą”): „Bez wątpienia wahałem
się pomiędzy filozofia a literaturą, nie oddając się jednak całkowicie ani jednemu, ani
drugiemu, szukając-być może po omacku-miejsca, z którego historia tej granicy mogłaby
zostać przemyślana lub nawet przemieszczona-w samym akcie pisania, a nie tylko dzięki
historycznej lub teoretycznej refleksji”.
8
Culler (On deconstruction. Theory and criticism after structuralism, 1982) : „Podkreślam
podwójną procedurę dekonstrukcji wbrew popularnym przekonaniom, które upraszczają
każdy ruch i traktują dekonstrukcje jako próbę obalenia wszelkich rozróżnień, nie
pozostawiając ani literatury, ani filozofii, lecz tylko ogólną, niezróżnicowana tekstualność.
Przeciwnie, rozróżnienie między filozofią a literatura jest podstawowe dla interwencyjnej
mocy dekonstrukcji, dla pokazania, że najprawdziwsze filozoficzne odczytanie dzieła
filozoficznego-odczytanie, które kwestionuje jego pojęcia oraz jego założenia dyskursywnepolega na traktowaniu tego dzieła jako literatury, fikcji, konstruktu retorycznego, którego
elementy oraz porządki wyznaczone są przez różne wymogi tekstowe.
R. Rorty (Deconstruction and circumvention, Critical Inquiry 1984): “Przecież, pace Culler,
uważam, że my wszyscy-zarówno Derridiańczycy jak I pragmatyści-powinniśmy, dokładając
wszelkich świadomych wysiłków, świadomie zacierać różnicę pomiędzy literaturą a filozofią
i promować idee pozbawionego szwów, niezróżnicowanego ‘tekstu ogólnego’”. ,
Filozofia jako rodzaj pisarstwa. Idealizm i tekstualizm. Prawda jako wertykalny stosunek
między przedstawieniem a tym, co przedstawione oraz prawda jako horyzontalna,
nawarstwiająca się „reinterpretacja reinterpretacji”. Romantyzm, pragmatyzm i modernizm.
Słabi i silni tekstualiści (197-199). Ch. Norris, „Philosophy as a kind of narrative: Rorty on
post-modern liberal culture (w: “The Contest of Faculties. Philosophy and theory after
deconstruction, 1985).
9
Wykład 04.11.2010. Heidegger o poezji i myśleniu.
I.Relacja poezja-filozofia u Heideggera. „Atoli właściwy dialog z poezją poety jest dialogiem
poetyckim: poetycką rozmową między poetami. Ale możliwy, a niekiedy nawet konieczny jest dialog
myślenia z poezją, dlatego mianowicie, że jednemu i drugiemu właściwy jest wyróżniony, aczkolwiek
w każdym przypadku różny, stosunek do języka”
(„W drodze do języka” s. 28-29); „wszelkie
kontemplujące myślenie jest poetyzowaniem, wszelka poezja zaś jest myśleniem” (tamże, s. 202)
„Poezja i myślenie tylko wtedy i tylko dopóty spotykają się w tym samym, gdy zdecydowanie obstają
przy odmienności swoich istot” (Odczyty i rozprawy s. 189). Relacja poezja-myślenie- język.
1.Krytyka metafizyki i jej główne wątki u Heideggera. Myślenie niemetafizyczne. „Wprowadzenie do
metafizyki”; „Czym jest metafizyka” (w: „Znaki drogi”); „Koniec filozofii i zadanie myślenia” (w:
„Ku rzeczy myślenia”); „Co zwie się myśleniem?” (w: „Odczyty i rozprawy”).
2.Poezja w znaczeniu wąskim i szerszym. „wszelka sztuka jest w istocie poetyzacją” („Źródło dzieła
sztuki”, w: „Ścieżki lasu”).
3.Język. Koncepcja języka w „Byciu i czasie”. „Położona jakoś zrozumiałość bycia w świcie
wypowiada się jako mowa” (BC 206). Mowa jako domostwo bycia: „Człowiek to jednak nie tylko
żywa istota, która oprócz innych uzdolnień ma również mowę, ta jest bowiem raczej domem bycia.
