Prawo cywilne cz. II. Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego
Transkrypt
Prawo cywilne cz. II. Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego
1 Szkoła Policji w Katowicach Prawo cywilne cz. II Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego oraz zdarzeń cywilnoprawnych Opracowanie: nadkom. Piotr Górnik podkom. Janusz Kaleta ŁA PO O C JI LI S ZK Zakład SłuŜby Kryminalnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2009 2 Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2009 KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach 3 Spis treści Wykaz waŜniejszych skrótów 5 Wstęp 7 1. Charakterystyka stosunku cywilnoprawnego 9 2. Charakterystyka zdarzenia cywilnoprawnego 10 3. Konsekwencje zdarzeń cywilnoprawnych 11 4. Klasyfikacja zdarzeń cywilnoprawnych 11 5. Elementy zdarzeń cywilnoprawnych 15 Literatura 20 4 5 Wykaz waŜniejszych skrótów art. artykuł Dz. U. Dziennik Ustaw k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) s. strona n. następne 6 7 Wstęp Z sytuacjami uregulowanymi przez prawo cywilne spotykamy się na co dzień. RównieŜ policjanci w trakcie wykonywania codziennych czynności słuŜbowych bardzo często mają do czynienia z zagadnieniami wchodzącymi w zakres tego prawa. W związku z tym znajomość zagadnień z zakresu prawa cywilnego pozwoli funkcjonariuszom Policji lepiej wykonywać czynności słuŜbowe, a takŜe wykorzystać tę wiedzę w Ŝyciu codziennym. Publikacja ta jest kontynuacją opracowania z zakresu prawa cywilnego, w którym przedstawiono charakterystykę prawa cywilnego, jego systematykę, zasady w nim występujące oraz źródła prawa cywilnego. W skrypcie przedstawione zostały róŜne podziały zdarzeń cywilnoprawnych, opierając się przede wszystkim na zdarzeniach cywilnoprawnych wyodrębnionych przez Aleksandra Woltera, Jerzego Ignatowicza i Krzysztofa Stefaniuka. W pracy korzystano z najnowszej literatury z zakresu prawa cywilnego, komentarzy, orzecznictwa sądów oraz glosów autorytetów prawa cywilnego. Wskazane jest zapoznanie się przez policjantów z proponowanym opracowaniem, tym bardziej Ŝe w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu przeznaczona jest niewielka liczba godzin dydaktycznych. W pracy oparto się o stan prawny na dzień 31 sierpnia 2009 r. 8 9 1. Charakterystyka stosunku cywilnego W codziennym Ŝyciu mamy do czynienia z róŜnego rodzaju zdarzeniami, wśród których moŜemy wyróŜnić sytuacje prawnie obojętne oraz sytuacje wiąŜące się, poprzez przepisy, z róŜnorodnymi skutkami normatywnymi. Stosunki społeczne, które są uregulowane za pomocą norm prawnych nazywamy stosunkami cywilnoprawnymi1. W stosunku cywilnoprawnym moŜemy wyróŜnić następujące elementy: 1) podmioty stosunku prawnego, między którymi stosunek zachodzi. Zgodnie z art. 1 k.c. są nimi osoby fizyczne oraz osoby prawne. Uznanie podmiotowości osób fizycznych i osób prawnych oznacza moŜność występowania w charakterze podmiotu praw i obowiązków wynikających ze stosunków cywilnoprawnych i określamy je jako zdolność prawną. Jednocześnie, poza ograniczeniami, przyznaje im zdolność do czynności prawnych, a więc zdolność do nabywania prawa i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych; 2) przedmiot stosunku prawnego, którym jest określone – dozwolone, nakazane czy zakazane – zachowanie się uczestników stosunku cywilnoprawnego, oparte o wzorzec postępowania zawarty w normie prawa cywilnego. Jest to wszystko, na co są skierowane obowiązki i uprawnienia podmiotów tego stosunku. Przedmiotem stosunku prawnego jest zawsze zachowanie się człowieka, a niekiedy równieŜ pewien obiekt materialny lub niematerialny, którego to zachowanie się dotyczy, np. zgodnie z art. 734 k.c. stosunek prawny zlecenia, z którego dla przyjmującego zlecenie wynika obowiązek dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie; 3) treść stosunku prawnego czyli prawa i obowiązki jego stron, a więc podmiotów tego stosunku. Uprawnienia oznaczają moŜliwość określonego zachowania się, obowiązek zaś oznacza powinność nakazanego zachowania się Prawu jednego 1 Por. P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu, Olsztyn 1996, s. 20. 