Kazimierz Denek - Studia Dydaktyczne

Studia Dydaktyczne 24-25/2013
ISSN 1230 - 1760
NAUCZYCIEL WOBEC CAŁOŻYCIOWEJ
EDUKACJI
Kazimierz Denek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
Nauczyciele to ludzie, którzy są jak mosty
po których chodzą uczniowie;
gdy już pomogą swoim uczniom w przejściu na drugą stronę,
z radością upadają, by mogli oni wznosić mosty własnymi rękami.
Nikos Kazandzakis
Jesteśmy świadkami wzmożonych dyskursów, które nakreślają myślowy horyzont w najważniejszych kwestiach dotyczących nauczyciela, który
rozstrzyga o poziomie edukacji1. Bez tych znaków orientacyjnych na widnokręgu nie wiedzielibyśmy, do jakiego wzorca dążymy. Szukamy nowych,
konkretnych problemów jakie stają przed nim. Staramy się spojrzeć na nie
rozlegle, głęboko, wielopłaszczyznowo i wielowątkowo. Zastanawiamy się:
co trzeba poprawić w polskim systemie kształcenia, dokształcania i doskonalenia nauczycieli, co zmienić, co rozwijać, a z czego zrezygnować2.
1
K. Denek, Kształcenie akademickie nauczycieli, „Nowa Szkoła” 2013, nr 1; K. Denek, Nauczyciel. Między ideałem a codziennością, Poznań 2012; Kompetencje współczesnego nauczyciela, red. M. Cywińska, Poznań 2013; Osobowość, kompetencje, powinności nauczyciela
i wychowawcy, red. S. Juszczyk, J. Ogrodnik, E. Przybyła, Katowice 2011; J. Szempruch,
Nauczyciel w warunkach zmiany społecznej i edukacyjnej, Kraków 2011.
2
K. Denek, By mogli wznosić mosty własnymi rękami, (w:) Kompetencje współczesnego
nauczyciela, red. M. Cywińska, Poznań 2013, A. Zając, Polska edukacja: rozwoju – stagnacji
– czy regresu? „Kwartalnik Edukacyjny” 2013, nr 1.
16
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
W naszym kraju wciąż obserwujemy spychanie edukacji na coraz
niższe poziomy priorytetów budżetowych państwa. Finansowanie edukacji
w Polsce przypomina pozbawionego uroku Wilhelma Tella, który wypuszczając strzały miał nadzieję, że jakimś cudem trafi do celu. W edukacji, nauce i kulturze tego nie wolno czynić i to bez względu na coraz bardziej pogarszający się stan finansów państwa. Nie można w dłuższej perspektywie stosować werdyktu Juliusza Słowackiego: Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy3. Następstwa na tych odcinkach są długofalowe i niezwykle trudne do
odrobienia. Niekorzystnie też wyróżniają Polskę wśród innych członków Unii
Europejskiej. Bez zwiększenia środków na edukację, naukę i kulturę kraj
nasz będzie na obrzeżach cywilizacyjnych świata4.
Ukąszenie postmodernizmu
Przy traktowaniu wiedzy jako siły sprawczej współczesnej cywilizacji
zawód nauczyciela nabiera wymiaru profesji najwyższej użyteczności społecznej. Stała troska o nauczyciela od przedszkola po uniwersytet, jego staranne kształcenie, dokształcanie i doskonalenie jest równoznaczne z dbałością o jakość systemu edukacji, a tym samym o wartości, tożsamość i morale narodu i państwa polskiego. Jest to szczególnie ważne w okresie, gdy
życie społeczno-ekonomiczne, kultura i edukacja w naszym kraju ulegają
wpływom neoliberalizmu5. Podporządkowuje on prawie wszystko bezpośredniemu osiąganiu korzyści, relatywizuje wartości, utożsamia nowoczesność ze stylem życia propagowanym przez reklamy w krzykliwych, nie
przebierających w środkach mas mediach, ogranicza ludzi do roli konsumentów, zarabiania pieniędzy i oddawania się rozrywkom, propaguje poprawność polityczną. Prowadzi do intelektualnego uwiądu dzieci, młodzież
i dorosłych. Pogłębia go jeszcze postmodernizm6. Ma on charakter antyoświeceniowy. Stanowi atak na literaturę, sztukę, edukację i naukę. Jego istotę wyraża połączenie antypoznawczych elementów modernizmu z pochwałą
konsumeryzmu. Zakłada, że nie ma żadnych kryteriów i standardów, na których można oprzeć nasze sądy. To, czy coś jest dobre, czy złe, prawdziwe,
czy fałszywe nie liczy się. Tymczasem przełom XX i XXI stulecia stał się
okresem historycznego przyspieszenia. Zaznaczył się upadkiem komunizmu, masakrami w Rwandzie i Derfurze, zamachem na World Trade Center
3
J. Słowacki, Lilla Weneda, (w:) Dzieła, tom 7, Wrocław 1952, s. 296.
Z. Kruszewski, Spojrzenie Senatu RP na gospodarkę opartą na wiedzy, „Forum Akademickie" 2004, nr 9, s.3.
5
E. Potulicka, J. Rutkowiak, Neoliberalne uwikłania edukacji, Kraków 2010.
6
S. Marzec, Sztuka, czyli wszystko. Krajobraz po postmodernizmie, Lublin 2008;
E. Walewander, Postmodernizm a pedagogika katolicka, Toruń 2011.
4
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
17
w Nowym Jorku z dnia 11 września 2001 roku, wojnami w Afganistanie
i Iraku. Rzeczywistość dała o sobie znać w sposób wyjątkowo namacalny,
włączając się na powrót w dyskurs, w zetknięciu z którym postmodernizm
uległ rozproszeniu, zaczął upadać. Niestety, wśród społeczności akademickiej Polski wciąż ma swych zwolenników.
Edukacja i nauki o niej powoli wychodzą z postmodernizmu. Znów
możemy dążyć ku sensom i wartościom7. Nie możemy już uciec od zagadnień aksjologicznych8, kulturowych9, edukacyjnych, które postmodernizm
próbował spychać na margines. Nadal jednak w edukacji i naukach o niej
widać ukąszenie postmodernizmu. Skutkiem jego jest odrzucanie pojmowanej uniwersalnie prawdy, negowanie realności w rzeczywistości, zamazywanie związków przyczynowych między zdarzeniami, kontestowanie i przecieranie dróg kryzysowi wartości, upadek autorytetów, odpowiedź na pytanie
innym pytaniem. Liczy się przede wszystkim dekonstrukcja. W postmodernizmie wszystko jest płynne i relatywne, podlegające modzie. Postmoderniści
są silni sceptycyzmem wobec prawdy, mylonej z wiedzą. W sukurs przychodzi im w tym programowa ambiwalencja, filozoficzny antyfundamentalizm
oraz metodologiczny abstrakcjonizm. Postmodernistyczna interpretacja wyników badań może służyć tylko i wyłącznie do uzasadniania dominującej
opinii i punktów widzenia, a nie do odkrywania prawdy obiektywnej lub absolutnej.
Trzeba przywrócić edukacji i naukom o niej wartości, nadać im właściwy sens10. Jeszcze mocniej oprzeć edukację i nauki o niej na rzetelnych
faktach i ich badaniu. Będzie to najlepszą odpowiedzią na relatywistyczny
chaos i niepewność kreowaną przez postmodernizm, w którym jedna wersja
prawdy jest równie dobra jak sąsiednia.