Człowiek, zamieszkując w nim, ek-sistuje, przynależąc do prawdy bycia, chroniąc ją” („Znaki drogi”,
s. 287). Język i logos. Krytyka antropologicznej i ekspresyjnej koncepcji języka. Metafora
czworoboku (czwórni).
10
Wykład 18. 11.2010. Milczenie, zapomnienie, zamieszkiwanie, ustanawianie. Cztery
wglądy Heideggera w istotę relacji myślenia i poezji.
Konkluzja poprzedniego wykładu i teza wyjściowa obecnego: Heideggerowska krytyka
metafizyki jako myślenia przedstawiającego pociąga za sobą krytykę referencyjnej
koncepcji języka. Czym w takim razie ma być język, na czym ma polegać jego
„związek” z rzeczywistością? W próbach „niemetafizycznego” podejścia do myślenia
oraz języka szczególna rola przypada poezji jako szczególnemu „doświadczeniu
prawdy”. Rolę tę ilustrują cztery tytułowe wątki milczenia, (za)pomnienia, ustanawiania
bytu przez poezję i zamieszkiwania w języku.
1.Język, niewypowiedziane, milczenie. „język mówi jako dzwonienie ciszy” („W drodze do języka”
s. 23; „wiersz jako to co istotowo niepowiedziane (DJ s. 57). Wątek milczenia. Interpretacje Harris i
Vattimo. Milczenie jako język autentyczności oraz milczenie jako śmierć języka. Vattimo: „U
podstawy wszelkiego ugruntowania [fondazione], także i tego, którego dokonują poeci, ’ustanawiający
to, co trwa’, znajduje się przepaść bezgruntu [sfondazione]. Ugruntowujący język poety ugruntowuje
tylko pod warunkiem, że wchodzi- i w tej mierze, w jakiej wchodzi- w relacje z tym, co inne wobec
niego -z milczeniem. Jest ono nie tylko bezdźwięcznym horyzontem, którego słowo potrzebuje, by
zabrzmieć, czyli ukonstytuować się w swej konsystencji bycia; jest także przepaścią bez dna, w której
wypowiedziane słowo gubi się. W zderzeniu z językiem milczenie funkcjonuje niczym śmierć w
zderzeniu z życiem” (Al di là di soggetto, s. 86-87).
Milczenie u Rilkego i Różewicza.
2. Język, pamięć, zapomnienie. „Pamięć jest tu skupieniem myślenia, które pozostaje
skupione na tym, co jest już z góry pomyślane, jako że chciałoby ono być nieustannie
przemyśliwane przed wszystkim innym. Pamięć jest skupieniem pomnienia na tym ,c o jest
do-przemyślenia przed wszystkim innym. Skupienie to chroni u siebie i i skrywa w sobie to,
co we wszystkim, co stoczy i przekazuje się jako istoczące i byłe – z góry pozostaje do
myślenia. Pamięć, pomnienie skupione na tym, co do-myślenia, jest źródłowym gruntem
poezji. Istota poezji polega przeto na myśleniu. Mówi nam o tym mit, tzn. podanie” (M.
Heidegger, Odczyty i rozprawy s. 131).
Heideggera analiza wiersza Hölderlina „Andenken”. Poezja i myślenie jako „mneme”.
„An-denken, na które zwraca naszą uwagę Heidegger nie może być pojmowane jako
wspominanie, które „odzyskuje” bycie jako coś, co możemy spotkać twarzą w twarz;
wspominanie przypomina bycie właśnie jako coś, co można tylko przypominać, a nigdy
przed-stawiać” (G. Vattimo, Dialogo con Nietzsche, s. 271).
11
Mneme i Lethe. P. Ricoeur, „Pamięć, historia, zapomnienie”. Harald Weinrich, „Lethe”.
3.Język, rzecz, „wyrzeczenie”. „Tak nauczyłem się smutno wyrzeczenia: Nie będzie rzeczy,
gdzie brakuje słowa” (Stefan George); „To co trwa, ustanawiają poeci” (Hölderlin).
