Żydzi aleksandryjscy - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Żydzi Aleksandria założona ok. 331 r. przed Chrystusem, zamieszkiwana
była przez Greków, Rzymian, Egipcjan, Syryjczyków i Żydów. Ośrodkiem, w
którym koncentrowało się życie naukowe i w którym mieszkali uczeni, było
Muzeum (ogród muz). Było ono częścią kompleksu pałacowego. Znajdowało
się tam obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny i zoologiczny, a
także pracownie chirurgiczne /S. Drozd, Celsus – epikurejczyk czy platonik,
w: Studia z filozoficznej tradycji chrześcijaństwa, red. M. Manikowski,
Filozofia XXVIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998,
63-85, s. 63/. Z ośrodkiem tym związani byli m. In. Euklides, Archimedes,
Ptolomeusz i Galen. Ze względu na sposób organizacji pracy oraz zakres
badań
Muzeum
Aleksandryjskie
uważane
jest
za
pierwowzór
zinstytucjonalizowanych placówek naukowych. Tam znajdowała się
Biblioteka Aleksandryjska. Składała się w zasadzie z dwóch bibliotek:
większej, zwanej Bruchejon (ok. 490 tys. zwojów), i mniejszej, zwanej
Serapejon (ok. 42 tys. zwojów). W skład biblioteki wchodziło piśmiennictwo
greckie, egipskie, etiopskie, hebrajskie i perskie. Bruchejon spłonęło w czasie
oblężenia miasta przez Juliusza Cezara. Serapejon zostało wzbogacone przez
Antoniusza zbiorami Biblioteki Pergamońskiej (ok. 200 tys. zwojów).
Serapejon przetrwało do wieku IV po Chrystusie /Tamże, s. 64/. Dzieło
Celsusa Prawdziwe słowo powstało około 178 r. w Rzymie lub Aleksandrii.
Zachowało się dzięki Orygenesowi, w jego piśmie Contra Celsum, które
zawiera około dziewięćdziesiąt procent Prawdziwego słowa, w większości w
postaci cytatów. Stanowi ono totalny, starannie przygotowany atak na
chrześcijaństwo, na naukę i poglądy chrześcijan (S. Kalinkowski).
„Rozwijające się chrześcijaństwo napotykało wrogość „pogan”, przejawiającą
się w trzech aspektach: 1. Wrogim stosunku opinii publicznej do chrześcijan;
2. szykanach i represjach stosowanych wobec wyznawców nowej wiary przez
władze państwowe; 3. Nieprzychylnych uwag lub pism skierowanych pod ich
adresem przez elity intelektualne” /Tamże, s. 67.
+ Żydzi Aleksandria założona około 331 roku przed Chrystusem,
zamieszkiwana była przez Greków, Rzymian, Egipcjan, Syryjczyków i Żydów.
Ośrodkiem, w którym koncentrowało się życie naukowe i w którym mieszkali
uczeni, było Muzem (ogród muz). Było ono częścią kompleksu pałacowego.
Znajdowało się tam obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny i
zoologiczny, a także pracownie chirurgiczne /S. Drozd, Celsus – epikurejczyk
czy platonik,, w: Studia z filozoficznej tradycji chrześcijaństwa, red. M.
Manikowski, Filozofia XXVIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 1998, 63-86, s. 63/. Z ośrodkiem tym związani byli m. in. Euklides,
Archimedes, Ptolomeusz i Galen. Ze względu na sposób organizacji pracy
oraz zakres badań Muzeum Aleksandryjskie uważane jest za pierwowzór
zinstytucjonalizowanych placówek naukowych. Tam znajdowała się
Biblioteka Aleksandryjska. Składała się w zasadzie z dwóch bibliotek:
większej, zwanej Bruchejon (ok. 490 tys. zwojów), i mniejszej, zwanej
Serapejon (ok. 42 tys. zwojów). W skład biblioteki wchodziło piśmiennictwo
greckie, egipskie, etiopskie, hebrajskie i perskie. Bruchejon spłonęło w czasie
1
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
oblężenia miasta przez Juliusza Cezara. Serapejon zostało wzbogacone przez
Antoniusza zbiorami Biblioteki Pergamońskiej (ok. 200 tys. zwojów).