10 podmiotu odpowiada zawsze określony obowiązek innego podmiotu, przy czym często podmiot mający prawo ma równieŜ obowiązek w stosunku do osoby zobowiązanej. Wzajemne prawa i odpowiadające im obowiązki stanowią treść stosunku prawnego2. 2. Charakterystyka zdarzenia cywilnoprawnego Ze stosunkiem cywilnoprawnym ścisły związek ma zdarzenie cywilnoprawne. Wynika on z tego, Ŝe powstanie, zmiana lub ustanie kaŜdego stosunku prawnego, a więc równieŜ stosunku cywilnoprawnego, zaleŜne jest od istnienia stanu faktycznego, z którym dyspozycja normy prawnej łączy skutek. Wszystkie fakty wiąŜące się ze skutkami normatywnymi mającymi znaczenie w obszarze stosunków cywilnoprawnych zaliczamy do zdarzeń cywilnoprawnych3. A więc zdarzeniami cywilnoprawnymi nazywany jedynie takie fakty lub okoliczności, z którymi hipotezy norm wiąŜą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne4. Chodzi więc tutaj o zjawiska realne chociaŜ mogące wywołać odmienne w swym charakterze skutki cywilnoprawne, np. ukończenie 18 lat pozwala człowiekowi osiągnąć szerszy zakres zdolności do czynności prawnych, czy teŜ zapłata naleŜnego odszkodowania spowoduje wygaśnięcie zobowiązania. NaleŜy pamiętać, Ŝe zakres zdarzeń cywilnoprawnych nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu prawnego. Jednocześnie zdarzenie cywilnoprawne, poza wywołaniem skutków w obrębie prawa cywilnego, moŜe ponadto wywołać konsekwencje w innej gałęzi prawa. Uszkodzenie ciała jest zdarzeniem cywilnoprawnym mogącym spowodować m.in. konieczność pokrycia kosztów leczenia (art. 444 k.c.), a jednocześnie jest takŜe zdarzeniem karnym, gdyŜ względem sprawcy moŜliwe jest zastosowanie sankcji przewidzianej w kodeksie karnym (art. 156 lub 157 k.k.)5. 2 3 4 5 Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s. 43 - 44. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione, Warszawa 2000, s. 114-115. Por. Z. Radwański, Prawo cywilne-część ogólna, wyd. 6, Warszawa 2003, s. 209. Por. E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005, s. 108-109. 11 3. Konsekwencje zdarzeń cywilnoprawnych Zdarzenia cywilnoprawne mogą przejawiać się w róŜnorodny sposób, dlatego mogą one spowodować: 1) powstanie stosunku cywilnoprawnego, przy czym naleŜy pamiętać, Ŝe kaŜdy stosunek cywilnoprawny powstaje w wyniku zdarzenia prawnego; 2) zmianę jego podmiotu (podmiotów) z tym, Ŝe nie we wszystkich stosunkach prawnych zmiana taka jest dopuszczalna; 3) zmianę treści stosunku cywilnoprawnego. JeŜeli jednak zmiana ta jest tak doniosła, Ŝe powoduje przekształcenie określonego w ustawie typu danego stosunku cywilnoprawnego, wówczas naleŜy przyjąć, Ŝe w miejsce dawnego stosunku cywilnoprawnego powstaje nowy; 4) zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego, przy czym jedynie prawo własności moŜe utrzymać się dosłownie wieczyście6. Ponadto przepisy prawne przewidują róŜnorodne inne konsekwencje prawne, które jednak są funkcjonalnie podporządkowane wspomnianym wyŜej skutkom prawnym i dlatego są brane pod uwagę w procesie stosowania prawa z uwagi na konieczność rozstrzygnięcia kwestii bezpośrednio dotyczących samego stosunku cywilnoprawnego7. NaleŜy podkreślić, Ŝe w skład stanu faktycznego, od którego norma prawna uzaleŜnia powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego mogą wchodzić równieŜ elementy, które nie są zdarzeniami prawnymi w podanym wyŜej znaczeniu, np. wpływ na powstanie skutku prawnego mogą mieć pewne stany psychiczne8. 4. Klasyfikacje zdarzeń cywilnoprawnych Nauka stara się uporządkować zdarzenia według pewnych kryteriów. Sposób przeprowadzania klasyfikacji zdarzeń prawnych nie jest w doktrynie jednolicie 6 Por. Z. Radwański, op. cit., s. 209-210. TamŜe, s. 215. 8 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 115. 