Sposoby ietody kształcenia dorosłych dla współczesnego rynku pracy

Studia Dydaktyczne 26/2014
ISSN 1230 - 1760
Julia Mianecka
Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
Rozwój nauki, techniki, przemiany dokonujące się w skali globalnej,
regionalnej i lokalnej sprawiają, że człowiek musi stale się rozwijać, poszerzać swoją wiedzę, umiejętności, zdobywać nowe kwalifikacje. W obliczu
zmieniającego się życia i warunków pracy, niezbędne jest dostosowanie się
do tych zmian poprzez odpowiednią edukację, wykształcenie i doskonalenie
swoich umiejętności. Idea edukacji ustawicznej w dzisiejszych czasach ma
ogromne znaczenie dla postępu społecznego i gospodarczego. Szeroka
oferta szkolnictwa (zwłaszcza wyższego) daje ogromne możliwości. Dziś nie
można nauczyć się „raz na zawsze”, czy „raz na całe życie”. Najlepszą inwestycją współczesnego człowieka staje się edukacja ustawiczna. Nie ogranicza się ona wyłącznie do szkoły obligatoryjnej. Dzieci, młodzież i dorośli w
coraz szerszym zakresie „uczą się”, czy „mogą uczyć się” poza ramami obligatoryjnego kształcenia intencjonalnego. Bez wątpienia istotny jest fakt, iż o
poziomie życia ludzi decyduje ogólny poziom intelektualny społeczeństwa.
Dlatego kształcenie ustawiczne powinno być niezbędnym elementem życia
każdego człowieka.
Niniejszy artykuł poświęcony jest problematyce edukacji ustawicznej
dorosłych oraz relacjom pomiędzy współczesnym rynkiem pracy a edukacją.
T. Aleksander uważa, że „kształcenie ustawiczne stanowi jednocześnie ideę, proces i zasadę. Jest ideą wymagającą realizacji przez całe życie
w sposób ustawiczny, bez przerwy. […] Oznacza ono stan uczenia się, który
trwa od narodzin człowieka do kresu jego istnienia, proces dynamiczny, nieprzerwany. Idea kształcenia ustawicznego przeczy zamiarowi zamykania go
w jednym tylko lub w kilku okresach życia”1.Idea kształcenia ustawicznego
nie należy do koncepcji całkowicie nowych. Rozważania na ten temat pojawiły się już w starożytności u takich myślicieli, jak: Konfucjusz, Hipokrates,
1
T. Aleksander, Kształcenie ustawiczne, [w:] Pedagogika społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk
(red.), Warszawa 1995, s. 295.
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
Sokrates i Platon. Natomiast w czasach nowożytnych koncepcję kształcenia
stworzył Jan Amos Komeński, który uważał, że dla człowieka każdy wiek jest
szkołą. Na uwagę zasługują również filozofowie oświecenia – J. J. Rousseau i J. A. Condorcet. W Polsce idea kształcenia ustawicznego podnoszona
była również przez Szymona Marycjusza, Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
a także przez członków Komisji Edukacji Narodowej, m.in. Grzegorza Piramowicza, Antoniego Popławskiego, Adolfa Kamieńskiego i innych. Wiek XX
to etap tworzenia się właściwego, dynamicznego i racjonalnego kształcenia
ustawicznego. Za twórcę tego kształcenia uznaje się Basila Yeaxleea (autora Lifelongeducation). Nieco później koncepcję kształcenia ustawicznego
rozwinął Richard Livingstone (Oświata przyszłości). W Polsce do tworzenia
teoretycznych podstaw kształcenia przyczynili się Bogdan Suchodolski, Ryszard Wroczyński, Józef Półturzycki, Andrzej Cieślak, Wincenty Okoń, Zofia
Matulka i wielu innych. Współcześnie zainteresowanie problematyką kształcenia ustawicznego jest znaczne, a świadczą o tym m.in. liczne konferencje,
seminaria oraz publikowane prace2.
Proces kształcenia ustawicznego realizowany jest przez ludzi indywidualnie, grupowo lub w ramach określonych instytucji.
W drugiej połowie XX wieku została sformułowana przez nauki humanistyczne i społeczne zasada kształcenia ustawicznego, zgodnie z którą
„w procesie programowania i organizowania edukacji we wszystkich jej wymiarach i na wszystkich poziomach należy respektować ciągłość doświadczeń, potrzeb, aspiracji, wiadomości i umiejętności tworzenia warunków
permanentnego ich doskonalenia, uzupełniania, unowocześniania, wiązania
w logiczne i merytoryczne całości, użytkowania w różnorodnych coraz to
nowych sytuacjach życiowych”3.