4. Język, zamieszkiwanie, ziemskość. „poetycko mieszka człowiek na tej ziemi”. Metafora
czworoboku i jej interpretacja. „Ziemskość” i „światowość” dzieła sztuki („Źródło dzieła
sztuki”).
Konkluzja: Mowa, a zwłaszcza poetycka mowa, oscyluje między wypowiedzeniem a
przemilczeniem, przypomnieniem („pomnieniem”/Andenken) a zapomnieniem-czyli odkryciem i
zakryciem, jawnością i skrytością. Na tym polega jej prawdziwość (w sensie: „aletheia”) i
dlatego może stać się modelem doświadczenia prawdy oraz myślenia niemetafizycznego.
12
Wykład 25.11.2010. „Metafora we wnętrzu metafizyki”. Filozoficzne podstawy języka
poetyckiego. Metafora w tekście filozoficznym.
1.Tadeusz Różewicz, wiersz bez tytułu ***(incipit: „słabnie poeta…”):
Słabnie poeta
obrazy tracą siłę
farby bledną pełzną
rozpływają się
bieleją u ujścia
spływają
do czarnej dziury
20 października 1850 roku
przyszedł na świat
Artur Rimbaud
Sezon w piekle
jaka piękna epoka
piekło niebo
żywa jeszcze metafora
rozkwitała we wnętrzu
metafizyki
zjawiskowo niezwykłe
bawiły się litery i słowa
A noir E blanc I rouge
O bleu U vert
Od tej chwili poezja zaczęła
gorączkować majaczyć
13
między dwoma wojnami
zbielały obrazy
zbielały metafory
A blanc E blanc I blanc
O blanc U blanc
w błysku bomby atomowej
zbielały oczy usta
zbielała postać świata
Różne „tropy” filozoficzne wychodzące z tego wiersza: a/ M. Heidegger, „Zasada racji”, s. 70:
„To, co metaforyczne, występuje tylko w obrębie metafizyki”; b/ dyskusja Derridy i Ricoeura
o metaforze: „metafora żywa” (Ricoeur) v. „metafora wybielała” i zatarta (Derrida); c/”słaba”
myśl Gianniego Vattimo. .
2.Relacja meta-forycznego i meta-fizycznego w interpretacji Heideggera i Różewicza.
Krytyka symbolu i symbolizmu oraz jego metafizycznych założeń. Krytyka autonomicznej i
esencjalistycznej koncepcji poezji i literatury. Krytyka koncepcji języka opartej na założeniu
o istnieniu „transcendentnego” signifié.
3. Rola metafory i metaforyczności w tekście filozoficznym. „Na każdej przenośni ku nowej
prawdzie pojeżdżasz” (Nietzsche). Dyskusja Derridy i Ricoeura: Derrida, „Biała mitologia”
(w: „Marginesy filozofii”); „Le Retrait de la metaphore” (w: „Psyche”); Ricoeur: „Metaforyczne i meta-fizyczne” w: Teksty 1980 nr 6 (fragm. z: „La metaphore vive”)
14
Wykład 03.12.2010. Dyskusja Ricoeura i Derridy o metaforze i jej konsekwencje dla
koncepcji języka poetyckiego. Obraz i ślad.
1.Derrida v. Ricoeur.
Derrida-zaciera różnicę filozofia-literatura („z filozofii-retoryka”); Ricoeur broni zasadności
tego rozróżnienia; Derrida akcentuje rozpraszanie się sensu właściwego (dosłownego) w
metaforyczności; Ricoeur broni autonomii sensu, tego co „dosłowne”; Derrida pokazuje
konstytucję sensu dosłownego jako „więdnięcie” metafor; Ricoeur broni metafory „żywej”,
która nie rozprasza sensu, lecz wprowadza pewną dodatkową wartość do pojęcia: „Metafora
nie jest żywa tylko dlatego, że żyje w niej język ukonstytuowany. Metafora jest żywa
ponieważ wpisuje moc wyobraźni w „myślenie więcej” [un penser plus] na poziomie pojęcia.