7
D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa 1994.
J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Płock 2002.
9
J.S. Bruner, Kultura edukacji, Kraków 2006.
10
J. Półturzycki, Potrzeba rekonstrukcji aksjologii w pedagogicznych studiach akademickich,
(w:) Aksjologia w kształceniu pedagogów, red. J. Kostkiewicz, Kraków 2008.
8
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
18
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
Społeczeństwo wiedzy
Edukacja stanowi podstawę dynamicznie zmieniającej się (postindustrialnej) cywilizacji. Określa się ją społeczeństwem opartym na wiedzy
(knowledge – based cociesty). Utwierdza to dokonujący się w nauce, ekonomii i edukacji pogląd, że tradycyjne czynniki rozwoju (ziemia, zasoby kopalne, praca, kapitał) ustępują miejsca wiedzy. Społeczeństwo oparte na niej
charakteryzuje się takimi cechami konstytutywnymi, jak: uprzemysłowienie
i kapitalizm w ekonomii; urbanizacja i mobilność w strukturze społecznej;
masowość w edukacji na różnych jej poziomach oraz kulturze: demokracja
i apoteoza państwa narodowego w polityce; konsumpcjonizm, hedonizm
i więzi instrumentalne w życiu codziennym; wiara w naukę i technologię
w świadomości społecznej.
W społeczeństwie wiedzy:
 wszystkie formy wiedzy (naukowa, milcząca/ukryta, miejscowa/lokalna;
praktyczna lub teoretyczna, multisensoryczna lub tekstowa, liniowo/hierarchicznie uporządkowana lub zorganizowana w strukturach sieci) są
dostępne za pośrednictwem nowych sposobów; ma to zapewnić powszechnie dostępna edukacja;
 wykorzystywanie i nadużywanie wiedzy ma większy wpływ na edukację niż do tej pory, a równość dostępu do wiedzy przez ludzkość staje się
czynnikiem zasadniczym w rozwoju społeczeństwa;
 dostęp do wiedzy nie powinien stać się nową formą, nierówności społecznych;
 zamknięcie/zmniejszenie powiększającej się różnicy między krajami
rozwiniętymi a rozwijającymi się powinno, stanowić polityczny priorytet – nikt
nie powinien pozostać w tyle;
 ponieważ wiedza nie może być zrozumiała bez kultury, powinny być
rozwijane badania na styku między wiedzą, lokalną/ogólną, a wiedzą naukową;
 dostęp do wiedzy powinien być rozpatrywany jako prawo, które należy
chronić przed krótkowzrocznymi interesami przemysłu/gospodarki, ograniczającymí ten dostęp;
 powinien mieć miejsce systematyczny/ciągły dialog między społeczeństwem a nauką, prowadzący do promocji alfabetyzacji naukowej i wzmocnienia doradczej roli nauki i procesu kształcenia;
 naukowy dyskurs nie powinien być zorientowany na płeć; powinny zostać pokonane bariery przeszkadzające kobietom w realizacji kariery zawodowej, w tym naukowej, i osiąganiu przez nie wysokich stanowisk;
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
19
 zainteresowanie młodzieży nauką, i wiedzą oraz zaangażowanie
w kształtowanie przyszłości ich krajów powinno być stymulowane poprzez
wprowadzenie innowacyjnych metod nauczania, zmianę wizerunku naukowców, m.in. za pomocą, mediów, i wykorzystanie autorytetów11.
Udostępnienie wszystkim ludziom edukacji w ciągu całego ich życia 12
wraz z przeciwdziałaniem niepowodzeniom szkolnym i analfabetyzmowi
(wtórnemu i funkcjonalnemu)13 stanowi podstawowe wyzwanie obecnego
stulecia. Sprostanie jemu nie jest łatwe. Dowodzą tego m.in. badania: Postęp w Międzynarodowym Badaniu Umiejętności Czytania (Progress in International Reading Literacy Stady – PIRLS) i Międzynarodowy Program
Oceny Umiejętności Uczniów (Programme for International Student Assesment – PISA)14.
Cywilizacja społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na niej rodzi
potrzebę ustawicznego uczenia się (przez całe życie), nabywania umiejętności przekwalifikowania się oraz ukierunkowaniu i integracji modelu działań
edukacyjnych na mądrość15.
Właściwości edukacji nauczycielskiej
Dokonywane zmiany w edukacji wywołane przez współczesną cywili16
zację wymagają trafnego określenia zadań dla systemu kształcenia, dokształcania i doskonalenia nauczycieli na miarę wyzwań społeczeństwa wiedzy17. Dlatego efektywne kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli sanowi punkt wyjścia skutecznej reformy edukacji w Polsce. Wszelkie
poczynania związane z edukacją nauczycieli dadzą się sprowadzić do zasad: jednolitego kształcenia ich na poziomie wyższym; programowoorganizacyjnej drożności kształcenia; pedagogiczno-psychologicznego
i praktycznego przygotowania; elastyczności metodyczno-organizacyjnej
w kształceniu, ustawicznego doskonalenia zawodowego.
11
S. Juszczyk, Wstęp, „Chowanna” 2012, nr 4, s. 12-13.
A. Frąckowiak, J. Półturzycki, Kształcenie ustawiczne podstawą nowoczesnej edukacji,
Warszawa-Płock-Radom 2011.
13
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004.
14
H. Rindermann, The g-factor of international cognitive ability comparisons: The homogenity
of results in PISA, PIRLS an IQ tests across nations, European Journal of Personality” 2007,
vol. 21.
15
W. Kojs, Edukacja i pedagogika w społeczeństwie wiedzy – wybrane zagadnienia, „Chowanna” 2012, nr 2; W. Kojs, Edukacja jako mądrość i droga do mądrości, (w:) Edukacja jutra.
Aksjologia, innowacje i strategia rozwoju, red. K. Denek, A. Kamińska, W. Kojs,
P. Oleśniewicz, Sosnowiec 2011.
16
W. Furmanek, Edukacja a przemiany cywilizacyjne, Rzeszów 2010.
17
K. Denek, Uniwersytet w perspektywie społeczeństwa wiedzy. Przyszłość kształcenia nauczycieli, Poznań 2011.
12
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
20
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
Na czoło zmian w edukacji pedagogów wysuwa się przygotowanie
nauczycieli o wysokich kompetencjach zawodowych, umiejętnościach pobierania, gromadzenia i przetwarzania nowych informacji i podejmowania decyzji skutecznego działania. Na przeszkodzie temu staje fakt, że nasi studenci
– przyszli nauczyciele stanowią pokolenie on-line. Natomiast wielu pracowników naukowo-dydaktycznych znajduje się i kształci w świecie of-line18.
Narodziło nam się młode pokolenie Polaków, e-generacja19. W rezultacie
zachodzi coraz bardziej widoczna sprzeczność miedzy cyfrowym uczniem
a analogowym nauczycielem20.