Kształcenie ustawiczne jako proces edukacyjny posiada ważne cechy, które dostrzegalne są zarówno w polskiej, jak i oświatowej rzeczywistości innych krajów. Pierwsza cecha to wielość organizatorów, czyli instytucje
wychowania przedszkolnego, szkoły wszystkich poziomów i typów, placówki
zajęć pozalekcyjnych, biblioteki, świetlice, kluby, domy i ośrodki kultury, instytucje artystyczne. Ważną rolę w organizowaniu odgrywa rodzina, zakłady
pracy, związki zawodowe, kościół, koncerny prasowe, radiowe, telewizyjne,
filmowe. Wielość organizatorów to zaleta świadcząca o dużym zaangażowaniu sił społecznych w kształcenie ustawiczne. Różnorodność form edukacji (dydaktycznych i wychowawczych) to kolejna cecha kształcenia usta2
3
Ibidem, s. 296-298.
Ibidem, s. 32.
234
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
wicznego. Dokonuje się ich podziału według różnych kryteriów. Kryterium
celu lub typu czynności (formy przyswajania, utrwalania, odnawiania, poszerzania i pogłębiania elementów składających się na kwalifikacje zawodowe
i ogólne), kryterium jakości (intensywne i ekstensywne), kryterium stosunku
do szkoły (formy szkolne i pozaszkolne). Biorąc pod uwagę grupę realizowanych celów, w kształceniu ustawicznym wyróżnia się formy dydaktyczne,
wychowawcze, artystyczne itp. oraz odnoszące się do ilości uczestników –
indywidualne, zespołowe, masowe. Można też mówić o bezpośrednich i pośrednich formach tej edukacji. Kolejną cechą jest wielopoziomowość, która
wyraża się w zróżnicowaniu treści co do ich poziomu merytorycznego, stopnia złożoności struktury różnych zajęć oraz stopnia złożoności metod kształcenia (od łatwych do trudnych). Następna cecha kształcenia ustawicznego
to ciągłość, oznaczająca stałość procesów kształceniowych i wychowawczych, brak przerw nie tylko podczas kształcenia na poszczególnych poziomach i w różnych formach, ale również w czasie przechodzenia pomiędzy
poszczególnymi poziomami i rodzajami tego kształcenia. Jest przeciwieństwem przerw, akcyjności i doraźności. Ta stałość procesu kształcenia jest
warunkiem osiągnięcia znacznych efektów edukacyjnych. Trwałość to szansa na utrzymanie wprawy w uczeniu się i gotowości do intelektualnego wysiłku. Drożność pomiędzy różnymi formami i ogniwami kształcenia to jedna z
ważniejszych cech. Umożliwia swobodne przechodzenie z jednego poziomu
kształcenia na następny, wyższy od poprzedniego, a także swobodne przechodzenie na tym samym poziomie, z jednej formy edukacji do innej – organizacyjnie i metodycznie odmiennej. Kształcenie ustawiczne cechuje również względna zwartość i wewnętrzna spójność składających się na nie
elementów edukacyjnych.
Kształcenie, które nie stanowi systemu, jest niespójne wewnętrznie
(programowo, organizacyjnie i metodycznie), nie może być skuteczne4.
W wielu krajach, mimo różnic wypływających ze specyfiki narodowej,
wyróżnia się cechy wspólne kształcenia ustawicznego, zgodnie z którymi:
 „procesy uczenia się zachodzą w różnych miejscach nie tylko
w formach zorganizowanych przez system edukacji;
 wszyscy zatrudnieni muszą posiadać umiejętność samodoskonalenia się w różnych okolicznościach, traktować miejsce pracy jako
instytucję edukacyjną;
 zmienia się charakter i wzorce pracy;
4
T. Aleksander, op.cit., s. 306-308.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
235
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY

istnieje w związku z powyższymi cechami potrzeba bardziej zaawansowanego systemu doradztwa;
 rozwój multimediów i rynku oprogramowania komputerowego
wpływa w znaczny sposób na kształcenie;
 technologie informatyczne i cyfrowe stymulują kontakty między
uniwersytetami i przedsiębiorstwami sektora ICT w zakresie
kształcenia na odległość na rynkach globalnych;
 instytucje kształcenia ustawicznego uelastyczniają odpowiedź na
potrzeby rynku i kładą większy nacisk na wiedzę użyteczną
i praktyczną;
 partnerstwo między uniwersytetami a biznesem i przemysłem ma
decydujące znaczenie dla sukcesu ekonomii wiedzy;
 rozmywają się granice między życiem zawodowym a okresem
nauki, formalną i nieformalną edukacją;
 szkoły coraz bardziej angażują się w edukację moralną i obywatelską”5.
Proces kształcenia ustawicznego może być realizowany w różnych
formach. Wyróżnia się formy szkolne i pozaszkolne, jednak w obu wypadkach mają zastosowanie różne rozwiązania organizacyjno-programowe. Do
form szkolnych zalicza się państwowe (publiczne) szkoły dla dorosłych, jak
również niepaństwowe (niepubliczne) zarówno społeczne, jak i prywatne.
