Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu

NNajnowsze
orzecznictwo
Zbigniew Strus
Przegląd Orzecznictwa
Sądu Najwyższego z zakresu prawa
i postępowania cywilnego
I. Prawo materialne
Hipoteka przymusowa ZUS
Postanowienie Sądu Najwyższego z 7 listopada 2013 r., w sprawie o sygn. akt V CSK
547/12, dotyczy „nowej” hipoteki przymusowej zabezpieczającej należność Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z tytułu nieuiszczonych składek.
Oddalając skargę kasacyjną wnioskodawcy – Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od
postanowienia sądu okręgowego oddalającego apelację, skład orzekający sformułował
następującą tezę: „Uzyskanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem wspólności majątkowej małżeńskiej,
stosownie do art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. i art. 110 u.k.w.h., może nastąpić na podstawie
nieostatecznej decyzji ustalającej istnienie należności z tytułu składek i ich wysokości,
wydanej w stosunku do dłużnika i jego małżonka”.
Wnioskodawca w omawianej sprawie, żądając wpisu hipoteki przymusowej w księdze wieczystej, prowadzonej dla nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską obojga uczestników, załączył jako podstawę wpisu swoją decyzję określającą
wysokość zaległości uczestnika postępowania o wpis z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne, zdrowotne itp., tylko jemu doręczoną.
Wniosek o wpis został oddalony, a sąd okręgowy oddalił apelację, stwierdzając, że:
• rozstrzygnięcie podlega przepisom o „nowej hipotece” obowiązującym od 20 lutego
2011 r., mającej cechy dawnej hipoteki kaucyjnej,
• stosownie do art. 110 u.k.w.h hipotekę przymusową można uzyskać także na podstawie decyzji administracyjnej, chociażby nie była ostateczna,
• jeśli nieruchomość stanowi przedmiot wspólności majątkowej małżeńskiej, to wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej małżonków można dokonać na
226
3–4/2014
Przegląd orzecznictwa SN...
podstawie dokumentu wystawionego w stosunku do obojga właścicieli, a reguła ta odnosi się do tytułu wykonawczego oraz do nieostatecznej decyzji administracyjnej.
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej zarzucił błąd wykładni art. 110 u.k.w.h., wywodząc, że dołączony do wniosku dokument stanowi dostateczną podstawę ustanowienia
hipoteki przymusowej również na nieruchomości stanowiącej przedmiot wspólności
majątkowej małżeńskiej.
Sąd Najwyższy nie podzielił tego zapatrywania. Uzasadniając postanowienie oddalające skargę kasacyjną, potwierdził istnienie zasady odpowiedzialności majątkiem
wspólnym małżonków za zaległości jednego z nich, jako dłużnika z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne. Zgodnie z tą zasadą dopuszczalne jest obciążenie hipoteką
przymusową również nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
dłużnika i jego współmałżonka. Normatywną podstawą tej zasady jest art. 26 ust. 2
zdanie pierwsze, art. 26 ust. 3 i art. 26 ust. 3a pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Podstawę wpisu stanowi doręczona decyzja administracyjna, chociażby
nie była ostateczna.
Przed nowelizacją ustawy o księgach wieczystych i hipotece z 2009 r. ukształtowała
się praktyka wymagająca:
• do wpisu hipoteki przymusowej zwykłej na nieruchomości wspólnej – dołączenia
tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi i jego małżonkowi,
• do wpisu hipoteki przymusowej kaucyjnej – dołączenia nieostatecznej decyzji administracyjnej stwierdzającej istnienie należności z tytułu składek, doręczonej jedynie
dłużnikowi (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r.,
III CZP 33/04, OSNC 2005, nr 3, poz. 43). Przyjmowano tam, że wpis hipoteki przymusowej kaucyjnej nie zmienia sfery prawnej małżonka dłużnika.
W nowym stanie prawnym ujednolicona hipoteka zabezpiecza zarówno wierzytelności istniejące, jak i przyszłe, w tym także warunkowe. Według oceny prawnej Sądu
Najwyższego pociąga to za sobą następstwa co do wymagań związanych z jej ustanawianiem. W szczególności: do ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości
objętej wspólnością majątkową małżeńską. Jeżeli wpis następuje na podstawie tytułu
wykonawczego – konieczne jest wydanie tytułu w stosunku do obydwojga małżonków. Nie ma dostatecznych argumentów przemawiających za tym, aby ustanawiając
prawo takiej samej treści na podstawie nieostatecznej decyzji, można było pominąć jej
doręczenie obojgu małżonkom. Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził, że odstąpienie od
reguł określonych w uchwale składu siedmiu sędziów z 28 października 2004 r., sygn.
III CZP 33/04, wynika ze zmiany stanu normatywnego.
Wykładnia prawa przyjęta w omawianym postanowieniu stanowi kontynuację poglądów prawnych przyjmowanych również w innych orzeczeniach SN z 2013 r. (np.
postanowieniach: z 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12, OSNC 2013, nr 7–8, poz. 93 i z 17
kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, niepubl.). W uzasadnieniu prezentowanego orzeczenia
wskazano, że wypełnienie obowiązku doręczenia przez wierzyciela nie koliduje z ochroną jego interesów, a pozostaje w zgodzie z art. 27c z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1015) w związku z art. 26,
29 § 1 i art. 1a pkt 20 Ordynacji podatkowej).
