zasadność dyskrecjonalnej polityki antycyklicznej

ZASADNOŚĆ DYSKRECJONALNEJ POLITYKI
ANTYCYKLICZNEJ
Łukasz Pokrywka, Michał Wrześniewski
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Koło Naukowe Makroekonomii i Gospodarki Światowej
WPROWADZENIE
We współczesnej gospodarce sytuacją całkowicie normalną jest, Ŝe wzrost gospodarczy nie
jest stabilny. Jego dynamika bywa i rosnąca, i malejąca. Celem niniejszej pracy jest próba
odpowiedzi na pytanie, na ile uzasadniona jest aktywna polityka gospodarcza, której celem jest
– z jednej strony – stymulowanie gospodarki w okresach recesji, a z drugiej – zmniejszanie
aktywności gospodarczej w okresach jej nadmiernego wzrostu. Innymi słowy, czy dość mocno
rozpowszechniona polityka antycykliczna ma głębszy sens, czy teŜ moŜe przynosi więcej szkód
niŜ korzyści.
ISTOTA POLITYKI ANTYCYKLICZNEJ
Pojęcie polityki antycyklicznej wiąŜe się z cyklem koniunkturalnym w sposób bezpośredni.
Działalność taka – zwana równieŜ interwencjonizmem antycyklicznym1 – obejmuje wszelką
aktywność władz fiskalnych i monetarnych, które mają na celu łagodzenie bieŜących wahań
koniunktury, w celu zapewnienia równowagi makroekonomicznej. Chodzi tutaj nie tylko o
zapewnienie równowagi pomiędzy popytem efektywnym i globalną podaŜą przy zachowaniu (w
miarę moŜliwości) równowag cząstkowych, ale równieŜ o zapobieganie powstawaniu procesów
kumulacyjnych w gospodarce, w tym występowaniu gwałtownych załamań2. Z tego względu
spektrum narzędzi polityków gospodarczych podejmujących tego rodzaju działania jest szerokie,
obejmuje bowiem wszystkie dostępne dla polityki fiskalnej i monetarnej instrumenty. Są to w
szczególności (dla polityki monetarnej) kształtowanie wielkości stóp procentowych (przy czym
naleŜy zauwaŜyć, Ŝe jest to pewne uproszczenie, jako Ŝe wpływ poziomu stóp procentowych na
inwestycje i koniunkturę dotyczy tylko tzw. tradycyjnego mechanizmu transmisji impulsów
pienięŜnych do gospodarki)3 oraz (dla polityki fiskalnej) manipulacja wielkością wydatków i
dochodów publicznych – zwiększanie tych pierwszych i/lub zmniejszanie obciąŜeń podatkowych
w okresach recesji oraz działania przeciwstawne w okresach oŜywienia w celu zahamowania
konsumpcji indywidualnej bądź zbiorowej4,5.
1
R. Milewski, red., Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 524.
R. Barczyk, Teoria i praktyka polityki antycyklicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s. 16.
3
Por. A. Kaźmierczak, Polityka pienięŜna w gospodarce otwartej, wydanie drugie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 83 i
następne.
4
Warto w tym miejscu zauwaŜyć, Ŝe są to działania o charakterze normatywnym, praktyka pokazuje jednak, Ŝe nie zawsze tego rodzaju
czynności są faktycznie podejmowane, a niekontrolowane zwiększanie deficytu budŜetowego, mimo iŜ korzystne w krótkim okresie, w
długim juŜ nie raz było przyczyną kryzysów gospodarczych. Zob. szerzej: T. Gruszecki, Teoria pieniądza i polityka pienięŜna. Rys
historyczny i praktyka gospodarcza, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 143.
5
Polityka antycykliczna, NBPortal, http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=123&pageId=11236, dostęp:
24.11.2009.
2
1
W makroekonomii oraz polityce gospodarczej wyróŜnia się równieŜ tzw. automatyczne
stabilizatory koniunktury, czyli instrumenty oddziałujące zawsze i nie wymagające aktywnego
uczestnictwa polityków. Instrumenty te zostaną pominięte, poniewaŜ tematem niniejszej pracy
jest zasadność aktywnej polityki gospodarczej.