Nauczycielom społeczeństwa wiedzy nie mogą być obce: sztuka bycia człowiekiem21, rozwinięta zdolność komunikowania się, nawiązywanie
kontaktów i wpływanie na otoczenie, poprzez mistrzowskie opanowanie
sztuki dialogu i negocjacji oraz intelektualna i moralna gotowość głoszenia
prawdy. Dialog i zdolność do kompromisu są wartościami koniecznymi
w pracy współczesnego nauczyciela. Czytanie hermenautów, szczególnie
H.G. Gadamera i J. Derridy pomaga kształcić: empatię, sztukę negocjowania, życzliwego słuchania adwersarza, nietraktowania wymiany myśli w kategoriach zwalczania się, szukanie i osiąganie konsensusu. Kształtowanie
wartości nie może opierać się jedynie na poziomie analizy i interpretacji
szkolnych lektur. Niezbędny jest tu osobisty przykład zaangażowanych, autentycznych w swoich wypowiedziach i działaniu nauczycieli. Powinni oni
także umieć wychowywać dzieci i młodzież w duchu pokoju, wolności, tolerancji, odpowiedzialności ekologicznej, norm prawnych, potrzeb humanistycznych, zgodności z ogólnoeuropejskimi i społecznymi standardami
i normami.
Istotnym wyzwaniem edukacji nauczycieli jest staranne przygotowanie ich w zakresie znajomości istoty uwarunkowań, przejawów, rozmiarów,
następstw, koincydencji niepowodzeń dydaktycznych i wychowawczych,
metod ich minimalizacji22.
Podobnie przedstawia się problem wyrobienia wśród przyszłych nauczycieli wrażliwości na pielęgnowanie wśród uczniów dobra i zwalczanie zła.
18
B. Śliwerski, Musimy wyjść z platońskiej jaskini, „Forum Akademickie" 2012, nr 1, 23.
B. Urbanek, Pokolenie elektronicznych mediów, „Wychowanie Na Co Dzień” 2011, nr 9,
s.26.
20
A. Zając, Uczenie się w cyberprzestrzeni przez zapping: sprzeczność „cyfrowy uczeń” „analogowy nauczyciel” (w:) Możliwości i strategie zwiększania szans edukacyjnych dzieci
i młodzieży. Konteksty edukacyjne i społeczne, red. K. Barłóg, E. Kensy, M. Rorat, Rzeszów
2012.
21
Sztuka bycia człowiekiem, red. B. Dymara, B. Cholewa-Gałuszka, E. Kochanowska, Kraków 2011.
22
A. Karpińska, Niepowodzenia edukacyjne – renesans myśli naukowej, Białystok 2011.
19
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
21
Nie mogą oni zapominać, że doświadczenie zła jest jednym z najbardziej
dominujących doznań. Trzeba znać jego istotę, źródła aby je minimalizować
i skutecznie jemu się przeciwstawiać23.
Wobec zmienności wiedzy i zawodności wyćwiczonych sprawności
zawodowych nadzieje na dobre rozgotowanie do zawodu nauczycielskiego
upatrywane są w twórczym korzystaniu z informacji, opanowaniu sztuki dostrzegania, syntetycznego określania i rozwiązywania problemów. Często
nie są one jeszcze znane, lecz tylko prawdopodobne. Jest to swoiste przygotowanie do nieznanej przyszłości.
Istotną właściwością edukacji nauczycieli jest to, że nie ma ona postaci finalnej. Studia nie przygotowują gotowych nauczycieli, co najwyżej
dostarczają kandydatom problemów, środków, informacji i możliwości do
badań nad sobą24. Stwarzają jedynie podstawy stawania się nauczycielami.
Następuje to w drodze doskonalenia zawodowego nauczycieli. Rozpoczyna
się ona w punkcie, w którym kończy się kształcenie wstępne. Jest ono warunkiem sine qua non reformy systemu oświaty. Jako jedna z najważniejszych form kształcenia permanentnego pretenduje do poważnego jego traktowania w kompleksie spraw związanych z przemianami edukacji25.
W szeregu krajów Unii Europejskiej dąży się, aby każdy nauczyciel
miał możliwość doskonalenia swoich umiejętności, przynajmniej 2-3 razy
w ciągu swej aktywności zawodowej26.
Jak przygotowywać nauczycieli do wymagań społeczeństwa wiedzy?
O funkcjonowaniu szkoły, o uzyskiwanych przez uczniów wynikach
w nauce, o postawach i zachowaniach dzieci i młodzieży, o przebiegu i efektach reform oświatowych decydują nauczyciele, ich predyspozycje i cechy
osobowości oraz kwalifikacje ogólne i profesjonalne.
Jakkolwiek zawodem nauczycieli interesują się filozofowie, pedagodzy, psycholodzy, socjologowie od wielu lat, to jednak problematyka ich roli,
funkcji, czynności i zadań w edukacji pozostaje nadal otwarta, aktualna
i ważna. Nie posiadamy dotąd wiarygodnego obrazu nauczycieli przyszłości,
rejestru ich cech psychodydaktycznych, stanowiących podstawę kształtowania osobowości profesjonalnej kandydatów na studia pedagogiczne i gwarantujących wysoką jakość kształcenia i wychowania.
23
K. Hubaczek, Bóg a zło. Problematyka teodycealna w filozofii analitycznej, Wrocław 2010.
A.W. Combs, R.A. Blume, A.J. Newman, H.L. Wass, The Profesional Education of Teachers, A Humanistic Approach to Teacher Preparation, Boston 1978, s. 16.
25
J. Szempruch, Nauczyciel w warunkach zmiany społecznej i edukacyjnej, Kraków 2011.
26
R. Pachociński, Edukacja nauczycieli w krajach Unii Europejskiej, Warszawa 1994.
24
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
22
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
Budowanie społeczeństwa opartego na wiedzy wymaga bardzo dobrze przygotowanych nauczycieli, zarówno w zakresie nauczanego przedmiotu, jak i umiejętności nauczania. Mają oni mieć wystarczająco szeroką
wiedzę ogólną. Panuje powszechny brak świadomości, jak kształcić nauczycieli, czy zaczynać od przygotowania do roli w tym zawodzie, a następnie
przysposabiać „w przedmiocie", czy też stosować odwrotną kolejność. Jak
przygotowywać ich z punktu widzenia tu i teraz, a także oczekiwań przyszłości? „Jak dotąd pod tym względem nic się nie zmieniło - pięć lat po wprowadzeniu reformy kształci się ich po staremu, co świadczy o dużej odporności
środowisk akademickich na to, co dzieje się poza murami szkół wyższych.
Gdyby było inaczej, reforma edukacji rozpoczęłaby się od zmian w kształceniu nauczycieli”27. Aby nauczyciele mogli właściwie wykonywać funkcje dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze konieczne jest postrzeganie ich
przez uczniów jako autorytetu28. Wskazane jest żeby w swej aktywności
wzorowali się na fenomenie „nauczyciela charyzmatycznego", który przyciąga uczniów cechami przywódczymi, siłą psychiczną, kompetencjami, wyznaczanymi wartościami, konsekwentnym postępowaniem, sprawiedliwością,
przewidywalnością, wiarygodnością, umie odsłonić tajemnice rzeczywistości,
wciągnąć w radość poznania, stawiać uczniom i sobie wysokie wymagania29.
Posiada umiejętność prowadzenia fascynujących lekcji oraz zaciekawienia,
zainteresowania i zamiłowania przedmiotem nauczania.