To właśnie to walka o „myśleć więcej””, prowadzona pod egidą „ożywczej zasady” [pricipe
vivifiant] jest dusza interpretacji”.
Derrida mówi o kwestii metafory również odwołując się do metafor-zwłaszcza metaforyka
ekonomiczna (moneta, wartość, użycie i zużycie) i botaniczna (kwiat, kwitnięcie, więdnięcie).
Przywołuje teksty filozoficzne, literackie, ekonomiczne, językoznawcze-to celowy zabieg
„rozsiewania” znaczeń. Gra na znaczeniach odsyłających do właściwego użycia (usage)
języka i zużywania się (usure), które znaczy też lichwę i zysk procentowy. Zacieranie się,
zużywanie pierwotnej postaci monety-i słowa. Pojęcie to zatarta, „wybielała” metafora:
„Metafizyka-biała mitologia, która skupia w sobie i odzwierciedla kulturę zachodu: biały
człowiek traktuje swoją mitologię –indoeuropejską-swój logos, czyli mythos swojego idiomu
jako formę uniwersalną tego, co zapewne jeszcze chce nazywać Rozumem”; „biała mitologiametafizyka sama zatarła w sobie baśniową scenę, która ją stworzyła, a która mimo wszystko
pozostałą żywa, poruszająca,; scena zapisana białym atramentem, rysunek niewidzialny i
skryty w palimpseście”. Nie istnieje język (miejsce), z którego można by mówić
niemetaforycznie o metaforze, nie jest w stanie „zapanować nad swoją ogólną topologią” za
pomocą pojęć, sensu dosłownego.
Ricoeur krytykuje Heideggera i Derridę, przeciwstawia dekonstrukcyjnej wizji metafory
koncepcję analogii (analogia entis). Metafora jest „życiem”, a nie „śmiercią” filozofii,
odmładzanie zatartych metafor ma charakter twórczy, poszerza pole widzenia, nie
podważając („rozpraszając”) spekulatywnego charakteru filozofii.
Odpowiedź Derridy z „Le retrait de la metaphore”. Retrait jako „wycofanie się” Bycia„Bycie” nie ma „imienia własnego”, metafizyka to w istocie historia metafor (prze-sunięć).
Re-trait-poza opozycją sensu właściwego („własnego”) i przenośnego. Wątek różnicy
(ontyczno-ontologicznej) i śladu (trait jako rysa i zarys, ślad- trace) przeciwstawionych
15
metafizycznej metaforze i traktowanych jako źródła języka. Odwołanie do Heideggerowskiej
koncepcji czworoboku.
2.Hipotetycze miejsce Różewicza w sporze Derrida-Ricoeur. Poezja Różewicza jako krytyka
metafory.
3. Obraz i ślad.
a/Krytyka „złego” (metafizycznego) obrazu i próba budowania „dobrego” obrazu. Obraz jako
skupianie w jedno tego, co swojskie i tego co obce (Heidegger). Koncepcja ikony J.-L.
Mariona. „Ikoniczny moment metafory” Ricoeura. Diafora J. Greischa.
b/zastąpienie obrazu pojęciem śladu. Ślad u Heideggera. Koncepcja sztuki śladowej (l’art
vestigial” u Nancego („Le vestige de l’art”, w: „Les Muses”). Koncepcja języka poetyckiego
jako monumentu u
Vattima („Załamanie
się języka poetyckiego”, w: „Koniec
nowoczesności” i „Heidegger e la poesia come tramonto del liguaggio” w: Al di la di
soggetto”).
Wykład. 09.12.2010. Dekonstrukcja Derridy i De Mana a kwestia relacji filozofii i
literatury.
I.Geneza i ogólne cechy dekonstrukcji. Nietzscheańskie pojęcie genealogii. Heidegger:
„Rozbiorka” (Ab-bau). Ueberwindung i Vorwindung. „Zwinięcie” i „przebolenie” metafizyki
(Vattimo). Heideggera i Derridy interpretacje Nietzschego. Dekonstrukcja a fenomenologia.
Dekonstrukcja a strukturalizm.