Pozaszkolne formy dalszego kształcenia prowadzone są przez: stowarzyszenia, organizacje społeczno-polityczne i wyznaniowe, związki zawodowe
i inne organizacje pracownicze, organizacje branżowe i zakłady pracy, kluby
zainteresowań i usług społecznych, fundacje oraz komercyjne spółki w różnych dziedzinach szeroko rozumianej gospodarki narodowej itp6. Dominującymi formami organizacyjno-programowymi kształcenia ustawicznego są
w formach szkolnych – wskazane wyżej szkoły dla dorosłych, a także studia
podyplomowe i specjalistyczne, a formach pozaszkolnych – uniwersytety
powszechne, robotnicze, ludowe, dla rodziców, uniwersytety trzeciego wieku, studia oświatowe oraz kursy zawodowe i problemowe, spotkania autorskie, hobbystyczne i wiele innych form. W szkołach dla pracujących organizuje się kształcenie w formie nauczania stacjonarnego lub „na odległość”.
Do stacjonarnych form kształcenia należą szkoły wieczorowe lub zmianowe
dla pracujących, do form kształcenia „na odległość” – studia korespondencyjne, zaoczne, eksternistyczne oraz szkoły wielodziałowe. W szkołach sta5
E. Solarczyk-Ambrozik, Kształcenie ustawiczne w perspektywie globalnej i lokalnej: między
wymogami rynku a indywidualnymi strategiami edukacyjnymi, Warszawa 2004, s. 41.
6
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s. 373.
236
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
cjonarnych przeważa bezpośrednie oddziaływanie nauczyciela na uczniów
i studentów, w szkołach „na odległość” w różnych proporcjach oddziaływanie
pośrednie i bezpośrednie ze zdecydowaną przewagą oddziaływania pośredniego7. Studia podyplomowe uważane są przez niektórych za jeden z najbardziej charakterystycznych tworów oświatowych rewolucji naukowotechnicznej. Studia te mają na celu: umożliwienie uzyskania nowych kwalifikacji, tj. zdobycia wiedzy i umiejętności w zakresie nie objętym specjalnością
uzyskaną w wyniku ukończenia studiów wyższych, a niezbędnych do wykonywania pracy zawodowej, wprowadzanie postępu; umożliwienie zdobycia
specjalizacji w węższym zakresie w stosunku do specjalizacji uzyskanej
w wyniku ukończenia studiów wyższych; aktualizację wiedzy i umiejętności
w związku z postępem nauki i techniki8.
Istota kształcenia ustawicznego sprowadza się do intencjonalnego,
planowego i racjonalnego oddziaływania na rozwój człowieka na każdym
etapie jego życia. Ma to być taki kierunek rozwoju, który by w sposób optymalny umożliwiał kształcącemu się zajęcie właściwego miejsca w stale
zmieniającej się rzeczywistości. Oznacza to rozciągnięcie kształcenia w czasie, na wszystkie okresy życia. Jest ono procesem, który dla człowieka nigdy
się nie kończy, bo kończyć się nie może. Po upływie jednej fazy kształcenia
przedłuża się na następne, stojące na wyższym, merytorycznym poziomie.
Wskazuje ono na to, że edukacja jest całożyciowym aktem, nieprzerwanym
i zintegrowanym procesem, nie dającym się zamknąć tylko w jednym okresie
ludzkiego życia. Koncepcja ta łączy w jedną całość liczne procesy edukacyjne i wychowawcze w kilku wymiarach: czasowym, przestrzennym, metodycznym i treściowym edukacji ustawicznej.
Procesy poznawcze człowieka dorosłego w wyniku doświadczenia
życiowego i zawodowego są na ogół bogatsze i pełniejsze. Cechuje go także większa dojrzałość emocjonalna i wolicjonalna. Dlatego w literaturze andragogicznej zwraca się często uwagę na nieprzystawalność sposobów badania psychiki dzieci i młodzieży do badania psychiki dorosłego. Duże
i odmienne możliwości edukacyjne ludzi dojrzałych wskazują więc na konieczność doskonalenia metod badań psychiki człowieka. Dorosłość formułuje, jak widać, nowe wyznania dotyczące metodologii badań w obszarze
nauk społecznych, a przede wszystkim psychologii9. Jednak fakt, że różny
jest wiek, w którym osiąga się dojrzałość psychiczną do spełniania określonych zadań, ról czy funkcji społecznych, skłania do wyróżnienia w ramach
7
T. Sosnowski, op.cit., s. 70.
Ibidem, s. 73-74.
9
M. Marczuk, Uczeń dorosły i uczenie się dorosłych, Radom 1994, s. 120.
8
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
237
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
prakseologicznego aspektu dojrzałości behawioralnego i motywacyjnego
punktu widzenia. Dorosłość w tej perspektywie jest życiową, dynamiczną
wartością wychowawczą. Człowiek nie „jest dorosłym”, lecz nieustannie „staje się” nim10.
Formułowanie celów oświaty dorosłych jawi się jako problem wielostronnie złożony. W literaturze przedmiotu spotyka się takie określenia, jak:
cele oświaty dorosłych, cele kształcenia dorosłych czy cele edukacji dorosłych. Każda z tych płaszczyzn dotyczy innej kategorii problemów pedagogicznych. Często też cele oświaty dorosłych, gdyby posługiwać się tym najczęściej stosowanym w andragogice określeniem, zastępuje się takimi
określeniami, jak funkcje czy zdania. Można też zauważyć i inne perspektywy stanowienia celów oświaty dorosłych. Są to: perspektywa makrospołeczna i mikrospołeczna, w mniejszym zaś stopniu perspektywa mezospołeczna.