Utrwalenie się prezentowanej wykładni wymaga zmiany dotychczasowej praktyki
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
227
Zbigniew Strus
PALESTRA
Czynności zarządu i czynności zachowawcze
Wyrok Sądu Najwyższego z 30 października 2013 r., sygn. II CSK 673/12, wskazuje
w tezie następujące różnice między odrębnymi instytucjami prawa rzeczowego, tj. czynnościami zarządu i czynnościami zachowawczymi w stosunku współwłasności:
1. Czynności zarządu rzeczą wspólną są czynnościami gospodarowania, natomiast
czynności zachowawcze, o których mowa w art. 209 k.c., stanowią metodę ochrony
wspólnego prawa, nie wchodzą więc w zakres pojęcia zarządu (art. 199–201, art. 203
i 208 k.c.).
2. Czynność mającą na celu ochronę wspólnego prawa (art. 209 k.c.) może ubezskutecznić sprzeciw współwłaścicieli rzeczy wspólnej, nie zaś brak ich zgody na dokonanie
czynności zachowawczej.
Analizując podejmowane próby wyjaśnienia różnic między obydwoma pojęciami (zarządu i czynności zachowawczych), Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na trudności stosowania ich w praktyce, na tle sprawy o czynsz wytoczonej przez jednego
z „mniejszościowych” współwłaścicieli. Przy tej okazji przypomniał dwa ważne orzeczenia: uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 25 marca 1994 r., III CZP
182/93, OSNC 1994, nr 7–8, poz. 146, przypisującą charakter czynności zarządu także
rozporządzaniu przez współwłaścicieli rzeczą wspólną (arg. z art. 199 zd. 1 k.c.), oraz
uchwałę siedmiu sędziów z 14 czerwca 1966 r., III CO 20/65, OSPiKA 1966, nr 12, poz. 272,
mającą moc zasady prawnej, uwydatniającą gospodarcze przeznaczenie czynszu jako
źródła pokrywania pasywów, które są nieuchronne w ramach zarządu stanowiącego
ogół czynności gospodarczych i powinny być w ramach prawidłowej gospodarki pokrywane z wpływów, tj. przede wszystkim z czynszu.
Widoczne przenikanie się zakresu obydwu pojęć prawnych na tle konkretnej czynności dochodzenia czynszu przez jednego ze współwłaścicieli (wynikające z uchwały
sygn. III CO 20/65 i przyjęte przez sąd apelacyjny w omawianej sprawie) nie może być
według oceny Sądu Najwyższego poddane reżimowi prawnemu dotyczącemu sprawowania zarządu, zwłaszcza w zakresie stosowania art. 201 k.c., tj. uzyskiwania zgody
większości współwłaścicieli; w takim bowiem wypadku swobodę współwłaściciela ogranicza sprzeciw innego lub wytoczenie odrębnego powództwa (tak w uchwale – zasadzie
prawnej).
II. Postępowanie cywilne
Upadek zabezpieczenia
Omawiając („Palestra” 2014, nr 1–2) uchwałę SN z 18 października 2013 r., sygn.
III CZP 64/03, zastrzegałem, że z przedstawieniem myśli przewodniej tego orzeczenia należy wstrzymać się do chwili opublikowania uzasadnienia. Przypomnijmy, że
w rozpoznawanej sprawie uprawniona uzyskała wyrok zasądzający od strony pozwanej
żądaną sumę wraz z klauzulą wykonalności. Wcześniej jeszcze uzyskała zabezpieczenie w postaci wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości pozwanej (obowiązanej).
Pozwana w terminie (5 lipca 2010 r.) wniosła apelację od wyroku zasądzającego. Apelacja ta została niemal dwa lata później odrzucona z powodu nieopłacenia, a w siedem
miesięcy później (27 listopada 2012 r.) sąd drugiej instancji oddalił zażalenie pozwanej
w przedmiocie odrzucenia apelacji. Po uzyskaniu tytułu wykonawczego wierzycielka
228
3–4/2014
Przegląd orzecznictwa SN...
nie złożyła wniosku o egzekucję zasądzonej kwoty, lecz żądała przedłużenia okresu
zabezpieczenia. Wniosek ten oddalił sąd okręgowy (właściwy do rozpoznania sprawy),
uznając, że zabezpieczenie upadło z mocy prawa 6 sierpnia 2010 r., to jest po upływie
miesiąca od uprawomocnienia się wyroku uwzględniającego powództwo.