II. „Słownik” dekonstrukcji: Pismo, różnica, ślad, nierozstrzygalnik, suplement.
III. Dekonstrukcja jako styl lektury tekstu filozoficznego i tekstu filozofii. Rola i miejsce literatury. De
Man: „W końcu, nasze argumenty sugerują, że relacja i rozróżnienia pomiędzy filozofia i
literaturą nie można dokonać jako rozróżnienia kategorii estetycznych i epistemologicznych.
Każda filozofia, do tego stopnia, do jakiego zależy od figur, jest skazana na bycie literacką, i
jako depozytariusza tego problemu, cała literatura jest do pewnego stopnia filozoficzna” (IE
50). „Krytyczna dekonstrukcja, która prowadzi do odkrycia literackiej, retorycznej natury
filozoficznego roszczenia do prawdy, jest wystarczająco realna i nie może być odrzucona:
literatura okazuje się głównym tematem filozofii i modelem takiej prawdy, do jakiej
aspiruje”; „filozofia okazuje się nieprzerwana refleksją nad swą własną zagłada z rąk
literatury”.
IV. „Mimique” Mallarmego w interpretacji Derridy („La Dissemination”)
16
Wykład 13.01.2011. „Konflikt interpretacji”. Wokół tematycznych, hermeneutycznych i
dekonstrukcyjnych wykładni Mallarmégo, Celana, Rousseau i Nietzschego.
1.Richard i Derrida o Mallarmém
Jean –Pierre Richard (“L’univers imaginaire de Mallarme” 1961) i Jacques Derrida (“La
double séance”, w: “La dissemination”1973 ) o Mallarmém.
Richard: Opis wyobraźni poetyckiej, jej tematów, motywów, sposobów działania, życia
wyobraźni; idealność i jedność sensu. Derrida: analiza ruchu samego pisania, ecriture,
rozproszenie sensu.
Mallarmé: „Tancerka nie jest kobietą, która tańczy, bo nie jest kobieta i nie tańczy”
(„Crayonné au théâtre”).
Richard: „Ciało [tancerki] nie stanowi w rzeczywistości elementu materialnego, lecz raczej
jednoczy w sobie z powodzeniem materię i znaczenie”; „Znaczące, słowo lub obraz, jednoczy
się ze znaczonym, faktem z obszaru natury, aby stworzyć to poetyckie znaczenie, które
Mallarmé zowie ‘czystym pojęciem’”.
Derrida: „Szyfr piruetów jest także piruetem pojętym jako szyfr, jako ruch znaczącego, które
poprzez fikcję takiego widzialnego tańczącego piruetu odsyła do innego znaczącego, zawsze
wykonującego piruet, do innego ‘piruetu’”; „W swym wirowaniu każdy piruet stanowi
jedynie znak innego piruetu, całkowicie inny i ten sam”. Por Valery, Philosophie de la danse:
„Żadnej zewnętrzności! Tancerka nie ma nic poza sobą [en dehors]…nic nie istnieje poza
systemem, który tworzy przez swoje działanie”.
2/Gadamer i Derrida o Celanie
H.-G. Gadamer („Poetica”; „Czy poeci umilkną”): „wiersz jako zbiór” sensu, interpretacja jako
wydobycie sensu ukrytego.
Derrida („Szibboleth”): wiersz jako ślad pojedynczości doświadczenia. Pojęcia sygnatury, zdarzenia,
daty, daru, przesyłki.
3/Starobinski, Derrida i De Man o Rousseau
Jean Starobinski, „Rousseau. Przejrzystość i przeszkoda”. Świadomość-początek i źródło.
Bezpośredniość, autentyczność, przejrzystość ekshibicjonizm.
Derrida, „O gramatologii”: suplementacja, substytucja, zapośredniczenie
Paul de Man („Alegorie czytania”; „Ideologia estetyczna”) : wahanie pomiędzy porządkiem
konstatacji a porządkiem performatywnym. referencja jako wytwór maszyny języka.
4/Derrida i de Man o Nietzschem.