Role i funkcje nauczyciela
Globalizacja, to czas, który przyspiesza i wymusza nową rolę dla nauczyciela. Powinien on być bardziej mediatorem, pośrednikiem aniżeli osobą
instrumentalnie przekazującą wiedzę30. Od szeregu lat toczy się dyskusja na
temat zakresu kwalifikacji niezbędnych do spełniania ról przez nauczyciela
we współczesnej szkole. Społeczeństwo wiedzy stawia nauczyciela w procesie dydaktyczno-wychowawczym w roli: przewodnika po świecie wiedzy
i wartości; diagnostyka (posiadającego kompetencje w zakresie ewaluacji
i monitorowania postępów ucznia i efektów swojej aktywności); menadżera
(opieka nad klasą uczniów, kierowanie nią, animacja grup, motywowanie,
dyscyplinowanie); facylitatora31 ( organizatora: samorządu szkolnego, redakcji gazetki szkolnej, wycieczki, obozu wędrownego). Coraz częściej nauczy27
K. Stróżyna, Uderzyć się w piersi, „Głos Nauczycielski” 2004, nr 47, s. 8.
K. Brzeziński, Budowanie autorytetu nauczyciela, „Gazeta Szkolna” 1994, nr 19 i 20.
29
A. Mączyńska-Dilis, Siła nieuchwytna i niezdefiniowana, „Gazeta Szkolna” 2004, nr 41.
30
M. Leśniak, Edukacja na tle procesów globalizacji, „Nowa Szkoła” 2009, nr 6, s.18.
31
J. Zawadowska, Konstruktywizm w procesie nauczania uczenia się, „Dyrektor Szkoły”
2005, nr 7-8, s.69-70.
28
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
23
ciele w procesie edukacyjnym pełnią role: fachowców, menedżerów, inspiratorów i integratorów. Co to znaczy? Pierwszą z nich sprawuje nauczyciel,
jeżeli wie, jakie kwestie merytoryczne są istotne ze względu na założone
i realizowane cele procesu kształcenia. Nauczyciel taki potrafi dobrać treści
do osiągnięcia celów i dostosować je do potrzeb i możliwości psychofizycznych uczniów. Ponadto wie, jakie umiejętności (indywidualne, społeczne
i techniczne) mają posiąść uczniowie w szkole.
Edukator jako menedżer, to lider procesu edukacyjnego, którzy potrafi: zoperacjonalizować32 cele nauczania – uczenia się, żeby uczniowie
mogli zrozumieć istotę nie tylko tematu lekcji, lecz także skoncentrować się
na zawartych w nim problemach i je zapamiętać; ułożyć treści dydaktyczne
w spójną, logiczną całość, zorganizować optymalny dla uczniów kontekst
przestrzenny i czasowy procesu kształcenia; wytworzyć klimat efektywnej
pracy, zachowując właściwe proporcje między nauką i odpoczynkiem; wywołać pozytywne nastawienie do nauki; stworzyć wspólną strategię nauczania
i uczenia się, zastosować ją w różnych formach i metodach dydaktycznych;
sprawnie komunikować się.
Natomiast nauczyciel jako inspirator potrafi: umacniać motywację
uczniów do nauki; wnieść ożywienie do uczniowskiej społeczności klasy;
zaoferować uczniom pomoc w odkrywaniu i rozwoju ich osobistych zainteresowań i możliwości. Z kolei edukator w roli integratora występuje wówczas,
gdy potrafi: osiągnąć porozumienie uczniów co do celów, które mają osiągnąć; dbać o wzajemny szacunek między uczniami oraz ich nauczycielami;
negocjować, aktywnie słuchać i być asertywnym33.
Pełnione przez nauczyciela role dadzą się sprowadzić do zadań
przewodnika i tłumacza34. Ponadto ma on być refleksyjnym praktykiem,
transformatywnym intelektualistą. Opinie w tej kwestii są podzielone. Jedni
obstają za profesjonalizacją pracy nauczycielskiej, inni uważają, że kwalifikacje zawodowe, aczkolwiek niezbędne, nie czynią jeszcze nauczycieli.
Warto zastanowić się czy nie byłoby dobrze gdyby nauczyciel pełnił
funkcje demaskatora rzeczywistości i przewodnika ku przyszłości. Pierwszy
z nich działa w imię poznania rzeczywistego (prawdziwego). Odrzuca własne przesądy, idiosynkrazję, tendencyjność. A może ma on być zdystansowanym krytykiem rzeczywistości akcentującym własne wybory, szukającym
własnej drogi, ukazującym wielość opcji, różnorodność scenariuszy – czyli
32
K. Denek, Wartości i cele edukacji szkolnej, Poznań-Toruń 1994.
R. Slegers-Heylen, Umiejętności komunikacyjne w nauczaniu, Warszawa 1996.
34
Z. Kwieciński, Zmienić kształcenie nauczycieli, (w:) Z. Kwieciński, Tropy - ślady - próby.
Studia i szkice z pedagogii pogranicza, Poznań - Olsztyn 2000.
33
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
24
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
identyfikującym zagrożenia, ryzyko, koszty, uświadamiającym możliwości
wyboru w świecie pełnym sprzeczności. Przewodnik ku przyszłości dokonuje
wyboru i oceny wiedzy zgodnie ze zmieniającą się rzeczywistością, z przeważającymi trendami i oszacowaniem ich prawdopodobieństwa (...). Chodzi
więc o wyczuwanie nowych – czy dopiero rodzących się – paradygmatów
(...). Promuje wiedzę, która odpowiada na pytania - jaki jest świat? jak może
być interpretowany? jakie mechanizmy nim rządzą? jak się zmienia i przeobraża? co z tego wynika? Wielu z nauczycieli można określić jako zaangażowanych budowniczych nowego35 na różnych odcinkach życia społecznoekonomicznego, kulturalno-oświatowego i naukowego.
W reformowanym systemie edukacji zmianie i modyfikacji ulegają
funkcje czynności i zadania nauczycieli. Najważniejsze z nich to:
1. Organizowanie procesu nauczania-uczenia się uczniów, przy kierowniczej i wspierającej roli nauczycieli, aby wywoływać wielostronną ich
aktywność, ukierunkowaną na formułowanie i realizowanie strategii edukacyjnej: Rozumieć świat - kierować sobą;
2. Organizowanie procesu wychowania w całym życiu szkolnym
i środowiskowym, wpływania na postawy społeczne młodzieży, współkształtowanie jej charakterów, umiejętności współżycia we wspólnotach, rozwój
samorządności i realizacja praw dziecka;
3. Opieka nad młodzieżą, diagnozowanie sytuacji i potrzeb, socjalizacja i resocjalizacja, przeciwdziałanie patologiom społecznym. Współpraca
z rodziną i środowiskiem lokalnym, rozwijanie pogłębionego dialogu wszystkich podmiotów edukacji na temat dziecka, szkoły, rodziny i środowiska;
4. Orientacja i wspomaganie młodzieży w kształtowaniu jej planów
edukacyjnych i życiowych, w sytuacji zmian wynikających z procesów transformacji systemowej, potrzeb rynku pracy, dużego wpływu (nie zawsze pozytywnego) środków masowej komunikacji społecznej na świadomość młodych, świadomymi niezbędności stałych poszukiwań nowych rozwiązań
w swej pracy i konieczności dokształcania się oraz doskonalenia zawodowego36.