Pierwsza z tych perspektyw utożsamiana jest ze spojrzeniem na oświatę
dorosłych jako czynnik zmian społecznych. W takim ujęciu staje się oświata
dorosłych bardziej zagadnieniem socjologicznym czy politycznym niż pedagogicznym11.
Pojęcie celów edukacji dorosłych spełnia ważne znaczenie w życiu
człowieka dorosłego. Mówimy bowiem o celach edukacyjnych dorosłych jako
świadomym procesie kierowania własnym życiem, w konsekwencji więc własnym rozwojem. Cele edukacyjne dorosłych mogą więc być elementem
składowym ich własnych planów życiowych obejmujących ich indywidualny
rozwój.
Globalność to fakt, że cele te odnoszą się do systemów edukacji dorosłych we wszystkich krajach. Regionalność to ograniczenie ich do poszczególnych regionów lub systemów edukacji narodowej. K. Wojciechowski
pisze, że cele oświaty dorosłych można by sprowadzić do kształcenia pełnej
osobowości, a przede wszystkim takiej, która chce i potrafi twórczo ustosunkować się do wszystkich przemian życia z pożytkiem dla ogółu12. Określenia
typologii funkcji edukacji dorosłych dokonuje się więc w różnych perspektywach. Najczęściej stosowanym podziałem jest podział na funkcje zastępczą
i właściwą. Za funkcję zastępczą uznaje się takie działania, które wyrównują
braki w wykształceniu ludzi dorosłych do poziomu powszechnie obowiązującego i gwarantowanego, np. przez konstytucję. Funkcja właściwa zaś oświaty dorosłych realizuje się poza obowiązkową edukacją i dotyczy realizacji
10
R. Urbański, Dorosłość jako podstawowe pojęcie andragogiki, Poznań 1991, s. 8-13.
F. Urbańczyk, Dydaktyka dorosłych, Wrocław 1973.
12
K. Wojciechowski, Wychowanie dorosłych, Wrocław 1966, s. 16.
11
238
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
wizji lepszego życia m.in. poprzez edukację. Tak rozumiana edukacja staje
się swoistą „koncepcją” na życie.
Funkcje edukacji dorosłych zwracają uwagę na jej zmienną rolę zarówno w życiu społecznym, jak i indywidualnym. Tradycyjnie pojmowana
oświata dorosłych pełni przede wszystkim rolę stabilizacyjną, rzec można
adaptacyjną, poprzez reprodukcję istniejących ról społecznych. Od nowoczesnej zaś oczekuje się, że nie tyle będzie ona miała charakter kompensacyjny wobec całego systemu edukacyjnego czy nawet społecznego, lecz
będzie spełniała wobec niego rolę komplementarną. Co więcej, oświatę dorosłych należy traktować jako siłę dynamizującą różne procesy społeczne13.
Problematyka rozwoju człowieka dorosłego i jego kompetencji edukacyjnych długo torowała sobie drogę do uznania jej za tak samo ważną, jak
edukacja dzieci i młodzieży. Wyróżnić można trzy podstawowe perspektywy
postrzegania dorosłości jako kategorii pedagogicznej. Pierwsza z nich wiązała się z negowaniem możliwości rozwoju człowieka dorosłego, przede
wszystkim ograniczała w zasadniczy sposób możliwości jego uczenia się.
Druga perspektywa poszerzała możliwości uczenia się człowieka poza okresem dziecięctwa i młodości. Dorosłość postrzegana była jednak za okres
w życiu człowieka nieulegający dość znacznym zmianom. W kolejnej perspektywie dzieli się dorosłość na różne stadia czy fazy. Zwraca się uwagę
na rozwój różnych cech osobowości człowieka dorosłego.
Szczególną rolę w kreowaniu poglądów o możliwościach rozwoju
człowieka dorosłego wywarła koncepcja W. Jamesa, który stwierdził, że wyłączywszy sprawy własnego zawodu, jedynymi ideami, jakie w praktyce ludzie posiadają w swoim życiu, są te, które nabyli przed 25 rokiem życia. Nie
mogą oni nauczyć się niczego nowego. Bezinteresowna ciekawość należy
u nich do przeszłości, umysłem ich rządzi nawyk i rutyna, a zdolność przyswajania sobie nowych doświadczeń minęła.
Pojęcie wieku nierozerwalnie łączy się z procesem starzenia się. Ewa
Łuczak napisała, że w opinii pesymisty proces starzenia się człowieka zostaje zainicjowany niemal natychmiast po zapłodnieniu, „czyli część naszego
ciała zaczyna umierać na długo przed naszym urodzeniem”, dla innych proces ten zaczyna się z chwilą dojrzewania. Zwraca się także uwagę, że „starzejemy się starzeniem innych, zwłaszcza naszych dzieci i wnuków”, a także
„przedwcześnie przyjmowanymi na siebie dorosłymi rolami, które sprawiają,
13
H. Muszyński, Cele oświaty dorosłych i metodologiczne problemy ich stanowienia,„Studia
Pedagogiczne” 1991, nr 57, s. 27.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
239
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
że akceleracji ulega nasze dojrzewanie, co także przyśpiesza nasze zbliżenie się do starości”14.