Serapejon przetrwało do wieku IV po Chrystusie /Tamże, s. 64/. Dzieło
Celsusa Prawdziwe słowo powstało około 178 r. w Rzymie lub Aleksandrii.
Zachowało się dzięki Orygenesowi, w jego piśmie Contra Celsum, które
zawiera około dziewięćdziesiąt procent Prawdziwego słowa, w większości w
postaci cytatów. Stanowi ono totalny, starannie przygotowany atak na
chrześcijaństwo, na naukę i poglądy chrześcijan (S. Kalinkowski).
„Rozwijające się chrześcijaństwo napotykało wrogość „pogan”, przejawiającą
się w trzech aspektach: 1. Wrogim stosunku opinii publicznej do chrześcijan;
2. Szykanach i represjach stosowanych wobec wyznawców nowej wiary przez
władze państwowe; 3. Nieprzychylnych uwag lub pism skierowanych pod ich
adresem przez elity intelektualne” /Tamże, s. 67.
+ Żydzi Aleksandryjscy alegoryzowali filozofię Greków poprzez apokryficzne
umiejscowienie jej rodowodu w Mojżeszu. „Aby uporać się z całą masą
problemów osobistych, zawodowych i politycznych, jakie zewsząd otaczały
zajęcie, jakim trudnili się humaniści, uciekli się oni do dobrze znanego
retorycznego chwytu – który nie wyszedł nigdy z użycia, odkąd tylko doszło
do pierwszego starcia pomiędzy filozofią a poezją – stosowanego notabene
przez każdą ze stron: starożytni filozofowie dla własnych celów zalegoryzowali
Homera i Hezjoda, a następnie sama filozofia zalegoryzowana została przez
kolejne pokolenie poetów. Aleksandryjscy Żydzi i chrześcijańscy Apologeci
zalegoryzowali filozofię Greków poprzez apokryficzne umiejscowienie jej
rodowodu w Mojżeszu czy też Chrystusie. Św. Augustyn zalegoryzował całość
antycznego nauczania, aby uczynić z niego służkę dla teologii. Tak więc,
kiedy przyszła kolei humanistów, oni także posłużyli się chwytem
alegorycznej interpretacji – tym razem chodziło o poetów antycznych” P. A.
Redpath, Odyseja mądrości. Od filozofii do transcendentalnej sofistyki,
(Wisdom's Odyssey. From Philosophy to Transcendental Sophistry, Copyright
by Editions Rodopi B. V., Amsterdam-Atlanta, 1997), Lublin 2003, s. 165.
“Alegoryzacje połączyli oni z tezą Ockhama, że natura, w jakiś tajemny
sposób, wytwarza w umyśle człowieczym idee ogólne. Odrzucili oni procedury
wyjaśniające wielkich scholastyków średniowiecznych, takich jak św.
Tomasz, którzy rozumowali na bazie bezpośredniego świadectwa zmysłów
oraz w oparciu o autorytet wiary, po których dopiero następowała dedukcja.
Zamiast tego zaproponowali oni starszą – i bardziej wschodnią – egzegezę
retoryczną, która dla wydobycia prawdy, znajdującej się głębiej, wymaga
rozumowania indukcyjnego. Inaczej mówiąc chodziło o dedukcyjną
generalizację nastawienia umysłowego czy też motywów autora, w tym
wypadku poety starożytnego (czyli o to mniej więcej z czym spotykamy się
obecnie we współczesnej psychologii) /Ch. Trinkhaus, In Our Image and
Likeness: Humanity and Divinity in Italian Humanist Thought, Chicago:
University of Chicago Press 1970, tom 2, s. 688/” Tamże, s. 166.
