Jens Nørgård-Sørensen (1954–2015)

Jens Nørgård-Sørensen (1954–2015)
7 sierpnia 2015 roku w swym domu w Fredensborgu zmarł w sposób nagły jeden z
wybitnych współczesnych lingwistów duńskich Jens Nørgård-Sørensen, kierownik slawistyki
w Uniwersytecie Kopenhaskim.
Profesor Nørgård-Sørensen był przede wszystkim rusycystą. Jego najwybitniejszym
poprzednikiem w tej dziedzinie był slawista, głównie rusycysta, lecz także teoretyk, Hans
Christian Sørensen (II połowa XX w.). Był jednak Profesor zasadniczo uczniem, a potem
następcą, innej slawistycznej reprezentantki glossematyki hjelmslevowskiej, profesor Kristine
Heltberg (1924-2004; zajmowała się ona zwłaszcza aspektologią i derywacją leksykalną, ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki polonistycznej; była również znakomitym
lewicowym liderem politycznym, dobrze znaną i powszechnie szanowaną posłanką w
Folketingu). Profesor Heltberg kontynuowała od początku II połowy XX w., wraz z innymi
uczonymi, także z Jensem, wielką tradycję slawistyki duńskiej, wyodrębnionej w r. 1859, jako
pierwsza w Europie zachodniej i w Skandynawii, w postaci katedry slawistyki w
Uniwersytecie Kopenhaskim. Jej twórcą był Kaspar Wilhelm Smith, autor m.in. gramatyki
polskiej; przed r. 1921 kierownikiem katedry był Polak z pochodzenia Stanisław Rożniecki.
Najwybitniejszym slawistą duńskim pierwszej połowy XX w., reprezentującym zarówno
językoznawstwo, jak i literaturoznawstwo, zwłaszcza rosjoznawcze, oraz historię, był uczony
mający wielką renomę międzynarodową, Adolf Stender-Petersen (1893-1963), kierownik
katedry slawistyki w Aarhus. (Omówieniu dorobku slawistyki duńskiej do III ćwierćwiecza
XX w. poświęciłem artykuł Slawistyka duńska między Belgradem a Zagrzebiem i Lublaną, w
Przeglądzie Humanistycznym, 1978, 5, s. 131-138.)
Jens wniósł do skarbnicy badań swych poprzedników wkład bogaty. O tym wkładzie
powiem kilka słów w dalszym ciągu. W tym miejscu wspomnę o innych zajęciach Profesora.
Był członkiem Komisji Budowy Gramatycznej Języków Słowiańskich Międzynarodowego
Komitetu Slawistów, członkiem redakcji wielce renomowanego periodyku skandynawskiego
Scando-Slavica i innych międzynarodowych gremiów naukowych, w tym rady redakcyjnej
naszego czasopisma Linguistica Copernicana.
W życiu prywatnym był wzorowym ojcem rodziny, do której należy córka i dwóch
synów. Uprawiał z zamiłowaniem sport żeglarski, m.in. na jeziorze, w pobliżu którego
mieszkał. Zawsze pogodny, życzliwy, przyjacielski, ten utalentowany, ogromnie pracowity i
1
poważny badacz, a także pedagog, cieszył się powszechną sympatią i ogromnym szacunkiem,
również w skali międzynarodowej.
Jedną z pierwszych swych prac opublikował Nørgård-Sørensen w polskich Studiach
Gramatycznych (tom VIII pod red. R. Laskowskiego, 1987, s. 155-179). Artykuł ten, pt. K
voprosu o linejnoj organizacii predloženija. Na materiale russkogo, pol’skogo, bolgarskogo i
nemeckogo jazykov, w interesujący sposób bronił tezy, zgodnie z którą istotne rysy tzw.
swobodnego szyku wyrazów wcale nie przeciwstawiają języka niemieckiego słowiańskim;
ponadto podnosił pewne szczególne fakty z zakresu linearyzacji, które w wyróżniony sposób
spokrewniają z niemieckim język bułgarski. Ważną wcześniejszą pozycją, nad którą pracował
w latach dwudziestych swego życia, był bardzo zasadniczy artykuł poświęcony kategorii
„określoności” i rodzajnikom w różnych językach (zwłaszcza kontrastowi niemieckobułgarskiemu w tym zakresie); wchodził tam w dojrzałą dyskusję z klasycznymi pracami
lingwistycznymi i filozoficznymi (Semantičeskoe soderžanie kategorii opredelennosti.
(Scando-Slavica 29, 1983, s. 209-223). Już tu okazywał znakomite zacięcie teoretyczne.
Większe opracowanie stanowiła książka Coherence Theory: The Case of Russian
(1992, Berlin: Mouton-de Gruyter [Trends in linguistics. Studies and monographs. Vol. 63]).
Jest to studium z zakresu pogranicza semantyki i składni poświęcone zasadniczo zjawiskom
struktury tematyczno-rematycznej, zwłaszcza realizowanym przez różnego rodzaju partykuły
rosyjskie. Ich charakterystyka funkcjonalna jest niezwykle poważna, opiera się na solidnej
metodologii i znawstwie obszernej literatury przedmiotu (autor odniósł się także do mojej
pracy o ros. tože z r. 1969). Poza prezentacją założeń teorii spójności tekstu autor przedstawił
dużą serię „portretów semantycznych” rosyjskich wyrażeń pomocniczych czy funkcyjnych.
Jego wglądy są bardzo cenne, a ich waga wykracza poza przyczynki istotne jedynie dla
rusycystyki; jako jeden z licznych przykładów mógłbym wskazać na subtelną i trafną analizę
ros. ved’ ‘przecież’. Doniosłe są też jego obserwacje dotyczące problematyki linearyzacyjnej
zdań rosyjskich w powiązaniu ze sprawą struktury tematyczno-rematycznej.