Człowiek dorosły jako uczeń to istota uspołeczniona, umiejąca działać harmonijnie z innymi ludźmi – członkami zespołu, zdolna do tego, by
solidarnie z innymi rozwiązywać problemy intelektualne związane z procesem uczenia się. Ludzie dorośli potrafią opanować lenistwo, naukę traktują
poważnie. Edukacja jest dla nich szansą życiową na zmianę pozycji w hierarchii społecznej. Kształcenie ludzi dorosłych wymaga wiedzy o dynamice
ich rozwoju psychicznego, o czynnikach i siłach regulujących funkcje psychiki oraz jej doskonalenie, o procesach poznawczych, takich jak: myślenie czy
pamięć oraz o stylach uczenia się. Każdy człowiek tworzy własne wzory myślowe i posiada zdolności kierowania nimi15.
Osoby dorosłe najczęściej za przyczynę utrudniającą podjęcie dalszej nauki podają brak czasu. Może się to wydawać prostą wymówką, ma
ona jednak swoje przyczyny. Niepodważalnym faktem jest, że dorośli nie są
w stanie poświęcać na naukę tyle czasu, co dzieci i młodzież, inną sprawą
jest właściwa organizacja czasu.
Można zaryzykować stwierdzenie, że barierą jest tu umiejętne zarządzanie czasem. Inna bariera związana jest z wiekiem. Pojawia się lęk, że
będę np. najstarszy/a w grupie16.
Ważną grupę przyczyn, dla których dorośli obawiają się dalszego
kształcenia, są bariery natury poznawczej; utrudnienie w zakresie przetwarzania informacji, nie nadążanie ze zrozumieniem i zapamiętaniem przekazywanego materiału. Te ostatnie kłopoty wynikają z naturalnych uwarunkowań. Osobom starszym jest się po prostu trudniej uczyć niż młodszym.
Według badań przeprowadzonych przez Edwarda Lee Thorndike’a, amerykańskiego psychologa badającego procesy uczenia się, maksymalną zdolność przyswajania wiedzy człowiek osiąga w 25 roku życia, następnie zaczyna ona opadać. To jednak bardzo powolny proces. Spadek wynosi mniej
niż 1% rocznie i przynajmniej do 40 roku życia wykazujemy większą sprawność uczenia się niż w dzieciństwie.
Początkowo mogą wystąpić trudności w uczeniu. Trzeba czasu
i cierpliwości, aby przywrócić dawne nawyki uczenia się i dokonać pewnych
zmian w myśleniu w zakresie jego struktury i strategii. Istotne jest, aby dać
14
E. Łuczak, Czterdzieści lat,„Res Publica” 1995, nr 1.
E. Kowalik, Metody kształcenia dorosłych,
http://www.okun.gda.pl/zalaczniki/metody_ksztalc_doroslych.pdf [dostęp: 27.09.2014].
16
Ibidem.
15
240
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
sobie czas, nie zrażać się początkowymi trudnościami z opanowywaniem
treści17.
Celem kształcenia osób dorosłych winno być przede wszystkim reorganizowanie i doskonalenie nabytych wcześniej sprawności i systemów wiedzy. Istotnym zjawiskiem związanym z edukacją dorosłych jest ścisły związek między poziomem wykształcenia początkowego, a późniejszą chęcią
kontynuowania nauki. Osoby o najniższym wykształceniu niechętnie podejmują naukę. Regułą jest, że im wyższe początkowe wykształcenie, tym
chętniej jest ono rozwijane. Słabiej wykształconym trudniej uwierzyć skuteczność edukacji i jej efekty.
Osoby lepiej wykształcone są nastawione do kształcenia permanentnego. Wyznaczają sobie dalekosiężne cele i stopniowo je realizują. Cechuje
je wyższa motywacja osiągnięć18.
W wypadku nauki osób dorosłych kluczowe znaczenie ma odpowiednia motywacja. Konieczna jest zarówno do podjęcia kształcenia, jak również
wytrwania w postanowieniu, często bowiem zdarza się, że dorośli łatwo się
zrażają, przerywają kursy i rezygnują z podjętej edukacji. Podstawową, najczęstszą motywacją jest tzw. motywacja zewnętrzna. Związana jest ona
z sytuacją zewnętrzną: rynkiem pracy, wciąż zmieniającymi się warunkami
i wymaganiami.