MANKAMENTY INTERWENCJONIZMU GOSPODARCZEGO
Stabilizacja koniunktury moŜe być celem działań podjętych przez władze monetarne i
fiskalne. Na przestrzeni wielu lat rola i zakres interwencji, która byłaby korzystna dla gospodarki
(tzn. korzyści z tytułu ich zastosowania byłyby większe niŜ koszty ich podjęcia) była kwestią
sporną, przy czym z perspektywy czasu moŜna powiedzieć, Ŝe Ŝadna koncepcja nie okazała się
być wolna od wad.
W literaturze przedmiotu odnaleźć moŜna liczne argumenty, które wskazują na pewne
problemy związane z aktywnym uŜyciem narzędzi polityki gospodarczej. NaleŜą do nich m.in.:
osłabienie bodźców związanych z rynkiem, niereprezentatywność polityków, mogących działać
w interesie własnym, a nie ogólnym, zniekształcenie informacji płynących z rynku oraz fakt
występowania opóźnień, przez które rozumie się czas upływający między wystąpieniem
przesłanki uzasadniającej daną decyzję a faktycznym jej podjęciem. WyróŜnia się opóźnienia
diagnostyczne (związane ze zbieraniem i niezbędną analizą danych statystycznych), decyzyjne
(związane z czasem niezbędnym do podjęcia odpowiedniej decyzji), wdroŜeniowe (związane z
rzeczywistą implementacją zaplanowanych działań) oraz opóźnienia związane z faktyczną
reakcją podmiotów gospodarczych na podjęte działania6.
Problem ten jest bardzo powaŜny, poniewaŜ przy zbyt duŜym opóźnieniu działania
odpowiednie dla fazy wzrostowej (np. podwyŜszenie podatków) mogą mieć katastrofalne skutki,
gdyby zaczęły oddziaływać dopiero w fazie spadkowej.
W odniesieniu do polityki fiskalnej rozwaŜa się równieŜ dwa inne zjawiska, które podwaŜają
zasadność jej oddziaływania na popyt globalny. Pierwsze z nich to powszechnie znany w
literaturze ekonomicznej problem zwany efektem wypierania. Polega on na tym, Ŝe wzrost
wydatków państwa – i tym samym wzrost popytu zagregowanego – powoduje wzrost rynkowej
stopy procentowej, która z kolei działa negatywnie na wielkość popytu konsumpcyjnego i
inwestycyjnego zgłaszanego przez sektor prywatny. Drugim zjawiskiem, które moŜe negować
zasadność interwencji fiskalnej, jest tzw. ekwiwalencja ricardiańska. Koncepcja ta, autorstwa D.
6
R. Milewski, op. cit., s. 439.
2
Ricarda, głosi, Ŝe dodatkowe wydatki państwa implikują zmniejszenie stopy konsumpcji na rzecz
stopy oszczędności. Wynika to z faktu, iŜ kaŜdy racjonalnie myślący obywatel zdaje sobie
sprawę, Ŝe wydatki te muszą zostać z czegoś finansowane, naleŜy więc spodziewać się
podwyŜki podatków w przyszłości. W tym miejscu naleŜy wyraźnie nadmienić, Ŝe zgromadzone
dotąd dowody empiryczne nie pozwalają ani na bezwarunkową akceptację hipotezy Ricarda ani
na jej odrzucenie7.
KONTROWERSJE WOKÓŁ POLITYKI ANTYCYKLICZNEJ
Kontrowersje wokół łagodzenia przebiegu wahań cyklicznych były, są i zapewne będą obecne
w dyskusjach ekonomistów. O ile konieczność oddziaływania w trakcie recesji jest raczej
akceptowana, to – pomijając poglądy sprzeciwiające się etatyzmowi gospodarczemu w ogóle –
hamowanie wzrostu w okresie ekspansji juŜ mniej. Bo czy uzasadnione jest działanie
prowadzące do zmniejszania wielkości PKB, a takŜe zatrudnienia? W opinii autorów tej pracy na
takie pytanie naleŜy odpowiedzieć twierdząco, o ile celem jest przeciwdziałanie kryzysom.
Racjonalne podejście wymaga oszczędzania w latach tłustych po to, aby nie cierpieć
niedostatku w latach chudych.