7 12 ustalony i moŜemy się spotkać z róŜnymi ich podziałami. RóŜnorodne klasyfikacje zdarzeń prawnych, dokonywane według tych kryteriów, pozwalają na uzmysłowienie sobie róŜnorodności faktów, z którymi normy prawa cywilnego łączą skutki prawne. Według Aleksandra Lipińskiego zdarzenia prawne dzielą się na: 1) zachowania się podmiotów prawa, w tym przybierające postać oświadczeń woli (zgodnych z prawem, bezprawnych); 2) akty organów państwa zarówno generalne, jak i indywidualne; 3) upływ czasu; 4) inne okoliczności.9 Natomiast według Zbigniewa Szczurka zdarzenia cywilnoprawne moŜemy podzielić na dwie zasadnicze grupy: 1) zdarzenia niezaleŜne od woli ludzkiej, jak np. poŜar nie będący wynikiem podpalenia, naturalna śmierć człowieka, upływ czasu (zdarzenia te mogą powodować wyrządzenie szkody i obowiązek wypłaty odszkodowania, wygaśnięcie określonych stosunków prawnych, przedawnienie roszczeń); 2) zdarzenia zaleŜne od woli ludzkiej, które mogą polegać na działaniu (czynnym zachowaniu się), np. na zawarciu umowy, wystawieniu weksla, jak i na zaniechaniu (biernym zachowaniu), np. niewłączeniu przez kierowcę w nocy świateł w samochodzie i spowodowaniu wypadku; zdarzenie to moŜe powodować obowiązek naprawienia szkody. Ponadto zdarzenia prawne moŜna podzielić równieŜ na: 1) akty prawne nienormatywne – to akty prawne, do których powstania dochodzi w trybie wykonywania obowiązujących przepisów. Akty te nie tworzą nowych, powszechnie obowiązujących reguł postępowania. Nie są one źródłami prawa, a celem ich jest rozstrzygnięcie konkretnej sytuacji. Są to więc zawsze akty o charakterze indywidualno – konkretnym; 2) czyny – są to działania następujące z woli działającego, zmierzające do wywołania skutków prawnych, jak i czyny dokonywane bez zamiaru wywołania skutków prawnych, ale skutki takie wywołujące. Czyny moŜna podzielić na: 9 A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 79. 13 a) dozwolone – czyny, które nie są przez prawo zabronione i nie są podejmowane z zamiarem wywołania skutków prawnych, ale skutek taki wywołują, b) niedozwolone (bezprawne) – są to działania obiektywne sprzeczne z ustanowionymi w przepisach prawa nakazami lub zakazami określonego zachowania10. Podział zdarzeń cywilnoprawnych przedstawia równieŜ Z. Radwański, który dzieli je na czynności konwencjonalne i inne zdarzenia. Jako podstawę tego podziału formułuje sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego. Natomiast jeŜeli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, wtedy chodzi o czynności konwencjonalne. Ponadto przedstawia typologię zdarzeń prawnych poprzez wyróŜnienie pewnych ich typów ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną. Na podstawie tego wyróŜnia następujące ogólne typy zdarzeń prawnych: 1) czynności prawne – jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego, 2) działania prawne zbliŜone do czynności prawnych i dlatego wymagające łącznego rozwaŜenia z czynnościami prawnymi, np. oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć, 3) orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne, 4) niewykonywanie uprawnień w określonym czasie11. Inny podział zdarzeń cywilnoprawnych przedstawiają m. in. A. Wolter, J. Ignatowicz i K. Stefaniuk. Wymienieni dokonują podziału zdarzeń cywilnoprawnych zgodnie ze schematem graficznym, który zostanie omówiony w dalszej części pracy: 10 11 Z. Szczurek, op. cit., s. 42. Por. Z. Radwański, op. cit., s. 211-212. 14 ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu działania czyny czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych czyny bezprawne czyny zgodne z prawem kategorie normatywne obejmujące czyny i zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu czynności prawne (oświadczenia woli) akty administracyjne orzeczenia sądowe przejawy woli podobne do oświadczeń woli zawiadomienia o pewnych zdarzeniach czynności czysto faktyczne czyny niedozwolone bezpodstawne wzbogacenie Rys. 1. Schemat graficzny klasyfikacji zdarzeń cywilnoprawnych wg A. Woltera, J. Ignatowicza i K. Stefaniuka12 12 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 124, E. Gniewek, op. cit., s. 109-111. 