Tarnowski pomysłodawca telewizji

rocznice
Tarnowski pomysłodawca telewizji
Przed ponad stu laty o wynalazkach tego Polaka pisała prasa w całej Europie oraz w Ameryce. Z prezentacją swoich
osiągnięć zapraszano go nawet do Chin. Znał się z Gabrielą Zapolską, Janem Paderewskim, a przyjaźnił z Markiem
Twainem i Kazimierzem Przerwa-Tetmajerem. Cesarz
Austrii Franciszek Józef I osobiście odbierał od niego dar
na 50-lecie swego panowania. Król Hiszpanii Alfons XIII,
któremu materiał kuloodporny wynalazcy uratował życie w
zamachu bombowym, udekorował go orderem „Izabeli Katolickiej” co było równoznaczne z nadaniem szlachectwa. Za
udoskonalenie opatentowanej wcześniej przez innego Polaka ojca Kazimierza Żeglenia kamizelki kuloodpornej car
Mikołaj II nadał mu Order Świętej Anny, ale wynalazca nie
przyjął go z powodów patriotycznych. Jego nazwisko wymieniają dziś wszystkie fachowe encyklopedie i leksykony
na świecie. Jan Szczepanik, o którym mowa, był znanym i
podziwianym w świecie wynalazcą, a dziś, może poza Krosnem, gdzie dorastał i Tarnowem gdzie jest pochowany,
właściwie jest nieznany w swoim rodzinnym kraju.
Trudne dzieciństwo
Szczepanik zwany „polskim Edisonem” albo „da Vincim z
Galicji” urodził się 142 lat temu 13.06.1872 r. w Rudnikach
k. Mościsk (obecnie Ukraina) jako nieślubne dziecko Marianny Szczepanik. Gdy Marianna musiała wyjechać do Lwowa
w celach zarobkowych małym Jankiem zaopiekował się jej
brat Ludwik. Po niespodziewanej śmierć Marianny (data
śmierci się nie zachowała) wychowaniem małego Janka zajęła się ciocia Salomea oraz dziadkowie ze Zręcina koło Krosna, Stanisław i Katarzyna Szczepanikowie. Swoją edukacje Jan
Szczepanik rozpoczął w szkole ludowej w Krośnie, do którego to miasta przeniosła się po swym ślubie z Wawrzyńcem
Gradowiczem ciocia Salomea. Sami nie posiadali własnych
dzieci, więc zaopiekowali się Janem jak rodzonym synem.
W tamtym czasie rozpoczęła się długoletnia przyjaźń Jana
z późniejszym poetą, prozaikiem i tłumaczem - Franciszkiem Pikiem. Inspirowali się wzajemnie. Dzielili pasje
humanistyczne i ambicje twórcze o cym mogą świadczyć
prace malarskie Szczepanika czy jego gra na skrzypcach.
Ojcem chrzestnym Franciszka Pika był Ignacy Łukasiewicz,
którego twórcza postawa mogła być inspiracją dla Jana
Szczepanika. Razem z Franciszkiem zwiedzał pola naftowe
i urządzenia wiertnicze, bywał w pracowni Łukasiewicza
i poznawał aparaturę badawczą. Po ukończeniu w 1885 r.
szkoły podstawowej naukę kontynuował w gimnazjum w
Jaśle, w którym zabłysnął z matematyki i fizyki, ale szkoły
nie ukończył, głównie z powodu poważnych problemów
z greką. Wtedy przyszli mu z pomocą rodzice przyjaciela
– Pikowie. Szczepanik przeniósł się w 1888 r. do Krakowa
i zamieszkał u państwa Pików, którzy się tam przenieśli i
w roku 1891 został absolwentem seminarium nauczycielskiego w Krakowie, z uprawnieniami nauczyciela szkoły
ludowej.