+ Żydzi aleksandryjscy Apokryficzność filozofii Wpływ Cycerona na
Renesans. Skłaniając się w stronę stoickich poglądów Cycerona, wcześni
humaniści renesansowi zwracali się zatem w stronę swojej własnej, włoskiej
tradycji, która kontynuowała ten sam apokryficzny pogląd na filozofię, jaki
przekazali jej w spadku aleksandryjscy Żydzi, chrześcijańscy Apologeci i św.
Augustyn. Pogląd ten mieszał filozofię z wiedzą ezoteryczną oraz z retoryką
2
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
lub z triwium. Każdy, kto chce zrozumieć umysłowość renesansową, musi
zauważyć, że duch, który nią porusza, nie jest w pierwszym rzędzie
filozoficzny. Jest on natury teologicznej, zainicjowany nie przez zawodowych
teologów, ale przez nominalistów i uczonych humanistów. Ożywia on na
nowo antyczną retorykę, którą Sokrates i Platon nazwaliby muzyką, oraz
wszelkie umiejętności literackiej twórczości artystycznej w służbie
objawienia. Skoro już zrozumiemy ten podstawowy fakt, zniknie wszystko to,
co mogło wydawać się dziwne w renesansowej mentalności. Weźmy
przykładowo zamęt panujący wokół użycia terminu „humanizm”, który ma
określać dominujące zasady poruszające tamtym czasem. Dlaczego myśliciele
renesansowi posłużyli się tym właśnie terminem na określenie ruchu
związanego ze studiowaniem klasyków? Dzisiejszym wydać się to może
dziwne. Nie było w tym jednak nic dziwnego dla chrześcijan renesansu.
Cyceron posługiwał się przecież terminem studia humanitatis „w sensie
wolnej i dosłownej edukacji” /P. O. Kristeller, Renaissance Thought: The
Classic, Scholastic, and Humanist Strains, New York: Harper and Row,
Publishers 1955, s. 9/. /P. A. Redpath, Odyseja mądrości. Od filozofii do
transcendentalnej sofistyki, (Wisdom's Odyssey. From Philosophy to
Transcendental Sophistry, Copyright by Editions Rodopi B. V., AmsterdamAtlanta, 1997), Lublin 2003, s. 141.
+ Żydzi aleksandryjscy Księgę Barucha zaliczona do cyklu Jeremiasza z
Lamentacjami oraz Listem Jeremiasza. „Barucha Księga, w zbiorze
katolickich ksiąg biblijnych deutero-kanoniczne pismo noszące imię
Barucha, a przez tradycję żydowską aleksandryjska zaliczone do cyklu
Jeremiasza z Lamentacjami oraz Listem Jeremiasza; z Biblii gr. (LXX) księgę
Barucha przejęli chrześcijanie. Jakkolwiek Księga Barucha została napisana
najprawdopodobniej w języku hebrajskim lub aramejskim, zachowała się
jedynie w przekładzie greckim. Nie zawiera jej też kanon hebrajski, a
opierający się na nim krytycy niekatoliccy począwszy od okresu reformacji
zaliczają księgę Barucha do apokryfów. Wszystkie orzeczenia urzędu
nauczycielskiego Kościoła oparte na świadectwach pisarzy chrześcijańskich,
począwszy od II w. wymieniają księgę Barucha jako natchnioną i
kanoniczną. Vg dołączyła do księgę Barucha. List Jeremiasza, który stanowi
jej rozdział 6; LXX natomiast uważa oba pisma za niezależne (wymienia je po
Lamentacjach). W księdze Barucha można wyróżnić prolog (Ba 1, 1-14),
nadający księdze perspektywę historyczną, modlitwę wygnańców,
stylizowaną na zbiorowe wyznanie grzechów (1,15 — 3,8), sekcję
sapiencjalną o charakterze parenetycznognomicznym (3,9—4,4) i wreszcie
zbiorową lamentację Jerozolimy, zawierającą także akcenty pocieszające (4,
5-5, 9). Części te istniały prawdopodobnie najpierw niezależnie od siebie, a
połączył je w całość nieznany redaktor, który zapewne dodał prolog,
przypisując całość Baruchowi. Dane historyczne prologu (Baltazar
przedstawiony jako syn Nebukadnezara II, nie znany zupełnie arcykapłan
jerozolimski Joakim, zwrot srebrnych naczyń liturgicznych sporządzonych
przez króla Sedecjasza, składanie ofiar na miejscu świątyni jerozolimskiej po
jej zburzeniu, odczytanie księgi wobec króla Joakina uwięzionego w Babilonie
itd.) budzą zastrzeżenia; trudno je przypisać autorowi żyjącemu w VI w.