15 5. Elementy zdarzeń cywilnoprawnych13 Zgodnie z przedstawionym przez A. Woltera, J. Ignatowicza i K. Stefaniuka schematem, zdarzenia cywilnoprawne moŜna podzielić na: 1) zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu – są to wszystkie zdarzenia niezaleŜne od woli ludzkiej, tj. upływ czasu, urodzenie się człowieka, śmierć człowieka, poŜar; 2) działania – rozumie się przez nie zachowanie człowieka, które jest wynikiem jego woli. Dlatego zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu fizycznego nie będzie działaniem, a jedynie zdarzeniem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jednocześnie naleŜy zaznaczyć, Ŝe znaczenie tego terminu (działanie) nie pokrywa się z potocznym znaczeniem, poniewaŜ poprzez działanie rozumie się niekiedy takŜe zaniechanie, czyli powstrzymanie się od działania14. W grupie działań wyróŜniamy dwojakiego rodzaju zachowania się podmiotów z podziałem na: 1) czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych – są to zachowania podmiotów zmierzające bezpośrednio i celowo do wywołania z góry załoŜonych skutków prawnych; 2) czyny – w wyniku zachowania podmiotów wystąpienie skutków jest niezamierzone, np. uszkodzenie lub zniszczenie cudzego przedmiotu uruchomi odpowiedzialność odszkodowawczą sprawcy, choć zazwyczaj nie zamierzał on wywoływać tego rodzaju następstw swego działania15. W ramach czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych wyróŜniamy zachowania trojakiego rodzaju: 13 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 115-123. Por. TamŜe, s. 116. 15 E. Gniewek, op. cit., s. 109. 14 16 1) oświadczenia woli jako element czynności prawnej – wśród zdarzeń cywilnoprawnych czynności prawne spełniają najdonioślejszą rolę. Nieodzownym elementem czynności prawnych jest co najmniej jedno oświadczenie woli. Pojęcie to jest utoŜsamione z wolą osoby dokonującej czynności prawnej, wyraŜoną przez kaŜde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym równieŜ przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.16 Oświadczenie woli jest wynikiem procesu rozpoczynającego się w psychice osoby je składającej. Jednak do wywołania skutku prawnego konieczne jest wyraŜenie woli w postaci jakiegoś zachowania. W związku z powyŜszym dane zachowanie się ludzi moŜe być uznane za oświadczenie woli, jeŜeli: a) jest na tyle zrozumiałe, aby przynajmniej w drodze wykładni moŜna było ustalić jego sens, b) wynikająca z niego decyzja dotyczy spraw normowanych przez prawo cywilne, a nie prawnie obojętnych, c) nie jest spowodowane przymusem fizycznym, d) złoŜone jest na serio. Oświadczenie woli nie musi być wyraźne, moŜe być dorozumiane; 2) orzeczenia sądowe – zdarzeniami cywilnoprawnymi są orzeczenia o charakterze konstytutywnym, a więc te, które statuują nowy stan prawny. W tej grupie moŜna wyróŜnić: a) orzeczenia stwierdzające obowiązek złoŜenia oświadczenia woli zastępujące to oświadczenie – w wypadku uchylenia się podmiotu, na którym ciąŜy obowiązek złoŜenia oświadczenia woli, od jego spełnienia, sąd na Ŝądanie osoby, której przysługuje roszczenie będące korelatem tego obowiązku, stwierdza obowiązek złoŜenia oświadczenia określonej treści, a z chwilą uprawomocnienia orzeczenie to zastępuje to oświadczenie. Obowiązek złoŜenia oświadczenia woli moŜe wynikać z róŜnych zdarzeń, z którymi norma prawna wiąŜe taki skutek, np. moŜe być skutkiem 16 Por. TamŜe, s. 113-114. 17 czynności prawnej czy teŜ wynikać z aktu administracyjnego. NaleŜy pamiętać, Ŝe orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli bez względu na to, czy i jaka forma szczególna wymagana jest z mocy ustawy lub umowy dla czynności prawnej będącej przedmiotem obowiązku pozwanego; b) orzeczenia wydawane na podstawie szczególnych upowaŜnień ustawowych w sprawach określonych w tych przepisach – stosunek prawny moŜe powstać, ustać lub ulec przekształceniu z mocy orzeczenia sądowego tylko wtedy, gdy taka kompetencja sądu wynika z uregulowania ustawowego określającego sytuację, w której sąd na wniosek oznaczonej osoby lub z urzędu moŜe ukształtować nowy stan prawny. Orzeczenia konstytutywne wydawane na podstawie szczególnych upowaŜnień ustawowych pełnią róŜną rolę. Szczególne znaczenie niektórych z nich polega na tym, Ŝe skutków prawnych związanych z ich wydaniem nie moŜe wywołać zgodna decyzja stron stosunku cywilnoprawnego, lecz mogą one nastąpić jedynie z mocy orzeczenia