17
De Man („Alegorie czytania”): model tropu jako podstawa krytyki metafizyki. Retoryczność filozofii.
Krytyka języka „naturalnego” i metajęzyka.
Derrida („Ostrogi. Style Nietzschego”): tekst Nietzschego jako pozbawiony „prawdy”
18
Wykład 20.01.2011. Interpretacja nieskończona i interpretacja nie-skończona.
P. C. Bori, L’interpretation infini 1991.
1/Arystoteles: „’Byt’ jest pojęciem wieloznacznym” ( To on pollakis legetai) (Metafizyka ks. gamma 2);
2/św. Paweł: “Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał Bóg do ojców naszych” (Polymeros kai
polytropos palai ho theos lalesai tois patrasin en tois profetais, ep’ eschatou to hemeron touton
elalesen hemin en hyio hon etheken kleronomon panton, di’ou kai epoiesen tous aionas)
wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał Bóg do ojców naszych … (Hbr 1, 1-2).
polymeros-różnorodnie, rozmaicie; polytropos-na różne sposoby; „różnymi tropami” polytroposzmienny, chytry, obrotny
3/Grzegorz z Tours (VI w.): “Pismo wzrasta wraz ze swymi czytelnikami” (Scriptura aliquo modo
cum legentibus crescit).
4/Hermeneutyka romantyczna i sekularyzacja antycznej hermeneutyki biblijnej. Schlegel
„Nieskończona książka”. Jedność, organiczność, totalność literatury jako systemu książek.
5/Hermeneutyka Luigiego Pareysona. „Verità ed interpretazione” 1971.
II. Ontologia hermeneutyczna
a/F. Nietzsche: “nie ma faktów, są tylko interpretacje”.
M.Heidegger. Ontologizacja hermeneutyki.”Bycie i czas” & 42
M. Foucault. „Nietzsche, Freud Marks”; „Nietzsche, genealogia, historia”. Interpretacja jako gra sił.
G. Vattimo. „Oltre l’interpretazione” 1993 >Nihilistyczne powołanie hermeneutyki<
J. Caputo, „Zimna hermeneutyka”. „Radical hermeneutics”; „More radical hermenutics”.
Derrida. „Ostrogi. Style Nietzschego”.
:
19
Wykład. 27.01.2011. Mimesis czyli kłębek Platona.
1.Nierozstrzygalnik i kłębek czyli kto jest lepszym dekonstrukcjonistą? Derrida czy Platon? ”La
double seance” Derridy i „Sofista” Platona.
„Teajtet: Gościu, czymże innym, moglibyśmy powiedzieć, jest wizerunek [eidolon], jak nie tym tylko,
że to jest coś podobnego do tego, co prawdziwe, ale ono jest czymś innym takim. Gość: A „innym
takim” nazywasz to prawdziwe [to alethinon], czy do czego to odnosisz? Teajtet: W żadnym razie: to
prawdziwe, tylko: to podobne [eoikos].
Gość: Czy to prawdziwe nazywasz czymś istniejącym istotnie? [ontos on].
Teajtet: Tak.
Gość: No cóż? A to nieprawdziwe czy jest przeciwieństwem prawdziwego?
Teajtet: No tak.
Gość: Zatem mówisz, że to podobne nie istnieje istotnie, skoro je nazwiesz czymś nieprawdziwym.
Teajtet: Ale ono przecież istnieje jakoś.
Gość: Ale nieprawdziwie istnieje, mówisz.
Teajtet: No nie przecież. To tylko podobizna [eikon]-w istocie rzeczy.
Gość: Zatem, nie istniejąc istotnie, jest jednak istotnie tym, co nazywamy podobizną? [w oryg.:
podobizną czegoś, co istnieje, istniejącego, ontos].
Teajtet: Bodaj że tak się jakoś poplątało to, co nie istnieje, z tym, co istnieje-niebyt z bytem-kłębek
bardzo głupi”.
(Sofista 240 b-c)
2. Mimesis i metheksis, partycypacja i podobieństwo czyli dwa rodzaje dobrych i dwa rodzaje złych
obrazów i co z tego wynika.
20