W teorii ekonomii nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o rodzaj polityki (fiskalna czy
monetarna), który powinien być wykorzystywany do stabilizowania wahań koniunktury. Politycy,
którym bliŜsza jest doktryna keynesowska, są zwolennikami interwencji fiskalnych. Popierający
rozwiązania
związane
z
nurtem
liberalnym
skłaniać się
będą raczej ku
działaniom
podejmowanym przez władze monetarne.
Polityka fiskalna cechuje się dłuŜszymi opóźnieniami wewnętrznymi, które w sposób istotny
wpływają na osiągnięcie zamierzonych celów. Badania nad relacją wielkości deficytu
budŜetowego i dynamiki zmian PKB w Polsce w latach 1995-2005 wykazały, Ŝe istnieje
dwuletnie przesuniecie pomiędzy wejściem gospodarki w fazę spowolnienia, a zastosowaniem
programów fiskalnych8, istnieje zatem ryzyko, Ŝe przy krótkich cyklach instrumenty te zaczną
działać dopiero w momencie oŜywienia gospodarczego. Ze swojego antycyklicznego charakteru
staną się instrumentami pogłębiającymi amplitudę odchyleń koniunkturalnych. Jest to argument
przemawiający przeciw polityce dyskrecjonalnej. Poza tym, definicja antycyklicznej polityki
7
Co ekonomiści wiedzą o oszczędzaniu, NBPortal, http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/finanse/oszczedzanie-teorie?nrpg=3, dostęp:
24.11.2009.
8
A. śabiński, Wykorzystanie dyskrecjonalnych narzędzi polityki fiskalnej w procesie stabilizacji koniunktury gospodarcze [w:] Zakres i
formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2006, s. 173.
3
fiskalnej mówi o odpowiednim manewrowaniu deficytem budŜetowym z dwóch przeciwstawnych
stron: wydatków i dochodów9. Zmiany tych pierwszych mogą być jednak ograniczone przez ich
strukturę, np. w sytuacji, gdy naleŜą do nich przede wszystkim wydatki o charakterze
socjalnym. Dochody państwa, czyli głównie wpływy z podatków, nie mogą być natomiast
efektywnym narzędziem polityki antycyklicznej w tym sensie, Ŝe, po pierwsze, częste zmiany
stóp podatkowych wpływają destabilizująco na gospodarkę, a po drugie, negatywne
oddziaływanie wysokich obciąŜeń podatkowych na konsumpcję i inwestycje jest oczywiste.
Zasadność polityki antycyklicznej jest tym większa, im większa jest wartość tzw. mnoŜnika
inwestycyjnego w danej gospodarce10. Ponadto jest ona zaleŜna od skutków zmian wielkości
produkcji w gospodarce. Im skutki te są bardziej dotkliwe, tym bardziej uzasadniona jest
interwencja władz w celu minimalizowania wahań. Z tego względu polityka antycykliczna ma
większe uzasadnienie w krajach słabiej rozwiniętych, poniewaŜ koszty fluktuacji wielkości
produkcji w takich krajach są nawet kilkunastokrotnie wyŜsze, niŜ w krajach wysoko
rozwiniętych11.
NaleŜy jednak zauwaŜyć, Ŝe – z punktu widzenia władz monetarnych – eliminowanie
niekorzystnych dla gospodarki (nie tylko w krajach rozwijających się) nadmiernych wahań
koniunkturalnych (cel krótkookresowy) i utrzymywanie długoterminowej stabilności ogólnego
poziomu cen pozostają ze sobą niejako w sprzeczności. Bank centralny, reagując na zmiany
produkcji krajowej, naraŜa się na utratę zaufania, poniewaŜ „odchodzi” od swojego głównego
celu – stabilizacji cen. Uznanie ich stabilności za cel waŜniejszy moŜe implikować pogłębienie
problemu związanego ze spadkiem produkcji. Sytuacja taka miała miejsce np. pod koniec lat 90.