W dyskursie dotyczącym związku edukacji z gospodarką faworyzuje
się wolny rynek, ignorując fakt, że natura dóbr społecznie pożądanych (merit
goods) takim jak edukacja nie pozwala na ich regulowanie w drodze wykorzystywania mechanizmów czysto rynkowej wymiany. Natomiast zapomina
35
L.W. Zacher, Spór o globalizację, Warszawa 2003, s. 122-125.
J. Kuźma, Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji, Kraków 2011; Osobowość, kompetencje, powinności nauczyciela i wychowawcy, red. S. Juszczyk, J. Ogrodnik,
E. Przybyła, Katowice 2011.
36
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
25
się, że ten dyskurs relacji dóbr społecznie pożądanych z rynkiem nie może
być wolny od wartości37. Stąd M. Dudzikowa w swoich badaniach wraz
z zespołem nad stanem i szansami rozwoju kapitału społecznego trafnie
podtrzymuje stanowisko J.S. Colemana i R.D. Pulmana o jego pogłębiającej
się erozji i możliwości powiększania w drodze edukacji zorientowanej projakościowo na intensyfikacji wychowania społecznie wartościowo osób przez
aktywność aksjologiczną i obywatelską38.
Nauczyciele w procesie kształcenia mogą spełniać funkcje: kierownika,
obserwatora, diagnostyka, osoby edukującej, organizatora, decydenta, prezentera, pomocnika, motywatora, doradcy, recenzenta39.
Aby nauczyciel mógł skutecznie sprawować te funkcje zobowiązany
jest do ustawicznego doskonalenia się. Obowiązują w nim takie funkcje nauczycielskiego kształcenia ustawicznego, jak:
1. Adaptacji – wprowadzania kandydata do zawodu;
2. Recyklizacji – pogłębiania dotychczasowego wykształcenia przez
zapoznanie się z nowym dorobkiem naukowym;
3. Specjalizacji – umożliwienia nauczycielom przygotowania się do
pełnienia kierowniczych lub zdobycia innych uprawnień;
4. Innowacji – przygotowania nauczycieli do stopniowego wprowadzania zmian w pracy dydaktyczno-wychowawczej40.
Kompetencje nauczyciela
Jakie podstawowe kompetencje – w sensie umiejętności złożonych
wyższego rzędu – są potrzebne nauczycielowi, aby mógł występować
w dopiero co wymienionych rolach, w celu realizacji wyszczególnionych funkcji,
czynności i zadań wynikających z reformy systemu edukacji? Wymaga ona od
niego, żeby był wyposażony w toku kształcenia, dokształcania i doskonalenia w
bogaty zasób wiadomości i umiejętności oraz otwarty na innowacje w swej aktywności zawodowej. Przyjmuje się, że rozległe i pogłębione przygotowanie
37
W. Ver Eecke, Ethical Dimensions of the Economy: Making Use Hegel and the Concepts of
Public and Merit Goods, Berlin-Heidelberg 2008.
38
J.S. Colman, Social Capital in the Creation of Human Capital, “The American Journal of
Socjology” 1988, No. 94; R.D. Putman, Bowling alone: malejący społeczny kapitał Ameryki,
“Res Publica Nowa” 1996; R.D. Putman, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we
współczesnych Włoszech, Kraków 1995; M. Dudzikowa, Erozja kapitału ludzkiego w szkole w
atmosferze nieufności, (w:) Kapitał społeczny w szkołach różnego szczebla, red.
M. Dudzikowa i inni, Kraków 2011, t. 2, s. 14-63.
39
R. Sadowska, Nauczyciel wielofunkcyjny, „Gazeta Szkolna” 2004, nr 1.
40
J. Kotasek, Kształcenie ustawiczne nauczycieli, (w:) Oświata i wychowanie w toku przemian, red. A. Mońka-Stanikowa, Warszawa 1979.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
26
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
teoretyczne stanowi najbardziej właściwą podstawę kompetencji nauczyciela41.
Zdaniem R.J. Yinger i M. Hendricks-Lee nauczyciel w pełni przygotowany do swej pracy, to taki który:
 Rozumie główne pojęcia technik i struktury dyscypliny (dyscyplin),
w zakresie których tworzy okazje do uczenia się, uwzględniające różne
wzory myślenia swoich uczniów;
 Wie jak dzieci uczą się i rozwijają oraz co trzeba czynić, żeby zapewnić im dostępność i wsparcie dla rozwoju intelektualnego, społecznego i osobowościowego;
 Zdaje sobie sprawę z tego, jak uczniowie różnią się pomiędzy sobą
w ich podejściu do uczenia się i konstruuje dostępne programy i techniki
nauczania, uwzględniające ich odrębności;
 Zna i stosuje rozmaite strategie nauczania, zachęca uczniów do
rozwijania
myślenia
krytycznego,
rozwiązywania
problemów
i umiejętności działania;
 Wykorzystuje rozumienie indywidualne oraz grupowe motywacje
oraz zachowania do stwarzania takiego środowiska, które zachęca do
pozytywnych interakcji społecznych, aktywnego angażowania w uczenie
się i wzmacniają motywacje;
 Stosuje wiedzę w efektywnych werbalnych, niewerbalnych
i medialnych technikach komunikacji dla kształtowania aktywnych dociekań, współpracy i wspierania interakcji w klasie szkolnej;
 Planuje podstawy wiedzy nauczanej w obrębie przedmiotów, pracę
uczniów, współpracę ze środowiskiem, cele programowe;
 Zna i stosuje formalne i nieformalne strategie oceniania dla bieżącego szacowania i zapewnienia ciągłości rozwoju uczniów pod względem
intelektualnym, społecznym i fizycznym;
 Jest refleksyjnym praktykiem, który stale ocenia efekty swoich wyborów i działań w zawodzie na rzecz uczniów, rodziców, innych kolegów
i uczącej się społeczności oraz aktywnie szuka okazji do rozwoju zawodowego;
 Kształtuje korzystne relacje z kolegami w szkole, z rodzicami
i różnymi instytucjami i podmiotami szerokiej społeczności dla wspierania
uczenia się młodzieży, jej osiągnięć i dobrostanu42.
41
K. Pacławska, Przemiany modelu edukacji nauczyciela, (w:) Edukacja Jutra. VIII Tatrzańskie Seminarium Naukowe, red. W. Kojs, E. Piotrowski, T.M. Zimny, Częstochowa 2002;
U. Ostrowska, Nauczyciel jako badacz – między ideą a realnością, „Edukacja” 1999, nr 2;
K. Żegnałek, Kompetencje współczesnego nauczyciela w opinii studentów pedagogiki, (w:)
Proces kształcenia i jego uczestnicy, red. K. Denek, A. Kamińska, W. Kojs, P. Oleśniewicz,
Sosnowiec 2010.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
27
W oparciu o analizę literatury pedeutologicznej i własne poszukiwania naukowo-badawcze poparte ponad półwieczną aktywnością w zawodzie
pracownika naukowo-dydaktycznego uważam, że kwalifikacje nauczyciela
można sprowadzić do jego kompetencji. Chodzi o kompetencje: dydaktyczno-wychowawcze, z zakresu wiedzy ogólnej43 i doradztwa zawodowego44;
psychologiczne (z psychologii: ogólnej, rozwojowej, wychowawczej, społecznej i uczenia się); poznawcze45; badawcze46; twórcze; innowacyjne; metodologiczne; metodyczne; filozoficzne (zwłaszcza aksjologiczne, moralne
i etyczne);
interpersonalne;
artystyczne;
estetyczne;
społecznoobywatelskie; rodzinne; ekologiczne; religioznawcze; organizatorskie; ekonomiczne; europejskie – potwierdzające wartości humanizmu (ideału: prawdy, dobra i piękna, wolności, sprawiedliwości, tolerancji, demokracji, poszanowania godności człowieka, szacunek dla inności, zachowanie dziedzictwa
i tożsamości religii, kultury rodzimej i europejskiej); medialno-informatycznotechniczne; krajoznawczo-turystyczne47; samokształceniowe48.