Na edukację ustawiczną dorosłych trzeba też spojrzeć z perspektywy
spójności społecznej ze względu na konieczność dokształcania właśnie tych
osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy – czy to w skutek
utraty umiejętności zawodowych czy też z powodu niskiego wykształcenia
lub jego niedostosowania do potrzeb pracodawcy – po to, by umożliwić osobom wykluczonym z rynku pracy powrót na ten rynek. Edukację ustawiczną
dorosłych traktuje się więc z jednej strony jako instrument podniesienia
ogólnego poziomu wiedzy i umiejętności dostosowania się do zmieniających
się warunków, ale również jako sposób podnoszenia uczestnictwa i aktywności obywateli w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym. Stanowi on
też podstawę stabilności demokracji i komunikacji społecznej.
Wśród elementów istotnych dla stanowienia strategii rozwoju edukacji ustawicznej dorosłych ważną rolę odgrywają analizy procesów przekształceń strukturalnych, rozwoju gospodarczego, kosztów i stosunków pracy, a także prognozy zatrudnienia i bezrobocia. Wyzwania dla edukacji
ustawicznej dorosłych stanowią obok integracji ze strukturami Unii, także
17
18
Ibidem.
Ibidem.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
241
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
poprawę jakości i wzrost mobilności zasobów pracy, wyrównywanie szans
edukacyjnych mieszkańców różnych regionów oraz zwiększenie dopasowania zawodowo-terytorialnego. Głównym celem Narodowej Strategii Wzrostu
Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich jest osiągnięcie wyższego zaangażowania ludności w procesie pracy, zaś jego warunkiem koniecznym jest
podwyższenie potencjału kwalifikacyjnego zasobów, wszelkie bowiem działania podjęte dla zwiększenia poziomu wykształcenia społeczeństwa sprzyjają rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy, a także wskazanie mechanizmów niezbędnych dla realizacji tego typu celów, wśród których ważne jest
różnicowanie ofert edukacyjnych w odpowiedzi na zmieniające się potrzeby
społeczno-gospodarcze, dokształcanie i doskonalenie zawodowe przy
utrzymaniu drożności, również akredytacja programów i placówek kształcenia ustawicznego19.
Główną działalnością w życiu człowieka dorosłego jest praca zawodowa i udział w życiu społecznym – rodzinnym, samorządowym, społecznym
i kulturalnym. Skuteczność osiągania stawianych sobie przez niego mniej
lub bardziej określonych celów zależy od trafności doboru metod i form działania oraz wykorzystania sytuacji naturalnych. Podjęcie pracy zawodowej
poprzedzone jest najczęściej wyuczeniem się zawodu, lecz zdarza się, że
czynności te przebiegają równocześnie. Zawód wymaga opanowania przez
człowieka odpowiednich umiejętności i nawyków, zdobycia niezbędnej wiedzy i ukształtowania odpowiednich cech osobowości. Wspomaganie działalności zawodowej przez stałe podnoszenie wiedzy i zdobywanie nowych
umiejętności pozwala stawać się coraz bardziej kwalifikowanym i kompetentnym pracownikiem i pełniejszym człowiekiem, stwarzając podstawy do
osiągnięcia przez niego sukcesu zawodowego i nie tylko.
Edukację zawodową dorosłych częstokroć wymuszają zachodzące
w pracy, na skutek wielu czynników, zmiany. W Polsce po roku 1989 zasadniczy wpływ na przemiany w pracy miały zmiany ustrojowe. Przejście od
centralnie sterowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej wywarło ogromny wpływ na edukację, powodując zwiększenie nacisku
na kształtowanie takich cech pracownika, jak: inicjatywa, uważanie konkurencji za zjawisko normalne, gotowość do ryzyka, odpowiedzialność za sie-
19
Narodowa Strategia Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich opracowana została
w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej. Nie zawiera ona w zasadzie kwestii podatkowych,
budownictwa mieszkaniowego, polityki rolnej, polityki eksportowej, które niewątpliwie mają
znaczący wpływ na sytuację na rynku pracy. Są one przedmiotem odrębnych programów
rządowych i wraz z omawianym programem są podstawą Narodowego Planu Rozwoju.
242
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
bie oraz najbliższych przez utrzymanie się w pracy, uczenie się przez całe
życie, gotowość do zmiany zawodu, mobilność zawodowa itp20.
Ponadto przemiany w pracy zachodzą również na skutek postępu
naukowo-technicznego, którego ważnymi czynnikami były automatyzacja,
robotyzacja i komputeryzacja powodujące niejednokrotnie potrzebę zdobycia
dodatkowych kwalifikacji.
Wszystkie te przemiany decydują przede wszystkim o tym, że niezbędne jest ustawiczne kształcenie dla przystosowania w zawodzie oraz dla
rozwoju ogólnego własnej osobowości21.Mówiąc o motywach i inicjatorach
skłaniających ludzi do podejmowania decyzji o podnoszeniu poziomu wykształcenia należy przedstawić wnioski wynikające z naukowych raportów:
zauważono mianowicie, że istnieje bezpośredni związek między poziomem
wykształcenia początkowego a chęcią kontynuowania nauki w wieku dojrzałym. W prawie wszystkich krajach (należących do UNESCO – przyp. J.M.)
zaobserwowano wyraźne różnice społeczno-ekonomiczne między uczestnikami oświaty dorosłych i osobami nie biorącymi w niej udziału. Dostrzeganie
wartości oświaty zależy od statusu społecznego jednostki. Jednym z istotnych czynników motywujących ludzi dorosłych do podjęcia kształcenia jest
już posiadany poziom wykształcenia i im wyższy, tym motywacja silniejsza.