Sąd apelacyjny, rozpoznając zażalenie wnioskodawczyni (uprawnionej), powziął
wątpliwość: „Czy możliwy jest upadek udzielonego zabezpieczenia, w oparciu
o art. 7541 k.p.c., przed datą, w której można stwierdzić prawomocność orzeczenia
uwzględniającego roszczenie, które podlega zabezpieczeniu?”. Sformułowanie zagadnienia prawnego rodzi pytanie, którego przepisu dotyczy zagadnienie: art. 7541
§ 1 k.p.c. czy art. 363 § 1 k.p.c. Pierwszy z wymienionych wskazuje jednoznacznie
(uprawomocnienie się!) początek biegu terminu upadku zabezpieczenia, drugi natomiast wskazuje przesłankę powstania stanu zwanego „prawomocnością”. Można
przypuszczać, że wątpliwości sądu odwoławczego dotyczyły art. 363 § 1 k.p.c.; formułując je, sąd drugiej instancji pominął jednak orzecznictwo dotyczące wpływu tzw.
postępowania wpadkowego na prawomocność orzeczenia co do istoty sprawy, np.
wyrok Sądu Najwyższego z 10 marca 1993 r., I CRN 15/93, OSNCP 1993, z. 11, poz.
205, oraz wyrok z 8 sierpnia 1995 r., II CRN 83/95. W takim wypadku usprawiedliwiona
byłaby odmowa podjęcia uchwały ze względu na brak poważnych wątpliwości. Sąd
Najwyższy podjął się jednak zadania wyjaśnienia w obszernym uzasadnieniu różnych
wariantów fazy uprawomocniania się wyroku, co wymagało odstępowania od okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia „sprawy”, tj. zażalenia powódki. Ostatecznie
sentencja uchwały została ograniczona do przytoczenia treści art. 7541 § 1 k.p.c., niewymagającego tak szerokich rozważań.
Klauzule uwierzytelniające
Postanowienie Sądu Najwyższego z 6 listopada 2013 r., sygn. IVCZ 99/13, oddalające
zażalenie profesjonalnego pełnomocnika na odrzucenie apelacji, przypomina reguły
obowiązujące także adwokatów odnośnie do sposobu uwierzytelniania odpisów dokumentów składanych w sprawie. W tym wypadku chodziło o odpis pełnomocnictwa
bez pełnej klauzuli uwierzytelniającej, tj. bez adnotacji o dacie i miejscu sporządzenia
odpisu.
Pełnomocnik wywodził, że złożenie odpisu pełnomocnictwa na posiedzeniu sądu dostatecznie wykazuje, iż w tej chwili i w tym miejscu odpis był już sporządzony. Z zapatrywaniem takim nie zgodził się skład orzekający sądu pierwszej instancji (wzywającego
do uzupełnienia dokumentu) oraz skład Sądu Najwyższego rozpoznający zażalenie na
odrzucenie apelacji. Wskazał, że klauzula uwierzytelniająca stanowi formułę umożliwiającą ustalenie, kto, kiedy i gdzie stwierdził istnienie dokumentu o treści identycznej z przedłożonym odpisem (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 30 listopada 2011 r.,
III CZP 70/11, OSNC 2012, nr 6, poz. 73 i postanowienie tego Sądu z 20 kwietnia 2012 r.,
III CZP 13/12, niepubl.). Informacji tych nie może zastąpić odnotowanie w protokole
i załączenie do akt sądowych odpisu dokumentu niespełniającego wymagań art. 6 ust. 3
zdanie drugie ustawy o radcach prawnych, ponieważ żadna z tych czynności nie wiąże
się z porównywaniem oryginalnego pełnomocnictwa z jego odpisem.
Takie same reguły obowiązują pełnomocników adwokatów na podstawie art. 4 ust. 1b
Prawa o adwokaturze dodanego przez art. 3 ustawy z dnia 23 października 2009 r.
229
Zbigniew Strus
PALESTRA
o zmianie ustaw w zakresie uwierzytelniania dokumentów (Dz.U. z 2009 r. nr 216,
poz. 1676) z dniem 1 stycznia 2010 r.
Wspomniana uchwała sygn. III CZP 70/11 rozstrzygała, że sposób sporządzania przez
radcę prawnego poświadczeń odpisów dokumentów za zgodność z okazanym oryginałem, określony w art. 6 ust. 3 zdanie drugie ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, ma zastosowanie również do uwierzytelniania odpisu pełnomocnictwa (art. 89 § 1
k.p.c.). W uzasadnieniu Sąd Najwyższy stwierdził, że zróżnicowany charakter prawny
nadany poświadczeniu przewidzianemu w art. 129 § 2 i 3 (dotyczącemu dokumentów,
na które w piśmie powołuje się strona) oraz w art. 89 § 1 k.p.c. (dotyczącemu pełnomocnictwa procesowego) nie upoważnia do wniosku, że tylko w pierwszym wypadku
poświadczenie stanowi realizację uprawnienia przewidzianego w art. 6 ust. 3 ustawy
o radcach prawnych, natomiast do uwierzytelniania pełnomocnictw i innych dokumentów wykazujących umocowanie nie ma on zastosowania. W obydwu wypadkach
czynność podejmowana przez radcę prawnego (adwokata – przypis mój) dokonywana
na potrzeby postępowania cywilnego ma identyczny charakter – jest stwierdzeniem, że
odpis lub kopia są zgodne z oryginałem.
230