Podstawową kompetencją nauczycieli jest takt pedagogiczny
i rozumienie przez nich swoich uczniów. Chodzi o rozumienie: przyjazne
(pozbawione uprzednich nastawień i ocen); rozwojowe; analityczne; edukacyjne oraz formacyjno-wychowawcze49.
Zbiór przedstawionych kompetencji trzeba uczynić przedmiotem
funkcjonalnego, holistycznego, wielostopniowego kształcenia i doskonalenia
nauczycieli. Obejmuje ono: kształcenie wstępne, praktyki, wprowadzenie do
zawodu, dokształcanie i doskonalenie w toku pracy oraz podwyższanie kwalifikacji w rezultacie zdobywania stopni specjalizacji zawodowej. Etapy te
stanowią logiczny proces stawania się nauczycielami – coraz użyteczniej42
Podaję za: Z. Kwieciński, Nowe potrzeby i kierunki zmian kształcenia pedagogów
i nauczycieli, (w:) Tradycja i wyzwania, red. K. Pacławska, Kraków 1998.
43
S. Palka, Pedagogika w stanie tworzenia. Kontynuacje, Kraków 2003.
44
B. Baraniak, Współczesna pedagogika pracy z perspektywy edukacji, pracy i badań, Warszawa 2010; K. Czarnecki, Podstawowe pojęcia zawodoznawcze, Sosnowiec 2008;
U. Jeruszka, Kwalifikacje zawodowe. Poglądy teoretyczne a rzeczywistość, Warszawa 2006;
S.M Kwiatkowski, Kształcenie zawodowe – wyzwania. Priorytety, standardy, Warszawa 2006;
T. Nowacki, Zawodoznawstwo, Radom 2001; Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy,
Włocławek 2005.
45
B. Gołek, Poznawcze potrzeby nauczycieli, Kraków 2010.
46
W. Kojs, Przyczynek do rozważań nad programem rozwoju zawodowego nauczyciela, (w:)
Rozwój zawodowy nauczyciela, red. H. Moroz, Kraków 2005.
47
K. Denek, Poza ławką szkolną, Poznań 2002, 2008; K. Denek, W kręgu edukacji, krajoznawstwa i turystyki w szkole, Poznań 2000.
48
K. Denek, Edukacja cywilizacji informacyjnej, (w:) Kazimierz Denek. Doktor Honoris Causa
Instytutu Regionalnej Administracji i Ekonomiki w Kirowogradzie (Ukraina), red. I. Dobrzyński,
M. Zymomrya, Kirowograd 2010.
49
R. Góralska, J. Madaliński-Michalak, Kompetencje emocjonalne nauczyciela, Warszawa 2012.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
28
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
szymi profesjonalistami, świadomymi niezbędności swych poszukiwań nowych rozwiązań w swej pracy i konieczności dokształcania się oraz doskonalenia w zawodzie trudnego siewu.
Warto jednak nie zapominać, że kompetencje, których wymaga zawód nauczyciela są zawsze niekompletne, wciąż niewystarczające i stale
wymagające zmiany i uzupełnień50.
Doskonalenie zawodowe nauczycie w miejscu ich pracy
Zawód nauczycielski, bardziej niż jakikolwiek inny, wymaga doskonalenia. Jest to konieczne zarówno w sensie zwiększania efektywności edukacji, jak również w kontekście zaspokajania potrzeb dzieci i młodzieży w zakresie kształcenia ustawicznego. Stanowisko to staje się oczywiste, skoro
uzmysłowimy sobie fakt, że każdy kto naucza innych, musi sam aktywnie
rozwiązywać różne kwestie merytoryczne i metodyczne pojawiające się
w ramach przedmiotu, którego uczy, umieć aktywnie szukać odpowiedzi na
podstawowe pytania dotyczące sensu życia oraz argumentów na rzecz
otwartej stale postawy humanistycznej.
Doskonalenie ma służyć rozwojowi zawodu nauczycieli. Przechodzi
ono przez następujące etapy: wzorców metodycznych, refleksji krytycznej
nad własną pracą, samowiedzy, samokontroli i innowacji. Istotnym zadaniem
doskonalenia nauczycieli jest stymulowanie ich rozwoju zawodowego i ułatwienie przechodzenia z jego niższych faz ku wyższym. Trzeba nim objąć
progresywne zmiany w wiedzy przedmiotowej, pedagogicznej, psychologicznej, wzrost umiejętności metodycznych, utrwaloną potrzebę samooceny
i samokontroli w toku pracy szkolnej, pozalekcyjnej i pozaszkolne51j. Dlatego
doskonalenie zawodowe nie może nie uwzględniać potrzeb nauczycieli wynikających z poziomu ich wykształcenia, specjalizacji, stażu pracy, miejsca
zamieszkania i warunków życia. Intensyfikacja nauczania i wychowania,
wzbogacanie wiedzy, śledzenie teorii i praktyki pedagogicznej z punktu widzenia celów kształcenia to podstawowe zadania systemu doskonalenia
zawodowego nauczycieli52.
Interesująca nas tu aktywność nauczycieli jest zorientowana na odnawianie pogłębianie, uzupełnianie i rozszerzanie wiedzy głównie w zakresie specjalności przedmiotowej, pedagogiczno-psychologicznej oraz zagadnień spo50
R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, (w:) Pedagogika, red.
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2004, t. II, s. 293.
51
K. Denek, Edukacja pozalekcyjna i pozaszkolna, Poznań 2009, 2011.
52
K. Żegnałek, Kształtowanie postaw zawodowych przyszłych nauczycieli, (w:) Wiedza, umiejętności, postawy a jakość kształcenia w szkole wyższej, red. B Sitarska, K. Jankowski,
R. Droba, Siedlce 2009.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
29
łeczno-ekonomicznych i kulturowych. Ma ono też na celu pomaganie w adaptacji do zawodu i usprawnianie własnego warsztatu pracy, zwłaszcza nauczycieli
młodych. Ponadto przyświeca mu również służyć zdobywaniu kolejnych stopni
specjalizacji zawodowych i prowadzić do zmiany specjalizacji czyli rekwalifikacji
nauczycieli.
Jest zrozumiałe, że absolwenci uniwersyteckich studiów pedagogicznych nie zdobywają w uczelni pełnego wykształcenia. Kontynuują zdobywanie kwalifikacji w miejscu pracy. Stanowisko to bynajmniej nie przeczy założeniu, że absolwenci uniwersyteckich studiów pedagogicznych powinni uzyskać takie ukierunkowanie teoretyczno-praktyczne, które pozwoli im podjąć
pracę nauczycielską. Najlepiej, gdy absolwenci tych studiów odbywają specjalizację podczas wstępnych stażów pracy i studiów podyplomowych. Studiami podyplomowymi o charakterze przedmiotowo-metodycznym warto
objąć nauczycieli co 5-8 lat.
