1. ogolne zalozenia

ŚREDNIOWIECZE
OGÓLNE ZAŁOŻENIA
1. Nazwa epoki
Nazwę średniowiecza (z łac. media tempora - wieki średnie; medium aevum) wprowadzili
twórcy renesansowi, wyrażający w ten sposób pogardę dla epoki, której zarzucano odejście od
kultury antycznej i jej zniekształcenie, a także uległość w stosunku do barbarzyńskich zdobywców
cesarstwa rzymskiego. Średniowiecze określano jako wiek ciemnoty i zacofania. Uznawano je za
okres przestoju, przejścia między antykiem a renesansem (odcień lekceważący - zarzucano jej
wypaczenie i zatracenie kultury antyku, ciemnotę i zacofanie). Dopiero późniejsze badania nad tą
epoką, przeprowadzone w XVIII i XIX w., doprowadziły do zmiany tego poglądu. Szczególnie
podkreślano wielkość i potęgę średniowiecznej sztuki. Nazwa epoki pozostała do dziś, ale nie
posiada już tak ujemnego zabarwienia.
________________________________________________________________________________
2. Ramy chronologiczne
Średniowiecze to najdłuższa w historii i kulturze europejskiej
epoka rozciągająca się pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi.
Trwała około 1100 lat w Europie, ale tylko 500 lat w Polsce (X-XVw.)
ze względu na późny czas powstania państwowości polskiej. Początek j
ej wiąże się najczęściej z r. 476 n.e., tj. z upadkiem Cesarstwa
Rzymskiego na zachodzie, schyłek zaś z wydarzeniami XV w. (1453 upadek cesarstwa bizantyńskiego, 1492 - odkrycie Ameryki, 1450 wynalezienie druku).
Andriej Rublow, Trójca Święta
A.Z. Makowiecki, A. Markowski, W. Paszyński, T. Wroczyński,
„Pamiętajcie o ogrodach…” Kultura. Literatura. Język. Warszawa: WSiP 2002, s. 196.
________________________________________________________________________________
3. Tło społeczno-polityczne
Średniowiecze nie jest epoką jednolitą. Wczesny okres (V-X w.) to czas zamętu
politycznego i upadku kultury wskutek najazdów plemion germańskich. Powstały wówczas dwa
kręgi kulturowe: wschodni, oparty na kulturze greckiej i zachodni, wspierany kulturą łacińską. W
VIII i IX w. w państwie Franków Karol Wielki i jego następcy wpłynęli na częściowe i
krótkotrwałe odrodzenie kultury. Dojrzałe średniowiecze (XI-XIII w.) przyniosło wielkie
osiągnięcia w literaturze, sztuce, nauce, filozofii. Schyłek średniowiecza naznaczony był natomiast
rywalizacją papiestwa i cesarstwa, a towarzyszył temu zjawisku imponujący rozwój kultury i sztuki,
które stały się wartościami samymi w sobie.
Elementem łączącym poszczególne okresy był wspólny światopogląd, który opierał się na
przekonaniu, iż ostatecznym celem ludzkiego działania, sensem wszystkiego, przyczyna i skutkiem
jest Bóg i jego wola (teocentryzm). Kulturze średniowiecznej patronował Kościół. Światopogląd
ludzi średniowiecza opierał się na Biblii, która stała się przedmiotem badań. W gestii Kościoła
pozostawała edukacja. Życie umysłowe skupiało się w klasztorach, gdzie gromadzono i
przepisywano księgi (klasztor benedyktynów). Nauką średniowiecza była scholastyka,
uzasadniająca rozumowo prawdy wiary (dogmaty).
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 1
Wpływy myśli chrześcijańskiej dostrzec można również w ówczesnej polityce.
Średniowiecze to okres bardzo ważnych przemian ustrojowych w całej Europie: rozpowszechnia się
feudalizm, a społeczeństwo dzieli się na odrębne stany (rycerstwo, duchowieństwo, mieszczanie i
chłopi), coraz bardziej różnicujące się zakresem przywilejów i pozycją społeczną. Ówczesna
feudalna Europa stanowiła jednak wspólnotę spojoną tą samą religią i zwierzchnictwem Kościoła
(uniwersalizm).