XX w., kiedy Banco Central de Chile, zwiększając restrykcyjność swojej polityki, pogłębił
negatywne następstwa kryzysu azjatyckiego w gospodarce chilijskiej. Musiał to zrobić, aby nie
utracić zaufania społecznego, wobec gwałtownej deprecjacji peso12. Tego rodzaju sprzeczność
celów obserwowano równieŜ w Polsce w latach 90. XX w., zwłaszcza w początkowym okresie
transformacji. Polityka monetarna, zorientowana przede wszystkim na obniŜanie inflacji,
pogarszała i tak juŜ trudną wówczas sytuację gospodarczą13.
9
Polityka antycykliczna, op. cit.
Zob. szerzej: Much ado about multipliers, “The Economist”, September 29th 2009, t. 392 nr 8650, s. 80.
11
Wskazują na to przeprowadzone badania empiryczne. Na temat tych badań zob. M. A. Dąbrowski, Skuteczność polityki monetarnej w
ramach cyklu koniunkturalnego – doświadczenia krajów na średnim poziomie rozwoju, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w
Krakowie” nr 744, Kraków 2006, s. 79.
12
Ibidem, s. 79-80.
13
R. Barczyk, op. cit., s. 292.
10
4
PRZYKŁAD STANÓW ZJEDNOCZONYCH
UŜycie dyskrecjonalnej polityki gospodarczej – w szczególności polityki fiskalnej – wciąŜ
pozostaje sprawą kontrowersyjną, a badania empiryczne ujawniają, Ŝe niejednokrotnie bywa
ona nieskuteczna. Przykładowo J. Taylor, analizując antycykliczną politykę budŜetową w
Stanach Zjednoczonych, stwierdził, iŜ czasami tego rodzaju rozwiązania po prostu nie działają.
Wprowadzony w USA w 2008 r. pokaźny zwrot podatku dla gospodarstw domowych (skutkujący
zwiększeniem dochodu rozporządzalnego) nie przyniósł znaczącej zmiany w wysokości
konsumpcji (zob. rys. 1). RównieŜ obliczenia statystyczne potwierdziły, Ŝe wpływ wspomnianego
impulsu na konsumpcję był statystycznie nieistotny.
Zdaniem Taylora przypadek ten potwierdza (przynajmniej częściowo) słuszność teorii
dochodu permanentnego. Taylor zwrócił uwagę równieŜ na inne problemy, na które napotkać
moŜe antycykliczna polityka fiskalna. Chodzi tutaj przykładowo o okoliczności związane
bezpośrednio z ostatnim kryzysem finansowym: dopóki panuje przeświadczenie o zastoju
gospodarczym, dopóty pojedyncze impulsy fiskalne nie mogą być zaczątkiem trwałego,
długookresowego rozwoju14.
Rys. 1. Wysokość rozporządzalnego dochodu osobistego i konsumpcji prywatnej w USA w latach 2007-2008
Źródło: J. Taylor, op. cit.
PowyŜszy przykład pokazuje, Ŝe polityka fiskalna nie zawsze jest skuteczna w momencie, gdy
właśnie tego się od niej oczekuje (pobudzenia gospodarki poprzez – w tym przypadku – zwrot
podatku). Z drugiej strony, charakterystyczne zwłaszcza dla szkoły keynesowskiej myślenie o
polityce monetarnej jako o nieskutecznej w czasie depresji równieŜ bywa – jak argumentują
14
J. Taylor, The Lack of an Empirical Rationale for a Revival of Discretionary Fiscal Policy, “American Economic Review: Papers &
Proceedings”, 2009, vol. 99 no. 2, s. 550-553.
5
niektórzy – błędne. Wspomniana nieskuteczność jest prostym wnioskiem z faktu, iŜ poluźnienie
polityki pienięŜnej w USA (ustalenie stóp procentowych na poziomie 0-0,25% w grudniu 2008
r.) nie spowodowało obniŜenia cen kredytu. Przekonanie takie wyraził m.in. P. Krugman oraz
członkowie Federalnej Komisji ds. Otwartego Rynku. Takie myślenie moŜe łatwo prowadzić do
błędnego rozumowania: jeśli polityka monetarna nie jest skuteczna w czasie kryzysu, to moŜe
pozostać bierna w stosunku do zaistniałej sytuacji. Wskazuje się jednak, Ŝe nie naleŜy oceniać
skuteczności polityki pienięŜnej (w tym przypadku polityki Systemu Rezerwy Federalnej) poprzez
pryzmat kosztów kredytu na rynku (który mimo wszystko zwiększył się), lecz raczej poprzez
odwrócenie sposobu myślenia: jak ukształtowałaby się sytuacja, gdyby FED nie obniŜył stóp
procentowych. Wówczas ocena ryzyka związana z udzielaniem kredytów byłaby jeszcze wyŜsza.