strona 16
Władysław II Jagiełło
580 rocznica śmierci
Pasja wynalazcza
Szczepanik został skierowany do pracy i nauczał
w podkarpackich wioskach takich jak Potok koło
Jedlicza, Lubatówka koło Iwonicza Zdroju, Korczyna koło Krosna. W tym czasie dokonywał
pierwszych odkryć, które spowodowały, że w 1896
r. porzucił zawód nauczyciela i wrócił do Krakowa, gdzie oddał się w całości swej prawdziwej
pasji. Roczny pobyt w tym mieście był punktem
zwrotnym w jego życiu, gdyż zetknął się tam ze
środowiskiem naukowym i nawiązał znajomości, z których najważniejszą była ta z właścicielem
sklepu fotograficznego - Ludwikiem Kleinbergiem. Kleinberg zgodził się finansować badania i
wdrażanie wynalazków Szczepanika. Już w 1896
r. dokonał gruntownych zmian w maszynie tkackiej
służącej do wytwarzania gobelinów. Tworzenie
patronów tzn. schematów tkanego później obrazka (pracownik malował odpowiednie kratki
papieru farbą) zastąpił urządzeniem przenoszącym
obrazek na patron jak w aparacie fotograficznym.
Dodatkowo uprościł proces przenoszenia obrazka
z patronu na elementy maszyny tkackiej za pomocą
elektromagnesów. Spowodowało to, że gobelit
tworzony do tej pory przez 5 tygodni można było
wykonać w pół godziny. W roku 1898 Szczepanik
wyjechał do Wiednia, gdzie nie tylko prowadził
swoje badania w różnych dziedzinach techniki, ale
utkał wówczas największy gobelin świata – 148cm
długości i 120cm szerokości. Był odwzorowaniem
czerwiec 2014
dwukropek 156
Jogaiła po polsku zwany Jagiełłą, urodził się w 1348 roku,
był synem wielkiego księcia litewskiego Olgierda i ruskiej
księżniczki Julianny.
Po śmierci Olgierda w 1377 r. Jagiełło rozpoczął wraz ze swoim stryjem Kiejstutem faktyczne rządy na Litwie. Jednakże
olbrzymie państwo zbudowane przez Giedymina (sięgające
po Smoleńszczyznę na wschodzie,ziemie Rusi kijowskiej
na południu, Twer i Witebsk na północy) zagrożone było
ze wszystkich swych stron, a szczególnym zagrożeniem dla
istnienia państwa litewskiego były ciągłe najazdy Zakonu
Krzyżackiego, któremu w roku 1339 papież dał pełną swobodę w chrystianizacji Litwy. Konflikt pomiędzy Kiejstutem a Jagiełłą dotyczący wyboru drogi rozwoju Litwy był
wyborem między Litwą pogańską a Litwą chrześcijańską.
Doskonale rozumieli to Krzyżacy, którzy chcieli doprowadzić
do wojny domowej i dlatego zawarli układy najpierw z Kiejstutem w 1379 r. a później z Jagiełłą w 1380 na mocy których
Zakon otrzymał zgodę na podbój Żmudzi. W roku 1380
Kiejstut zajął Wilno i usunął Jagiełłę do Krewa, jednak w
1382 r Jagiełło dzięki poparciu Skirgiełły odzyskał Wilno i
Troki. W tym czasie Witold syn Kiejstuta uciekł z więzienia w
Krewie i zwrócił się o pomoc w odzyskaniu swojej ojcowizny
do Krzyżaków. Krzyżacy zrywając rozejm wraz z wojskami
Witolda w roku 1383 najechali Kowno, Troki i Wilno, rok
później Jagiełło w wyniku tajnych rozmów uzyskał pojednanie z Witoldem (który otrzymał Podlasie i Grodno) i stał
się jedynym władcą Litwy. Najważniejszym problemem dla
Jagiełły stała się chrystianizacja Litwy, ponieważ niemożliwe było dalsze istnienie tak dużego państwa pogańskiego
w chrześcijańskiej Europie. Jagiełło dzięki rodzinie swojej
prawosławnej matki Julianny rozpoczął rozmowy z Moskwą
Dymitra Dońskiego,jednak przyjęcie prawosławia mogłoby doprowadzić do całkowitej utraty ziem ruskich i nie uchroniłoby Litwy od najazdów Krzyżaków. Naturalnym partnerem
w walce z Zakonem Krzyżackim była Polska, dlatego też
rozpoczęto rozmowy z panami polskimi i królową Elżbietą
Bośniaczką (matką Jadwigi). Dla panów polskich związek z
Litwą dawał perspektywę:
1. Wzmocnienia roli Polski jako kraju z rąk którego pogańska
Litwa przyjmuje chrześcijaństwo
2. Umożliwiał wspólne występowanie przeciwko Zakonowi
Krzyżackiemu
3. Umożliwiał zerwanie zaręczyn Jadwigi z Wilhelmem
Habsburgiem, którego nie chciano na tronie polskim
4. Umożliwiał ekspansję na ziemie ruskie.
14 sierpnia 1385 roku w Krewie podpisano dokument, w
którym Jagiełło w zamian za powołanie na tron polski i ślub
Dwukropek 156
z królową Jadwigą Andegaweńską przyrzekał
ochrzcić się z całym ludem litewskim, uwolnić polskich jeńców, odzyskać utracone ziemie
i połączyć Litwę z Polską. 15 lutego 1386 roku
Jagiełło wraz z braćmi przyjął w Krakowie
chrzest i imię Władysław a trzy dni później odbył się ślub z Jadwigą.
4 marca 1386 r w Krakowie arcybiskup
gnieźnieński Bodzenta koronował Władysława
Jagiełłę na króla polski. Misja chrystianizacji
Litwy rozpoczęła się od ustanowienia w Wilnie
pierwszego biskupstwa w 1387 roku podległego metropolii gnieźnieńskiej, a sam Jagiełło
przełożył “Wyznanie wiary” i “Ojcze nasz” na
język litewski. W 1390 roku, Witold wraz z
bojarami litewskimi niezadowolonymi z polityki obsadzania urzędów litewskich Polakami
i przy poparciu Krzyżaków uderzył na Wilno,
do 1392 roku Witold odzyskał wszystkie ziemie
Kiejstuta: Troki, Żmudź, Grodno i Nowogródek.
Jagiełło w wyniku tajnych rozmów skłonił Witolda do zerwania z Zakonem i na zjeździe w Ostrowie powierzył Witoldowi zarząd nad państwem litewskim. W roku 1401 w Wilnie Jagiełło
oddał Witoldowi Wielkie Księstwo Litewskie w
dożywotnie władanie, natomiast Witold wraz z
dworem i bojarami uznawał się za wasala Polski
i przyrzekał, że będzie “ przy Koronie i królu stać
wiernie i nieść we wszystkich potrzebach pomoc
przeciwko nieprzyjaciołom”, po śmierci Witolda
czerwiec 2014
strona 25
TRYBUNA CZYTELNIKÓW
Instrukcja obsługi mężczyzny
Na początku XX wieku na pograniczu Śląska Austriackiego i Galicji najpopularniejszą lokalną gazetą polską był
„Dziennik Cieszyński”. Gazeta popularyzowała wtedy kodeks dla młodych mężatek, który jest prawdziwą instrukcją
obsługi mężczyzny.
Artykuł na ten temat zamieścił „Dziennik Cieszyński” w numerze 211 z 15 września 1911 roku. Kodeks, który ułożyła rumuńska królowa-poetka Carmen Sylva, można z powodzeniem
stosować nawet i dzisiaj, o czym zapewniła mnie moja żona,
której najbardziej przypadł do gustu punkt 5. 10. Ale nade wszystko okazuj szacunek teściowej:
pamiętaj, że mąż twój ją kochał, zanim pokochał
ciebie.
Takim dekalogiem posługiwały się panie sto lat
temu żyjące na pograniczu galicyjsko-śląskim.
Ciekawe co myślą o tej instrukcji współczesne kobiety? Strach pomyśleć!
Cyprian Zabłocki.
nadesłał Krzysztof Tanewski
Relaks z Erato
NOC
Przyjdziesz nocą. Zostaniesz do
rana
I otulisz mnie lekko ramiony.
Ja ci powiem: o, moja nieznana.
Ty mi powiesz: o, mój wytęskniony.
1. Nigdy nie zaczynaj z mężem sprzeczki, a jeśli sprzeczka
być musi, to nie ustąp, póki na swojem nie postawisz.