przed Chr. występują one natomiast w innych, późnych księgach (np. Dn). K.
B. wykazuje nadto powinowactwo lit. z kan. księgami zredagowanymi w II w.
3
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
przed Chr. (por. 1,15—2,9 z Dn 9,5-19) lub nieco starszymi ich źródłami,
nadto z apokryficznym PsSal 11, 4-8 (por. Ba 5, 1. 6-10). Rodzaje literackie
księgi odpowiadają bardziej epoce hellenizmu niż czasom niewoli
babilońskiej. Dlatego współczesna krytyka jednogłośnie odmawia Baruchowi
autorstwa tej księgi, stwierdzając, iż jej autorzy (redaktor) posłużyli się
imieniem Baruch podobnie jak autorzy ksiąg Mądrości, Koheleta i wielu
Psalmów – imionami Salomona lub Dawida” /L. Stachowiak, Barucha
Księga, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z.
Sułowski, Lublin 1985, 90-91, s. 90.
+ Żydzi aleksandryjscy otrzymali przywileje dawne od Klaudiusza, przyjaciela
Heroda Wielkiego. Z wybuchem powstania Żydów w Palestynie w roku 66
Grecy w Aleksandrii powstali przeciwko Żydom. Bogaci Żydzi przyjmowali
kulturę grecką (Arystobul, Aristeas, Filon). Po upadku Masady w roku 73
grupa Żydów przybyła do Egiptu, nawołując do powstania przeciwko
Rzymowi, lecz bogaci Żydzi z Aleksandrii wydali ich Rzymianom. W ten
sposób politéuma ich została uratowana przez likwidacją, aż do czasów
upadku powstania za rządów Trajana (115-117). Była to ostatnia
kontrofensywa w Aleksandrii. Wykorzystano wyjazd połowy rzymskiego
garnizonu na walkę z Partami w Mezopotamii. Żydzi szybko zdobyli miasto,
zawładnęli znaczną częścią Egiptu, Cyrenajki i Cypru. Skończyło się oto
„holokaustem” /R. Trevijano Etcheverría, Orígenes del cristianismo.
Transfondo judío del cristianismo primitivo, Ed. Publicaciones Universidad
Pontificia Salamanca, Salamanca 1995 s. 95/. Żydzi w Cyrenajce, w
powstaniu 115-117, spustoszyli kraj, a w końcu zostali pokonani.
Drugorzędną przyczyną powstania w roku 115 było to, że sytuacja prawna
Żydów w czasach rzymskich w Egipcie pogorszyła się, w odniesieniu do
czasów Ptolomeuszy. Pierwszorzędną przyczyną była ich nacjonalistyczna
religia. W obu stronach była niemiłosierna nienawiść. Żydzi ufali w szybkie
nadejście Królestwa Bożego. Uważali oni, że w wojnie Partów z Rzymem moc
Rzymska będzie zniszczona przez wojska ze wschodu. Historyk Jazon z
Cyreny opisuje sytuację Żydów w Cyrenajce, nawiązując do 2 Mch 2, 23.