Podstawowym ogniwem doskonalenia nauczycieli są szkoły. Potwierdza się tu prawidłowość, że doskonalenie ma miejsce przy warsztacie
pracy nauczycieli. Odbywa się ono na posiedzeniach rad pedagogicznych,
w zespołach lub komisjach przedmiotowych. Dopełnia je doskonalenie
w rejonach metodycznych (prowadzą je nauczyciele doradcy) i ośrodkach
metodycznych (grupujących nauczycieli konsultantów z danej specjalności).
Jeżeli przyjmuje się, że nauczyciele rozwijają się w toku wykonywania zawodu, wówczas ich doskonalenie zawodowe można sprowadzić do: analizy i
krytycznej oceny dotychczas stosowanych metod aktywności zawodowej;
dobierania zmodyfikowanych, teoretycznie uzasadnionych, optymalnych
sposobów działania i stałego sprawdzania ich efektywności.
Co utrudnia nauczycielom doskonalenie zawodowe? Przede wszystkim jest to brak silnej motywacji do podnoszenia swych kwalifikacji. Wypływa
on z niezadowolenia z warunków bytowych (materialnych i mieszkaniowych)
i pracy. Niedostatki życia codziennego uniemożliwiają zakup fachowej literatury (książek i czasopism), a obciążenie obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi przeszkadza systematycznemu korzystaniu z bibliotek pedagogicznych.
Stąd aktualne staje się pytanie – na ile system edukacji obowiązujący
w Polsce daje nauczycielom możliwości efektywnego doskonalenia się?
Jednym z podstawowych problemów doskonalenia nauczycieli jest
kształtowanie ich tożsamości zawodowej.
Doskonalenie zawodowe nauczycieli, aby było efektywne nie powin-
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
30
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
no być wymuszone, może być tylko podsycane, podtrzymywane53.
Owocne doskonalenie nauczycieli wymaga zmian postaw, na których
wspiera się ich intelektualny, społeczny i zawodowy autorytet. Konieczny
jest tu wzrost poziomu świadomości pedagogicznej nauczycieli. Istotne jest,
aby adepci stanu nauczycielskiego byli ludźmi otwartymi na wartości humanistyczne, mieli rozbudzone potrzeby duchowe, motywujące ich do stałej
pracy nad sobą, nie tylko w wymiarze, jaki stawia przed nimi zawód. Nauczycielami, którzy sprostają wyzwaniom nowoczesnego kształcenia na miarę
rosnących zadań społeczno-gospodarczych, mogą być tylko osoby o predyspozycjach psychicznych, intelektualnych, gruntownie przygotowane do
zawodu i stale aktualizujące wiedzę.
W systemie kształcenia i doskonalenia nauczycieli trzeba odnieść się
z większą troską do faktu, że kultura i wrażliwość na język ojczysty nie tylko
stanowi element identyfikacji z zawodem, lecz także integralną część wychowania estetycznego, społecznego i patriotycznego. Słowo staje się nie
tylko źródłem przeżyć i emocji, ale stwarza również więź z kulturą narodową,
uczy szacunku dla form porozumiewania się ludzi.
Doskonaleniu zawodowemu nauczycieli nie mogą ujść uwadze problemy i wyzwania, przed którymi stoi współczesna edukacja, choćby takimi
jak ochrona środowiska, technologia informatyczna, nadmierna koncentracja
biedy54 i bogactwa na dwóch biegunach, zagrożenie pokoju, edukacja zdrowotna i ekonomiczna.
Pogłębianiu wiedzy i rozwojowi umiejętności krytycznej refleksji służą
takie formy doskonalenia zawodowego nauczycieli, jak: doradztwo metodyczne (konsultacje, dyskusje panelowe, ćwiczenia warsztatowe), kursy
przedmiotowo-metodyczne, trening interpersonalny i twórczego myślenia
oraz macroteaching. Zasadniczymi jego formami są: samokształcenie i doskonalenie instytucjonalne wspomagane przez doradztwo pedagogiczne.
Formy i treści doskonalenia zawodowego nauczycieli
System doskonalenia zawodowego nauczycieli w Polsce po drugiej
wojnie światowej charakteryzował się tworzeniem, znoszeniem i przekształcaniem form organizacyjnych, kalejdoskopem struktur, nazw i funkcji. Był
wielokrotnie reformowany , nie licząc zabiegów korygujących. Niestety,
zmiany te naruszały stabilność jego struktur i form organizacyjnych, ograniczały innowacyjność nauczycieli w zakresie doskonalenia przez ustawiczną
53
K. Żegnałek, Nauczyciel z powołania i dobrze wykształcony, „Życie Szkoły” 2008, nr 8.
G.J. Beyer, Otworzyć drzwi dla wszystkich... Solidarność z ubogimi, prawo do edukacji
i uczelnie katolickie w społeczeństwie amerykańskim i polskim, „Ethos” 2011, nr 4.
54
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
31
zmianę jego zasad. Nie sprzyjały motywacji do samodzielnych poszukiwań.
Podejmowane są wysiłki w celu stworzenia koncepcji doskonalenia
zawodowego nauczycieli bardziej odpowiadającego systemowej transformacji w naszym kraju. Wychodzi się z założenia, że doskonalenie zawodowe
nauczycieli stanowi niezbędny warunek profesjonalizacji ich pracy. Skuteczność doskonalenia zawodowego nauczycieli zależy od ich zaangażowania
w nie, spójności (wykorzystania istniejących możliwości), elastyczności
(uwzględnienia zmieniających się potrzeb systemu oświaty), różnorodności
w treści i formach (brania pod uwagę rozmaitych potrzeb nauczycieli).
Europejski drogowskaz kształcenia nauczycieli
Akces Polski do Unii Europejskiej jest tym z czynników, które rzutują
na kształcenie i doskonalenie naszych nauczycieli do nowych wyzwań edukacyjnych. Jest nim zdefiniowanie kanonu umiejętności nauczycieli w kontekście zmian (wyzwań), które mają swe zarzewie w społeczeństwie wiedzy.
Do obszarów tych zmian, które powinny brać pod uwagę instytucje i organizacje kształcące i doskonalące nauczycieli naIeży: rozwój społeczeństwa
wiedzy, nowy bilans umiejętności podstawowych, konieczność uczenia się
przez całe życie, nowa rola nauczycieli, zwiększenie związków edukacji
z gospodarką55, promowanie przedsiębiorczości oraz nauk ścisłych i technicznych, rozwijanie nauki języków obcych, wdrażanie europejskiego wymiaru kształcenia, umacnianie postaw demokratycznych i obywatelskich56. Wymienione obszary zmian określają zadania dla: uczelni kształcących nauczycieli, doradców metodycznych i szkół realizujących programy wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli.
W przyjętym w Barcelonie (w lutym 2002 roku) kluczowym dokumencie: „Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia” znaczną
rolę wyznacza się nauczycielowi. W ramach celu strategicznego: poprawa
jakości i efektywności systemów edukacji w UE, pierwszy z celów szczegółowych zatytułowano: poprawa jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i osób szkolących. Natomiast w zagadnieniach kluczowych, wskazujących kierunki działań w procesie przygotowywania nauczycieli do wychowywania zaakcentowano:
 określenie umiejętności, jakie powinni posiadać nauczyciele i osoby prowadzące szkolenia zgodnie z ich zmieniającą się rolą w społeczeństwie wiedzy;
 stworzenie warunków ułatwiających nauczycielom i osobom prowa55
K. Denek, Źródło kapitału ludzkiego i jego rozwoju, red. L. Pawelski, Szczecinek 2012.
M. Sielatycki, Inicjatywy Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji, „Problemy OpiekuńczoWychowawcze” 2004, nr 5.