Większość dorosłych liczy na to, że po zakończeniu kształcenia
zmieni stanowisko bądź rodzaj wykonywanej pracy lub też w ogóle zmieni
zawód, a wszystko to ma najczęściej prowadzić do poprawy ich sytuacji materialnej (spodziewane podniesienie zarobków). Motywy, którymi się przy
tym kierują, są bardzo różne. U jednych jest to chęć podniesienia swoich
kwalifikacji zawodowych, inni chcą zdobyć większą wiedzę ogólną, która
pozwoli im na awans, ale jednocześnie będą mogli wykorzystać ją szerzej.
Jeszcze inni zadowolą się zdobyciem jak najmniejszym wysiłkiem upragnionego dokumentu, który pozwoli im na realizację swojego celu22. Wiele osób
czynnych zawodowo spotyka się często w pracy z przymuszaniem do
kształcenia polegającym na tym, że są informowani przez przełożonych
o tym, iż mogą zostać zwolnieni, jeśli nie zdobędą dodatkowych kwalifikacji,
które pozwolą na lepsze ich „wykorzystanie”, bądź też, że bez zdobycia dodatkowego wykształcenia nie będą w tym zakładzie mogli awansować na
wyższe stanowiska służbowe. Ci pierwsi najczęściej w obawie o utratę pracy
i niemożność zdobycia innej podejmują trud podniesienia swoich kwalifikacji
20
R. Piwowarski (red.),Oświata dorosłych. Nowe uwarunkowania i wyzwania, Warszawa 1998.
J. Lowe,Rozwój oświaty dorosłych. Tendencje światowe, przeł. A. Gulbis, M. WojciechowskaSzepczyńska, Warszawa1982.
22
A. Toffler, Szok przyszłości, przeł. W. Osiatyński, E. Grabczak-Ryszka, E.. Woydyłło, Poznań 1998.
21
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
243
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
często bez jakiejkolwiek pomocy ze strony pracodawcy. Dla drugich natomiast motywacja taka nie zawsze jest na tyle silna, aby spowodować chęć
nauki. Często pracują oni na stanowisku, na którym czują się dobrze, znają
swoją pracę i żadne zmiany nie są im potrzebne.
Mówiąc o motywach podejmowania kształcenia wspomnieć należy
również o inicjatorach tych procesów.Mogą być nimi wspomniani już przełożeni, ale również współpracownicy, którzy namawiają nas do podjęcia nauki
lub też którym chcemy zaimponować zdobywając dodatkowe wykształcenie.
Mogą to być osoby nam bliskie, rodzina, których zachowanie przyczynia się
do podjęcia przez nas tego kroku.Patrząc na motywy społeczne, może to
być presja otoczenia, określonej grupy środowiskowej, do której należymy.
Tak więc, jak widzimy, różne są motywy i czynniki inicjujące podjęcie przez
ludzi dorosłych decyzji o kształceniu i tylko od nas samych zależy czy takową podejmiemy czy też nie. Dodać również należy, że poza powyższymi
bardzo ważnym czynnikiem warunkującym uczestnictwo w oświacie dorosłych jest jej dostępność. Trudno bowiem mówić o podjęciu kształcenia, jeśli
nas na nie nie stać lub w pobliżu miejsca naszego życia nie ma placówki
oświatowej dla nas odpowiedniej.
Szybki rozwój myśli naukowej i technicznej oraz zmiany zachodzące
w stosunkach społeczno-gospodarczych wymuszają na nas podnoszenie
swojej wiedzy, aby móc przystosować się do zmieniającej się wokół nas rzeczywistości. Większość z nas zdaje sobie także sprawę z tego, że już zaledwie nieuaktualnianie posiadanych zasobów wiedzy i umiejętności przy tak
szybko zachodzących zmianach powoduje, iż nawet nie stoimy w miejscu,
ale wręcz cofamy się w swoim rozwoju. Tak więc bez względu na motywy,
jakie przedstawiamy przy podjęciu decyzji o kształceniu się, uważam, że jest
to przymus, który jedynie może być wewnętrzny – wypływająca z nas samych chęć podnoszenia swoich kwalifikacji, zdobywania nowej wiedzy,
umiejętności itp., lub zewnętrzny – to inni wymusili na nas podjęcie takiej
decyzji.