Bardziej restrykcyjna polityka pienięŜna prowadzi równieŜ do zwiększenia tzw. ryzyka
makroekonomicznego, rozumianego tutaj jako prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji, w
której pogorszenie w jednym sektorze gospodarki (w szczególności w sektorze finansowym)
powoduje negatywne zmiany w sektorach pozostałych. W ten sposób wszystkie elementy danej
gospodarki oddziałują na siebie, wzajemnie pogarszając warunki w jakich funkcjonują.
Formułuje
się
teŜ
wniosek,
Ŝe
rzeczywisty
wzrost
wskaźników
przemawiających
za
nieskutecznością podjętych działań wynika nie z niedoskonałości przyjętej polityki, lecz z
intensywności samej recesji. Ostatecznie wykazano zatem, Ŝe nie jest prawdą uznanie polityki
monetarnej za nieskuteczną w czasie kryzysu15.
Oba wymienione wyŜej przykłady dotyczące gospodarki amerykańskiej świadczą, Ŝe
praktyczna implementacja zasad polityki antycyklicznej przysparzać moŜe wiele problemów,
jako Ŝe skutki takiego oddziaływania nie są nigdy do końca przewidywalne, co jest kolejnym
argumentem w rękach przeciwników etatyzmu gospodarczego.
WNIOSKI
Z dotychczasowych rozwaŜań wynika, Ŝe prowadzenie polityki antycyklicznej wiąŜe się z
licznymi wątpliwościami i problemami, które w sposób syntetyczny ujęte są poniŜej:
•
Wśród
ekonomistów
nie
ma zgody
co do zasadności
prowadzenia polityki
antycyklicznej. Przeciwnicy takiej polityki podnoszą, Ŝe przynosi ona gospodarce więcej
15
Mishkin F. S., Is Monetary Policy Effective during Financial Crises?, “American Economic Review: Papers & Proceedings”,
2009, vol. 99 no. 2, s. 573-576.
6
szkód niŜ korzyści. Występowanie opóźnień sprawia, Ŝe polityka taka moŜe de facto
pogłębiać amplitudę wahań gospodarczych, a nie je zmniejszać.
•
Wśród zwolenników polityki antycyklicznej nie ma zgody co do wyboru typu polityki
makroekonomicznej
(polityka
fiskalna
czy
monetarna)
i
doboru
konkretnych
instrumentów.
•
Istnieją mocne argumenty, tak teoretyczne jak i praktyczne, które uzasadniają
podejrzenie, Ŝe polityka dyskrecjonalna jest nieskuteczna.
Zdaniem autorów niniejszej pracy, naleŜałoby równieŜ bliŜej przyjrzeć się kontrowersyjnym
działaniom rządom państw, dla których polityka antycykliczna jest reakcją na światową recesję.
NaleŜy rozwaŜyć, czy pobudzanie koniunktury takie jak to, które miało miejsce np. na rynku
samochodowym w Stanach Zjednoczonych, ma sens. Komentatorzy zwracają uwagę, Ŝe tylko
przedsiębiorstwa o wysokich kosztach własnych (a więc w pewnym sensie nieefektywne)
ubiegały się o pomoc publiczną16. Podobnie moŜna zastanowić się, na ile racjonalny jest pomysł
utworzenia
specjalnego
funduszu
pomocowego
dla
zagroŜonych
banków,
w
którym
partycypowałyby takŜe rządy17. Tak rozumiana polityka antycykliczna niesie powaŜne ryzyko,
poniewaŜ moŜe demotywować i ostatecznie promować nieefektywność. Trafna wydaje się w
tym kontekście uwaga L. Pawłowicza, który stwierdził, Ŝe dotychczasowa gra rynkowa,
rozumiana jako relacja pomiędzy chciwością a strachem, zostaje okrojona o swój drugi
element18. Z kolei zdaniem P. Shiffa jedyną racjonalną receptą jest odejście od działań
antycyklicznych i pozwolenie gospodarce na samooczyszczenie19, rozumiane jako przejście
gospodarki przez pozornie negatywną fazę cyklu koniunkturalnego, tj. recesję20.