Dotyczyło to również Polski, która w 966 r. weszła w krąg kultury łacińskiej, zrównała się
w prawach z innymi państwami chrześcijańskimi. Był to okres rozkwitu gospodarczego kraju,
rozwoju miast, budownictwa świeckiego, architektury i sztuki. Wzrosło znaczenie kraju na arenie
międzynarodowej. Intensywnie rozwijało się szkolnictwo, w tym czasie powstała m.in. Akademia
Krakowska (1364). Kultura średniowiecza, ze względu na dominację władzy kościelnej, stała się
kulturą uniwersalną, ponadnarodową, spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo-religijnymi.
Była więc czynnikiem łączącym nie dzielącym Europę.
________________________________________________________________________________
4. Filozofia średniowiecza
Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna
i św. Tomasza z Akwinu. Pierwszy z filozofów przejął dużą
część filozofii Platona i zaadoptował ją do wymogów
chrześcijańskiej wiary (platoński dualizm). Na jej
podstawie stworzył kanon prawd, które stały się
fundamentem nauki o Bogu oraz naukę o predestynacji.
Filozofia św. Augustyna wiązała się z umniejszeniem
człowieka
(filozofia
dramatyczna),
wartości
sprowadzeniem jego wizerunku do istoty słabej, grzesznej,
rozdartej między bytem doczesnym, cielesnym i wiecznym
(augustynizm).
Vittore Carpaccio, Wizja św. Augustyna
https://pl.wikipedia.org
Tomasz z Akwinu, działający we Francji, radykalnie oddzielił
rozum – jako źródło wiedzy od objawienia – jako źródło wiary, ostro
przeciwstawiając się augustynowi. Uznał, że Boga można poznawać
drogą nie tylko duchową, ale także rozumową. Przeprowadził nawet
racjonalistyczne dowody na istnienie Boga. Głosił harmonijną
strukturę wszechświata, w którym każdy byt ma swoje miejsce w
hierarchii na drabinie bytów. Jego doktryna sprzyjała kultowi
świętych i kultowi maryjnemu. Tomizm stał się podstawą scholastyki,
czyli filozofii opracowanej na potrzeby nauki szkolnej.
Carlo Crivelli, Tomasz z Akwinu
https://pl.wikipedia.org
________________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 2
Kolejnym, istotnym nurtem w średniowiecznej filozofii był
mistycyzm, stworzony przez św. Bernarda. Mówił on, że aby poznać
Boga, potrzebna jest jego łaska (którą można osiągnąć poprzez stan
pokory i miłości). Prawdy wiary zgłębić można poprzez kontemplację i
bogate życie wewnętrzne. Szczytem pokory jest ekstaza (stan
psychiczny, w którym człowiek i jego umysł zapomina o sobie i
pogrąża się w Bogu).
Na inny sposób poznania Boga wskazuje św. Franciszek z
Asyżu. Głosił on filozofię wszechogarniającej miłości do świata i
wszelkiego stworzenia jako dzieła Bożego. Nawoływał do odnowy
moralnej, opartej na programie radosnej wiary, pełnej prostoty, na
miłości do całego świata, wszelkiego stworzenia. Głosił zasady
miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Franciszkanizm zapoczątkował
wielką przemianę w kościele.
Giotto di Bondone, Stygmatyzacja św. Franciszka, 1300
https://www.pinterest.com
________________________________________________________________________________
5. Literatura średniowiecza
Dorobek literacki średniowiecza zamyka się w rękopisach pieczołowicie przepisywanych w
klasztornych skryptoriach. Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego
często dopisywano inne teksty. Celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - przekazywanie
treści pouczających, umoralniających, ukazywanie parenetycznych
wzorców osobowych.
Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie
twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów
różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych. Do
głównych typów literatury średniowiecznej należą: hagiografia i
historiografia, a także grupa utworów poświęconych rycerstwu.