Rozwój człowieka dokonuje się w długim okresie – nie kończy się
w wieku młodzieńczym i nie można mu także wyznaczyć określonej granicy
trzydziestu, czterdziestu czy sześćdziesięciu lat. Żadna szkoła nie daje pełnego „zakończonego” wykształcenia. Ukończenie szkoły podstawowej,
średniej czy nawet uczelni wyższej nie wyczerpuje przecież procesów
kształcenia. Każda z nich pozwala tylko na zamknięcie pewnego etapu
w życiu, który umożliwia dalszy postęp. Edukacja ustawiczna dorosłych jako
proces dokonywania planowych zmian w całej osobowości człowieka, staje
się składnikiem systemu oświaty, który obejmuje instytucje realizujące różne
244
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
JULIA MIANECKA
formy upowszechniania i modernizacji wiedzy, podnoszenia kwalifikacji
i doskonalenia profesjonalnego w dojrzałym życiu człowieka. Przyjęcie tej
koncepcji stawia przed całym systemem oświatowym wiele zadań, do których zalicza się: doskonalenie kwalifikacji człowieka w toku jego życia profesjonalnego, przygotowanie młodej generacji do edukacji ustawicznej, wzmożenie roli wychowania poza szkołą przez zwiększenie oddziaływania
wychowawczego instytucji społecznych, politycznych, gospodarczych
i kulturalnych, doskonalenie struktury planowania oświatowego i sieci oświatowej23.
W gospodarce opartej na wiedzy utrzymanie przewagi konkurencyjnej zależy głównie od rozwoju i pełnego wykorzystania zasobów ludzkich.
Oczekiwania pracodawców wobec pracowników są coraz większe, a znalezienie satysfakcjonującego zatrudnienia na współczesnym rynku pracy zależy od posiadania przez potencjalnych pracowników aktualnej wiedzy merytorycznej i kompetencji. Brak odpowiednich kwalifikacji zwiększa ryzyko
bezrobocia oraz wpływa na długość czasu poszukiwania pracy. Nie bez
znaczenia są również umiejętności „miękkie” oraz zdolności do poszukiwania i utrzymania pracy. W związku z powyższym, bez nastawienia na rozwój
i stałe podwyższanie kwalifikacji oraz doskonalenia i nabywania nowych
umiejętności zawodowych i społecznych, trudno będzie sprostać ostrej rywalizacji na dzisiejszym rynku pracy. Istotny staje się tu nie tylko dostęp do
nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz umiejętności związane z obsługą komputera i Internetu, ale także dyspozycyjność
i mobilność, oznaczająca gotowość do przemieszczania w poszukiwaniu
zatrudnienia.
Obecnie, najbardziej poszukiwani kandydaci to ci, którzy oprócz wiedzy merytorycznej i biegłej znajomości języków obcych posiadają ponadto
umiejętności miękkie, jak na przykład wysokie umiejętności komunikacyjne,
samodzielność, umiejętność organizacji pracy czy umiejętność współpracy
w zespole. Sukces odniosą ci pracownicy, którzy nastawieni są na podnoszenie kwalifikacji, wykazują się inicjatywą, determinacją w dążeniu do celu,
aktywnością i kreatywnością w poszukiwaniu zatrudnienia. Osoby, które
priorytetowo traktują swój własny rozwój zawodowy i inwestują w swoją
przyszłość, niezależnie od wieku, poradzą sobie w sytuacji ogromnej konkurencyjności na dzisiejszym rynku pracy. Dla wielu pracodawców liczy się
przede wszystkim potencjał danego kandydata, jego zapał do nauki i pracy,
zorientowanie na zdobywanie nowej wiedzy oraz elastyczność, czyli umie23
J. Wołczyk, op.cit., s. 92-93.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
245
EUKACJA USTAWICZNA DOROSŁYCH A WYMÓG WSPÓŁCZESNEGO
RYNKU PRACY
jętność adaptacji do stale zmieniających się warunków i wymagań, jakie
stawia rynek pracy, a co za tym idzie, umiejętność przekwalifikowania się
w razie potrzeby. Wiedza, informacje szybko się jednak dziś dezaktualizują,
dlatego współczesny pracownik, niezależnie od zajmowanego stanowiska
i specjalności zawodowej, czy jest właścicielem firmy czy też pracuje na etacie, musi być otwarty na wyzwania i zmiany, z jakimi muszą się zmierzyć
firmy czy organizacje w gospodarce rynkowej. Jak widać, umiejętność szybkiego uczenia się i zastosowanie zdobytej wiedzy w praktyce są potrzebne,
aby osiągać dobre rezultaty w pracy i utrzymać swą konkurencyjność na
rynku pracy.
Dbanie o rozwój intelektualny, przykładanie dużej wagi do kwestii
ustawicznego kształcenia i uzupełniania kwalifikacji jest najlepszym sposobem na planowanie i samodzielne decydowanie o rozwoju własnej ścieżki
kariery zawodowej.
LIFELONG LEARNINGADULT EDUCATION A REQUIREMENT OF MODERN LABOUR
MARKET
Summary
Article is devoted to issues of adult continuing education for the labor market and the
rapid change staking placein the modern world. The author draws attention to the need and
the specificity of the permanent training of human development. The Present set adult with
the need to transform its activity, it requires a solid educational activation.
Keywords: lifelong learning, professional competence, adult education, educational animation, knowledge-based society.
246
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760