Miasto Cyrena za czasów Augusta było miejscem napięć między jego greckimi
władzami a politéuma Żydowskim. Po roku 70 nie było aktów krwawej
przemocy przeciwko Żydom, ale były prześladowania, w wyniku których
zabrano majątki 3000 bogatym Żydom. Po upadku powstania w Palestynie,
po roku 70 przybyło do Cyrenajki wielu uciekinierów. Był wśród nich
Jonatan, zelota, który nakłaniał do rewolucyjnego powstania Żydów z
najuboższych warstw społecznych. Mamiąc obietnicą znaków i cudów
wyprowadził masy na pustynię, do walki z Rzymianami. Epizod ten naświetla
fragmenty Ewangelii św. Marka, Mk 13, 21-22 /Tamże, s. 96.
+ Żydzi aleksandryjscy w diasporze myśleli o Mojżeszu jako o pierwszym
filozofie i nauczycielu rodzaju ludzkiego. „Boccaccio przejmuje pałeczkę po
Petrarce. Pisze genealogię bogów (De genealogia deorum), w której zajmuje się
pochodzeniem poezji, religii i teologii. Wersję Petrarki uzupełnia ważną
modyfikacją – że to mianowicie Mojżesz był pierwszym poetą (priscus poetae).
Boccaccio ślady boskiego pochodzenia poezji wywodzi od Mojżesza – czyli
bardzo podobnie do tego, jak średniowieczni uczeni arabscy myśleli o
Arystotelesie jako falsafah, czyli filozofie, lecz także i na modłę tego, jak to
Żydzi aleksandryjscy w diasporze myśleli o Mojżeszu jako o pierwszym
4
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
filozofie i nauczycielu rodzaju ludzkiego. Posuwa się przy tym niemal tak
samo daleko jak to uczynił Artapanus, który sugerował, że Mojżesz i Muzajos
to jedna i ta sama osoba. Boccaccio w ten sam apokryficzny sposób jak i
aleksandryjscy Żydzi istnienie sztuk wśród gojów wywodzi z poetyckiej i
wieszczej transmisji idącej od Izraelitów” P. A. Redpath, Odyseja mądrości.
Od filozofii do transcendentalnej sofistyki, (Wisdom’s Odyssey. From
Philosophy to Transcendental Sophistry, Copyright by Editions Rodopi B. V.,
Amsterdam-Atlanta, 1997), Lublin 2003, s. 170/. „Religia z pochodzenia –
jak sądzi – jest monoteistyczna. Od czasów następców Noego, prawdziwa
religia ulegała wciąż zepsuciu, które przybrało znaczne rozmiary gdzieś za
czasów Abrahama. W przygotowaniu nadejścia Chrystusa, a przez to
powrotu do monoteizmu, w Izraelu pojawili się prorocy. Poeci mieli wyjść
właśnie spośród proroków, z Mojżeszem jako pierwszym poetą. Boccaccio
postrzegał wczesnych poetów greckich jako historycznych następców
Mojżesza, a przez to w pewnym sensie proroków. Lecz ich zewnętrzny
wizerunek ukrywał głębsze tajemnice, jakie się pod nim skrywały /Ch.
Trinkhaus, In Our Image and Likeness: Humanity and Divinity in Italian
Humanist Thought, Chicago: University of Chicago Press 1970, tom 2, s.
695/. Tajemnice te z kolei zostały zakryte jeszcze bardziej przez idee i język
filozofów, którzy starożytny grecki mit poddali depersonifikacji i alegoryzacji.
Konkludując: całego Homera oraz judaizm skrywa w sobie Platon /Tamże, s.
693-696/” P. A. Redpath, Odyseja mądrości…, s. 171.
+ Żydzi aleksandryjscy wieku I popierani przez Klaudiusza, przyjaciela
Heroda Wielkiego. Wraz z wybuchem powstania żydów w Palestynie w roku
66 grecy w Aleksandrii powstali przeciwko żydom. Bogaci żydzi przyjmowali
kulturę grecką (Arystobul, Aristeas, Filon). Po upadku Masady w roku 73
grupa żydów przybyła do Egiptu, nawołując do powstania przeciwko
Rzymowi, lecz bogaci żydzi z Aleksandrii wydali ich Rzymianom. W ten
sposób politéuma ich została uratowana przez likwidacją, aż do czasów
upadku powstania za rządów Trajana (115-117). Była to ostatnia
kontrofensywa w Aleksandrii. Wykorzystano wyjazd połowy rzymskiego
garnizonu na walkę z Partami w Mezopotamii. Żydzi szybko zdobyli miasto,
zawładnęli znaczną częścią Egiptu, Cyrenajki i Cypru. Skończyło się oto
„holokaustem” W042 95.