Pierwsze
średniowieczne
(anonimowe)
zabytki
piśmiennictwa i literatury pięknej powstają w języku łacińskim,
stopniowo jednak poszczególne narody rozwijają i rozszerzają
zakres rodzimego języka, dokonując tłumaczeń i przeróbek oraz
tworząc własne, oryginalne teksty. W ten sposób tworzy się
zjawisko dwujęzyczności w literaturze. Dotyczy ono także
początków literatury w Polsce (zob. Warto wiedzieć), która
odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu się naszego języka, kultury,
cywilizacji i świadomości narodowej.
Hans Holbein, Taniec śmierci
https://pl.wikipedia.org
________________________________________________________________________________
6. Sztuka średniowiecza
Sztuka średniowiecza miała wychowywać człowieka i kierować jego samodoskonaleniem
(charakter dydaktyczny). Ukazując świat, posługiwała się alegorią, łączyła symbolizm, realizm i
personifikację. Często wyrażała mistycyzm doznania religijnego epoki.
W rzeźbie i malarstwie dominowały tematy religijne, ekspresyjne przedstawienia.
Malowano portrety świętych, sceny religijne. Nastąpił również rozkwit miniatury, polichromii,
malarstwa tablicowego czy rzemiosła artystycznego (złotnictwa, haftu artystycznego). Tworzono
wieloskrzydłowe ołtarze (słynny Ołtarz mariacki Wita Stwosza).
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 3
Jednym z największych dokonań w dziedzinie muzyki był chorał gregoriański, czyli
jednogłosowy śpiew liturgiczny, najczęściej chóralny. W XII wieku wzbogaciła go sztuka polifonii
(dwie lub więcej linie melodyczne śpiewano jednocześnie. Muzyka średniowieczna łączyła ponadto
dwa elementy: święty („sacrum”) i ziemski („profanum”). Pojawił się świecki patronat nad
artystami oraz świeccy pieśniarze zwani minstrelami.
________________________________________________________________________________
W architekturze dominował styl romański i gotycki. Sztuka romańska rozwinęła się w XXII w. Budowle były masywne, ciężkie, wznoszone z kamienia, zbudowane na planie koła lub
krzyża greckiego (z nawą główną i bocznymi). Na ich surowość i ascetyzm wskazywały małe
okienka, grube mury, prostota form, brak ozdobnej fasady. Były budowle sakralne, ale i świeckie:
obronne, miejskie (ratusze). W elementach zdobniczych przeważały racjonalne nad emocjonalnymi
(zwłaszcza w malarstwie). Styl gotycki jest charakterystyczny dla późnego średniowiecza.
Odznacza się lekkością i strzelistością budowli z dużymi oknami ostrołukowymi zdobionymi
witrażami. Pojawiły się dynamiczne formy, sklepienia krzyżowo-żebrowe, rozety, witraże, liczne
zdobienia (freski, rzeźby, płaskorzeźby) o charakterze emocjonalnym.
Katedra Notre-Dame w Paryżu, 1258-70
Kościół w opactwie Saint-Nectairve we Francji
http://www.sacred-destinations.com
Materiał z prywatnych zbiorów
___________________________________________________________________________
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Strona 4
Ćwiczenia kontrolne
1. Co oznacza nazwa „średniowiecze”?
2. Określ ramy chronologiczne epoki.
3. Jaki cel sztuce przypisywali twórcy?
4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś?
5. Na czym polegało nowatorstwo średniowiecznej sztuki?
6. Czym był alegoryzm i jakie było jego znaczenie w epoce?
7. Jakie ideały głosili myśliciele średniowiecza?
8. Scharakteryzuj postawy filozoficzne typowe dla myślicieli epoki.
9. Czym był dydaktyzm?
10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce.
Literatura
Malarstwo
Ważne postacie
ŚREDNIOWIECZE
Obyczajowość
Wioletta Wodnicka
Strefaefektywnejedukacji.pl
Ważne pojęcia
Strona 5