2. Nigdy nie zapominaj, iż jesteś żoną człowieka, a nie Boga;
więc nie dziw się jego słabościom.
3. Pieniędzy od męża nie żądaj za często, staraj się, by ci te
starczyły, jakie ci daje początkiem każdego tygodnia.
4. Gdy spostrzeżesz u męża szerokie serce, to pamiętaj, że
on ma także żołądek; miej dobre starania o jego żołądek, a
niebawem zjednasz sobie jego serce. (angielskie matki powtarzają zamężnym córkom: „Feed the brute! Paś bydlę!”)
5. Od czasu do czasu, ale niezbyt często, dopuść, aby mąż
miał w danej rzeczy ostatnie słowo: tomu przynosi radość, a
tobie wcale nie szkodzi.
6. Gazetę czytaj całą, a nie jeno sensacyjne w niej wiadomości: mąż będzie z tobą chętnie rozmawiał o nowinkach
i nawet o polityce.
7. Nawet w godzinie dąsów nie susz mężowi głowy.
8. Od czasu do czasu palnij mu jaki komplemencik, powiedz
mu np., że jest ze wszystkich mężów najlepszy, najporządniejszy, najlepiej wychowany, a jednocześnie daj mu do
poznania, że sama nie zawsze jesteś bez zarzutu.
9. Jeżeli mąż twój jest rozumny, mądry i obrotny, to bądź
mu dobrą koleżanką; jeżeli ociężały i gnuśny, bądź mu przyjaciółką i doradczynią.
strona 24
czerwiec 2014
obrazu Henryka Rauchingera i przedstawiał apoteozę 50-lecia
panowania cesarza Austro - Węgier Franciszka Józefa I. Cesarz
osobiście odebrał gobelin podarowany mu przez Szczepanika.
Ten gest cesarz odwzajemnił Szczepanikowi zwalniając go, w
drodze wyjątku, z 3-letniej służby wojskowej. Jednak w roku
1900 władze austriackie ponownie wezwały wynalazcę do jej
odbycia i w ten sposób trafił do Przemyśla. Pozwolono mu jednak nadal pracować naukowo, ale poza swoim laboratorium. Tam
poznał najpierw swojego przyszłego teścia - lekarza Zygmunta
Dzikowskiego, a następnie jego córkę Wandę. W 1897 r. Szczepanik opatentował w Anglii telektroskop, czyli urządzenie
do przekazu na odległość kolorowego obrazu i dźwięku przy
pomocy impulsów elektrycznych. Projekt zawierał rozwiązania, które później faktycznie zastosowano w technikach
telewizyjnych. Projekt ten wzbudził wówczas sporą sensację,
ale ze względów finansowych i możliwości ówczesnej techniki
nie został zrealizowany. W tym czasie Szczepanik spotkał się
i zaprzyjaźnił z Markiem Twainem, który przybył do Europy
z zamiarem zakupu patentu na maszynę tkacką Szczepanika.
Do transakcji nie doszło, ale Twain zapisywał w swoim dzienniku treść rozmów ze Szczepanikiem. Wykorzystał je w dwóch
swoich utworach: “The Austrian Edison Keeping School
Again” (1898 r.) oraz “From the London Times of 1904”. Szczepanik natomiast wykonał dla Twaina gobelin z wizerunkiem i
autografem pisarza.
Będziesz moja. Ustami się wpije
W wargi twoje, od nocnych róż
krwawsze,
Obłąkany szał szczęścia przeżyję,
Ale umrze coś we mnie na zawsze.
Zacałuję się sobą! W pierścieni
Splot drgający zakłuje twe ciało,
I uśniemy rozkoszą zmęczeni
I niepomni, że wszystko się stało.
Obudzimy się. Ciężką nienawiść
W głuchych duszach bez słów poczujemy
Zło nam w oczach zaświeci, jak
zawiść,
I jak głaz będzie smutek nasz niemy.
Ale nocą znów przyjdziesz. Do rana
Będziesz słodko mnie tulić ramiony.
Ja ci powiem: o, moja nieznana!