56
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
32
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
dzącym szkolenia wypełnianie zadań, jakie stawia przed nim społeczeństwo
wiedzy, m.in. przez kształcenie i doskonalenie zawodowe w myśl zasady
uczenia się przez całe życie (kształcenia ustawicznego);
 zapewnienie odpowiedniego naboru kandydatów do zawodu nauczycielskiego - do wszystkich przedmiotów, na różnych szczeblach nauczania,
a także uatrakcyjnienie kształcenia i doskonalenia zawodowego;
 pozyskanie do nauczania i szkolenia osób, które mają doświadczenie
zawodowe w innych dziedzinach57.
Tworzenie zespołu kompetencji nauczycieli w społeczeństwie wiedzy
rozpoczęło się w naszym kraju w związku z pracami nad standardami ich
kształcenia58.
Istotnym zagadnieniem systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli jest rozwijanie kluczowych kompetencji. Zalicza się do nich: czytanie,
pisanie, liczenie, nauki ścisłe, języki obce, technologie informacyjnokomunikacyjne, umiejętności społeczne i uczenia się, przedsiębiorczość,
kultura ogólna.
Należy szczególną uwagę zwrócić na takie aspekty kwalifikacji nauczycieli, jak innowacyjność przejawiająca się umiejętnością zdobywania nowej wiedzy i praktycznego zastosowania jej przy układaniu autorskich programów nauczania, otwartość na nowe koncepcje edukacyjne i europejskość wyrażającą się znajomością i zrozumieniem ideałów wychowania proeuropejskiego, umiejętnością korzystania z bogatych zasobów wiedzy
o współczesnej Europie i sprawnego funkcjonowania w warunkach postępującej komputeryzacji wszystkich aspektów życia. Już obecnie mamy w szkołach
więcej technologii i oprogramowania niż wiedzy o tym, jak można to bogactwo
informacji wykorzystać na lekcjach. Kształtowanie tych umiejętności zwiększy
szanse Polaków w europejskim obszarze wiedzy i rynku pracy.
Do ważnych, pilnych i trudnych zadań edukacji nauczycielskiej należy uatrakcyjnienie nauczania, promowanie kultury i sztuki uczenia się, nauka
języków, doskonalenie nauczycieli w zakresie technologii informacyjnekomunikacyjnych.
Konkluzje
Przebudowa oświaty jest niemożliwa bez zmian dotychczasowego
systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Nie można przejść nad tym
do porządku dziennego. Zmiany te wymagają, aby dotąd uprawianą pedeu57
Education an training in Europe: diwerse systems shared goals for 2010, Luksemburg 2002.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie
standardów kształcenia nauczycieli, (Dz.U. RP 2004, nr 207, poz. 2110).
58
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
KAZIMIERZ DENEK
33
tologię w kategoriach powinnościowych zastąpić przez przedstawienie społeczeństwu rzeczywistego obrazu nauczyciela i jego zawodu. Nie powinien
on mieć nic wspólnego z poglądem, że szkoła ma stronić od wiedzy książkowej, bo to podobno hamuje rozwój ucznia. Rzekomo zapewnia mu pytając
go o zdanie jakie są jego zainteresowania (stara się nie narzucać, bo to
wbrew partnerstwu). Pyta ucznia co chce robić w szkole, zaniedbując co
powinien wiedzieć, rozumieć i umieć. Jakość takiej edukacji weryfikuje obraz
studentów pierwszego roku, którzy są ignorantami w zakresie podstawowej
wiedzy i umiejętności. Unikanie wymagań powoduje u większości uczniów
beztroskie lenistwo i niewyszukiwane imprezowanie. Czy ten stan rzeczy
zmienią kuratoryjni inspektorzy jakości edukacji? Zapewnie nie, jeżeli swą
aktywność sprowadzą do respektowania w pracy szkół przytaczanych z zagranicy zdań-kluczy w postaci: radosna szkoła, szkoła bliżej ucznia, szkoła
bez stresu. W rezultacie jakość edukacji ustępuje miejsca bylejakości, produkującej zadowolonych z siebie nieuków, bezradnych w życiu.
Kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli podlega zmianom. Jest jednak dziedziną ponadkadencyjną. Nie należy nią manipulować
po kolejnych zmianach na scenie politycznej Polski, które przypomina odbijanie się od ściany do ściany co cztery lata. Oznacza to, że nie ma tu miejsca na gwałtowne zmiany. Trzeba w niej kierować się zasadą T. Hausena
toczącej się reformy59 Przeciwne stanowisko reprezentuje Z. Bauman60. Dokonujące się zmiany w systemie kształcenia, dokształcania i doskonalenia
nauczycieli trzeba widzieć nie tylko w kontekście toczącej się reformy, lecz
także w dłuższej (futurologicznej) perspektywie czasu z pozycji edukacji
i nauk o niej, ponad podziałami politycznymi, w aspekcie wielopłaszczyznowych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych (zwłaszcza kapitału ludzkiego) oraz wymagań społeczeństwa wiedzy.
Brak jednolitego metodologicznego podejścia do określania funkcji,
ról i kompetencji i tożsamości nauczyciela stanowi przeszkodę w bilansowaniu, porównywaniu i badań z tego zakresu pod względem uzyskanych rezultatów. Czy dla tych potrzeb nie można sięgnąć w szerszym zakresie po badania jakościowe i umiejętne ich interpretowanie61 oraz zaadaptować technik
klaryfikacji wartości?62
59
T. Hausen, Oświata i wychowanie w roku 2000, Warszawa 1972.
Z. Bauman, Rewolucja jest jedyna nadzieją, „Przekrój” 2013, nr 18.
61
D. Silverman, Interpretacja danych jakościowych, Warszawa 2008; D. Silverman, Prowadzenie badań jakościowych, Warszawa 2008.
62
L.A. Raths, M. Harmin, S.B. Simon, Values and teaching, Toronto – London – Sidney 1978.
Por. Także: S.B. Simon, R.C. Hawley, D.D. Britton, Krystalizacja wartości, Toruń 1992.
60
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
34
NAUCZYCIEL WOBEC WYZWAŃ SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY
Kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli odbywa się we
wszystkich krajach, w tym tych, których wyniki edukacyjne są znacznie lepsze od naszych. Wiele z nich to nasi unijni partnerzy. Czy nie można by skorzystać z ich doświadczeń?
Summary
Teacher in front of the knowledge society’s challenges
Key words: teacher, knowledge society, postmodernism, neoliberalism
In the paper teacher’s pre-service and in-service training is discussed. Author argues that teachers’ training is connected with quality of educational system advancement and Polish nation and state’s values, identity as
well. Nowadays it is important aim of education specially when culture and
education in Poland are changed by postmodernism and neoliberalism. Teachers’ training needs change according to knowledge society’s challenges.
Then he discusses competences of contemporary teacher, namely educational tact and understanding pupils. He also underlines that these competences should be key element of teachers’ training at all levels.
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760