sądu. Poza tym jednak ustawa przewiduje równieŜ sytuacje, w których wydanie orzeczenia kształtującego określony stosunek prawny jest swoistą alternatywą dla zgodnych oświadczeń woli stron danego stosunku prawnego; 3) akty administracyjne – przez akt administracyjny rozumie się jednostronne oświadczenie organu administracji publicznej określające władczo, na podstawie ustawy lub przepisów wydanych z jej upowaŜnienia, sytuację prawną konkretnego adresata w konkretnej sprawie. Do zdarzeń cywilnoprawnych zaliczamy te akty administracyjne, które powodują samodzielnie lub stanowią przesłankę powstania, zmiany bądź ustania stosunku cywilnoprawnego. Bez względu na to, Ŝe akt administracyjny moŜe wywołać skutki cywilnoprawne lub stanowić przesłankę powstania takich skutków, a więc, Ŝe moŜe być zdarzeniem cywilnoprawnym, jest on instytucją prawa administracyjnego. 18 Dlatego teŜ przepisy tego prawa regulują podstawy i tryb wydawania aktów administracyjnych oraz przesłanki waŜności i sankcje wadliwości17. Czynami nazywamy te działania, z którymi norma prawna łączy określony skutek prawny niezaleŜnie od tego, czy wola osoby działającej była skierowana na wywołanie go. Działania określane mianem czynów dzieli się na: 1) czyny bezprawne – to wszelkie działania podjęte wbrew zakazowi wynikającemu z normy prawnej oraz zaniechania wykonania, nałoŜonego przez normę w określonych sytuacjach, obowiązku działania, z którymi ustawa wiąŜe niekorzystne dla działającego skutki prawne. Do tej kategorii działań naleŜy zaliczyć czyny niedozwolone, wyraźnie wyodrębnione w art. 415 – 449 k.c., a ponadto wszystkie przypadki naruszenia zakazów statuowanych przepisami prawa cywilnego18; 2) czyny zgodne z prawem – to wszelkie działania, które nie podpadają pod czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych, ani nie są czynami bezprawnymi, a wywołują skutki w sferze prawa cywilnego. Czyny te stanowią zbiór róŜnorodnych działań, dla których w zasadzie brak jest wspólnych norm prawnych. W tej grupie wyróŜnia się: a) przejawy woli podobne do oświadczeń woli – róŜniące się od oświadczeń woli tym, Ŝe skutek prawny następuje niezaleŜnie od woli działającego, np. zgodnie z art. 455 k.c. wezwanie dłuŜnika do wykonania powoduje wymagalność wierzytelności, jeŜeli termin spełnienia świadczenia nie był oznaczony, ani nie wynikał z właściwości zobowiązania; w takiej sytuacji uznanie roszczenia ze strony zobowiązanego przerywa bieg przedawnienia, b) zawiadomienia o pewnych zdarzeniach – są to wszystkie działania wywołujące skutki w prawie cywilnym, np. zgodnie z art. 563 § 1 k.c. kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, jeŜeli nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca od jej wykrycia, 17 18 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 119-120. Por. E. Gniewek, op. cit., s. 111. 19 a w wypadku gdy zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte, jeŜeli nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca po upływie czasu, w którym przy zachowaniu naleŜytej staranności mógł ją wykryć, c) czynności czysto faktyczne – czyli czynności zmierzające do osiągnięcia pewnego skutku pozaprawnego, z którymi ustawa łączy następstwa prawne, np. zgodnie z art. 183 k.c. i n. k.c. z faktem znalezienia rzeczy wiąŜe się wiele praw i obowiązków znalazcy.19 19 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 122-123. 20 Literatura 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). 2. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego – Księga pierwsza – Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003. 3. Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005. 4. Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu, Olsztyn 1996. 5. Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004. 6. Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań 2002. 7. Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003. 8. Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001. 9. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne – Zarys części ogólnej, wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.