Ty mi powiesz: o, mój wytęskniony!
Julian Tuwim
dwukropek 156
Rodzina
Po zakończeniu służby wojskowej Szczepanik przyjechał do
Tarnowa w przeddzień swego ślubu z Wandą Dzikowską. W
dniu 8 listopada 1902 roku młodzi wzięli ślub w tarnowskiej bazylice katedralnej. Tuż po ślubie nowożeńcy opuścili Tarnów
i udali się do Wiednia, gdzie zakupili mieszkanie. W tym
czasie Szczepanikowie wiele podróżowali po Europie, zwiedzili między innymi Paryż i Londyn. W roku 1904 urodził się
ich pierwszy syn - Andrzej. Fabryki tkackie Szczepanika (w
Krakowie, Brukseli, Roubaix we Francji i Barmen w Niemczech) podupadały finansowo ze względu na zmniejszające
się zainteresowanie gobelinami. Wynalazca popadł w tarapaty finansowe i rodzina Szczepaników musiała opuścić
Wiedeń. Pomogli im wtedy rodzice Wandy, którzy zaproDwukropek 156
ponowali wspólne zamieszkanie w Tarnowie. W
czasie pobytu w Tarnowie (1906 - 1914) przyszły
na świat kolejne ich dzieci Zbigniew, Bogdan,
Bogusław oraz Maria, a Jan opatentował szereg
wynalazków z dziedziny fotografii barwnej.
W 1907 roku zdarzył się w jego rodzinie tragiczny
wypadek. Podczas jednej z wizyt u znajomych w
Tarnowie ich synek Andrzej pozostał pod opieką
służącej. W czasie zabawy chłopiec wpadł do studni i utopił się. Nieszczęście to oderwało na około
3 lata wynalazcę od jego pracy badawczej. W czasie I wojny światowej Szczepanikowie opuszczają
na krótko Tarnów udając się do Wiednia. Po wojnie
Jan Szczepanik większość czasu spędził poza
domem, głównie w laboratorium w Berlinie. Tam
też podupadł na zdrowiu i dopiero na dzień przed
śmiercią został przywieziony przez żonę, teścia i
syna ponownie do Tarnowa. W niedzielę 18 kwietnia
1926 roku Jan Szczepanik zmarł. Przyczyną śmierci był rak wątroby.
Wynalazki
Jest autorem około 50 wynalazków i blisko stu
opatentowanych pomysłów technicznych. Trudno wszystkie wymienić. Jednym z ważniejszych
był wynalazek związany z udźwiękowieniem
filmu opatentowany tylko w Wiedniu przez co
skorzystali z niego inni pomijając całkowicie
nazwisko Szczepanika. Kolorowa fotografia
małoobrazkowa jeszcze do niedawna opierała się
na jego patentach. Szczepanik prowadził badania nad filmem barwnym, uzyskując spore sukcesy - jego metodą wyprodukowano kilkanaście
filmów kolorowych, wyświetlając po raz pierwszy
24 klatki filmu na sekundę. Wśród ważniejszych
jego odkryć trzeba wspomnieć jeszcze o kolorymetrze (urządzeniu do kontroli barw), karabinie
elektrycznym, fotosculptorze - przyrządzie pomocnym przy kopiowaniu rzeźb, czy caloridulu
- samoczynnym regulatorze ciągu kominowego
w paleniskach kotłowych. Ten ostatni wynalazek
dawał 20 procent oszczędności w zużyciu węgla
w kotłach parowych. Polski naukowiec pracował
także nad łodzią podwodną, samolotem z ruchomymi skrzydłami, śmigłowcem z podwójnym
układem wirnika czy sterowcem, jeszcze przed
Ferdynandem von Zeppelinem.
W ostatnim wywiadzie ze Szczepanikiem opublikowanym w „Wiadomościach Tarnowskich” na
pytanie - skąd się wzięła jego fascynacja techniką?
– odpowiedział krótko, że to dar Boży. Był niezwykle skromnym człowiekiem.
czerwiec 2014
Witold Iwańczak
Tekst ukazał się w Tyg. Kat. „Niedziela” NR 24/2012
strona 17