Zasadność
polityki
antycyklicznej
pozostaje
zatem
problemem
otwartym.
NaleŜy
podejrzewać, Ŝe będzie ona jeszcze niejednokrotnie przedmiotem sporów i to zapewne w
okresach spowolnienia gospodarczego, takiego jak obecne.
16
GM=Government Motors, czyli Obama stawia twarde warunki koncernom, 30 marca 2009, Portal Gazeta.pl – dział: Gospodarka, wersja
elektroniczna:
http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33205,6444414,GM_Government_Motors__czyli_Obama_stawia_twarde_warunki.html, dostęp:
25.11.2009.
17
V. Mallet, R. Atkinson, J, Wilson, Bankowcy krytykują pomysł zaostrzenia nadzoru, „Dziennik Gazeta Prawna”, 19 listopada 2009, s. C10.
18
L. Pawłowicz, By wyjść z kryzysu, muszą się zmienić banki centralne, „Rzeczpospolita”, 25 września 2009, s. B8.
19
Upadłość przedsiębiorstw nieefektywnych i przetrwanie wyłącznie jednostek silnych, dobrze radzących sobie na rynku.
20
G. Cydejko, 20 pytań do Petera Shiffa, „Forbes”, 2009, nr 11, s. 32-36.
7
BIBLIOGRAFIA:
1. Barczyk R., Teoria i praktyka polityki antycyklicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Poznań 2004.
2. Cydejko G., 20 pytań do Petera Shiffa, „Forbes”, 2009, nr 11.
3. Dąbrowski M. A., Skuteczność polityki monetarnej w ramach cyklu koniunkturalnego – doświadczenia
krajów na średnim poziomie rozwoju, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” nr 744,
Kraków 2006.
4. Gruszecki T., Teoria pieniądza i polityka pienięŜna. Rys historyczny i praktyka gospodarcza, Oficyna
Ekonomiczna, Kraków 2004.
5. Kaźmierczak A., Polityka pienięŜna w gospodarce otwartej, wydanie drugie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2003.
6. Mallet V., Atkinson R., Wilson J., Bankowcy krytykują pomysł zaostrzenia nadzoru, „Dziennik Gazeta
Prawna”, 19 listopada 2009.
7. Milewski R., red., Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
8. Mishkin F. S., Is Monetary Policy Effective during Financial Crises?, “American Economic Review: Papers &
Proceedings”, 2009, vol. 99 no. 2.
9. Romer C. D., Business Cycles, “The Concise Encyclopedia of Economics”, wersja elektroniczna:
http://www.econlib.org/library/Enc/BusinessCycles.html, dostęp 24.11.2009.
10. Taylor J., The Lack of an Empirical Rationale for a Revival of Discretionary Fiscal Policy, “American
Economic Review: Papers & Proceedings”, 2009, vol. 99 no. 2.
11. Pawłowicz L., By wyjść z kryzysu, muszą się zmienić banki centralne, „Rzeczpospolita”, 25 września 2009.
12. śabiński A., Wykorzystanie dyskrecjonalnych narzędzi polityki fiskalnej w procesie stabilizacji koniunktury
gospodarcze [w:] Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach
gospodarczych, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.
13. Co ekonomiści wiedzą o oszczędzaniu, NBPortal, http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/finanse/oszczedzanieteorie?nrpg=3, dostęp: 24.11.2009.
14. GM=Government Motors, czyli Obama stawia twarde warunki koncernom, 30 marca 2009, Portal Gazeta.pl
– dział: Gospodarka, wersja elektroniczna:
http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33205,6444414,GM_Government_Motors__czyli_Obama_stawia
_twarde_warunki.html, dostęp: 25.11.2009.
15. Much ado about multipliers, “The Economist”, September 29th 2009, t. 392 nr 8650.
16. Polityka antycykliczna, NBPortal,
http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=123&pageId=11236, dostęp:
24.11.2009.
8