+ Żydzi aleksandryjscy wieku I uważali, że Mojżesz i Abraham stali się
filozofami. Świadek tej metamorfozy, Eupolemius pisze w II wieku przed
Chr.: „Mojżesz był pierwszym mędrcem. W pierwszym rzędzie nauczał Żydów,
a potem poprzez Fenicjan także i Greków. Mojżesz był ponadto pierwszym,
który spisał prawa dla Żydów” /E. R. Curtius, European Literature and the
Latin Middle Ages, tłum. W. R. Task, New York: Pantheon Books 1953. s.
211-212/. Do pierwszej połowy I wieku przed Chr. Artapanus utrzymywał, że
Abraham nauczył astrologii Egipcjan i Fenicjan, oraz że, co się tyczy
Mojżesza: Grecy nazywają go... Musaeus Ten Moysos (sic!) był nauczycielem
Orfeusza. Jako dojrzały mężczyzna obdarował on rodzaj ludzki wieloma
wielce pożytecznymi rzeczami. Wynalazł statki i maszyny do transportu
kamieni, a także broń dla Egipcjan i maszyny do nawadniania, sprzęt
wojskowy, i filozofię. Wielki myśliciel żydowski, Filon, kontynuował to
wchłanianie filozofii przez judaizm opisując Mojżesza jako filozofa a judaizm
jako źródło filozofii /Tamże, s. 21/. Po tym początkowym wymieszaniu
5
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
filozofii z ezoteryczną doktryną, przekazaną Grekom z biblijnego objawienia,
apokryficzna tradycja dotycząca natury i powstania filozofii wykładana była
przez wczesnych chrześcijańskich Apologetów. Chodzi tu głównie o Klemensa
Aleksandryjskiego i Orygenesa, którzy opierając się na kopiach Żydów
aleksandryjskich - ale także zaprowadzając w nich własne, odpowiednie
zmiany – dostrzegli, że prawdziwa filozofia przebywa w osobie Chrystusa /E.
Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, tłum. S.
Zalewski, Warszawa: PAX 1987, s. 31-43/. Głoszenie, że jedna osoba może
równocześnie być chrześcijaninem i filozofem w ścisłym znaczeniu tego słowa
zaczęło nastręczać niemało kłopotów wyznawcom Jezusa z Nazaretu, nieomal
natychmiast po tym, kiedy to po raz pierwszy doszło do spotkania Aten i
Jerozolimy. W jaki sposób jeden i ten sam człowiek miał wierzyć jak
chrześcijanin i myśleć jak starożytny grecki filozof? Podejście do
rzeczywistości u jednego było tak radykalnie odmienne od podejścia
drugiego, że jakakolwiek unia ich obu zdawała się prawie niemożliwa /P. A.
Redpath, Odyseja mądrości. Od filozofii do transcendentalnej sofistyki,
(Wisdom's Odyssey. From Philosophy to Transcendental Sophistry, Copyright
by Editions Rodopi B. V., Amsterdam-Atlanta, 1997), Lublin 2003, s. 83-84.
+ Żydzi aleksandryjscy wieku I. Napięcie pomiędzy żydami mieszkającymi w
Aleksandrii a jej obywatelami greckimi narosło na początku I wieku. Doszło
do prześladowań żydów. Gubernator rzymski, chcąc rozdzielić jednych od
drugich, nakazał żydom skoncentrować się w jednej dzielnicy. Grecy
zawładnęli synagogami i umieścili w nich podobizny ubóstwionego cesarza
Kaliguli. Cesarz ten chciał także zakazać kultu w świątyni Jerozolimskiej
W042 94.
6