W późnych latach 90. Profesor wziął udział w pracach nad serią adresowanych do
szerokiego odbiorcy duńskiego paralelnych charakterystyk ważnych języków. Ogólną
charakterystykę języka rosyjskiego powierzono J. Nørgårdowi-Sørensenowi i jego koledze z
innej uczelni kopenhaskiej, wyróżniającemu się uczonemu, znanemu, podobnie jak NørgårdSørensen, z literatury światowej, pracującemu w dziedzinie ogólnej teorii języka (ze
szczególnym uwzględnieniem problematyki aspektologicznej), Perowi Durst Andersenowi. W
roku 1998, w ramach moich translatologicznych wykładów gościnnych w Uniwersytecie
2
Kopenhaskim (realizowanych na zaproszenie Jensa) obaj autorzy przeprowadzali ze mną
konsultacje merytoryczne (z których wiele sam skorzystałem). Nie znam jednak owocu ich
współpracy. Przemyślenia Jensa widzę w jego obszernej i zgoła fundamentalnej monografii
Russian Nominal Semantics and Morphology (2011; Bloomington, Indiana: Slavica
Publishers). O książce tej powiem za chwilę.
W upływającym pierwszym półtoradziesięcioleciu XXI w. uczony poświęca się
głównie teorii gramatykalizacji, naświetlając m.in. należące do tej kategorii zjawiska języka
rosyjskiego, także w jego historii. Prace w tej dziedzinie obejmują m.in. artykuły: Clitics and
semantic differentiation. The development of the Russian hypothetical particle by [H.L.
Andersen, M. Birkelund, M.-B. M. Hansen (eds.), La linguistique au coeur. Valence verbale,
grammaticalisation et corpus. Mélanges offerts a Lene Schøsler a l’occasion de son 60e
anniversaire, 2006, University Press of Southern Denmark, s. 133-148]; Aspect and animacy
in the history of Russian. Developing the idea of parallel grammaticalization [O.N. Thomsen
(ed.), Competing Models of Linguistic Change. Evolution and Beyond, 2006. Amsterdam:
Benjamins, s. 289-305], Grammaticalization waves: the Russian subjunctive mood and
person/number marking [Typological Studies in Language 77, 2008, s. 253-268],
What
languages must convey: the construction-based syntax of Old Russian [Acta Linguistica
Hafniensia 42, 1, 2010, s. 46-59]). Wszędzie zgłębia Profesor nade wszystko problemy
morfologii teoretycznej, synchronicznej i diachronicznej, zwłaszcza w nawiązaniu do
klasycznych już prac czołowego teoretyka duńskiego, pracującego obecnie w Ameryce, w
Los Angeles, Henninga Andersena. Przy czym tak się złożyło, że wprawdzie wiele miejsca w
swych pracach poświęcił czasownikowi i frazie werbalnej (głównie w swych odznaczających
się podziwu godną
akrybią,
godną dawnych
mistrzów, artykułach o sprawach
diachronicznych języka rosyjskiego, np. Tense, aspect and verbal derivation in the language
of the Novgorod birch bark letters, Russian Linguistics 21, 1997, s. 1-21; poza wymienionymi
wyżej), największe zamiłowanie miał Jens zawsze do nominalnej sfery języka. Do tej
kategorii jego prac należy obszerne studium Russian Cardinal Numerals: Meaning,
Morphology, and Syntax [Scando-Slavica 50, 2004, s. 75-92]. Dzieło jego życia, wspomniana
wyżej „nominocentryczna” monografia rusycystyczna z roku 2011, jest pracą, którą każdy
wrażliwy lingwista uzna za rozprawę odznaczającą się wielką urodą.
W sposób niezwykle przejrzysty i przekonujący, w oparciu o skrupulatną analizę
materiału rosyjskiego, promuje ona zasadniczą ideę ogólną: ideę obrazu gramatyki i leksyki
jako spójnej struktury, w której decydujące w języku parametry semantyczne lub wprost
ontologiczne, jak ‘żywotność’, dające się obserwować w leksyce, przenikają się lub zgoła
3
powtarzają w zjawiskach gramatycznych (można tu widzieć pewien wpływ prac Anny
Wierzbickiej, które cenił bardzo; myśl jego jest także pokrewna ideom „opisu integralnego”
Apresjana). Jens nie zgadza się z tezą Hjelmsleva (podaną przez duńskiego koryfeusza
explicite, ale faktycznie wyznawaną również, choćby „podskórnie”, przez wielu teoretyków),
że gramatyka może się ostać tam, gdzie cała leksyka ulegnie zmianie. Swą opozycję wobec
takiego podejścia uzasadnia prezentowanymi obficie faktami języka rosyjskiego. Przygląda
się z tego punktu widzenia bacznie rosyjskim klasom deklinacyjnym, indeclinabiliom,
kategoriom żywotności (gramatycznej), rodzaju, liczby, specyfice przymiotników, zaimków,
liczebników. Wszędzie opiera się na obszernym, najbardziej współczesnym, żywym,
niebanalnym materiale (diachronią jęz. ros. zajmował się wytrawnie, jak już o tym mówiłem,
w swych innych pracach). W całym tekście dominuje nieprzypominanie dobrze znanych
elementarnych faktów leksykalno-gramatycznych współczesnego języka rosyjskiego, lecz
bardzo szczegółowa, błyskotliwa eksploracja osobliwości mało znanych, nieujawnionych
dotychczas, ukrytych, a zarazem i poznawczo atrakcyjnych i wykazujących istotność
teoretyczną. Niech drobnymi przykładami będą tu omówienia takich spraw, jak konkurencja
liczby pojedynczej i mnogiej, widoczna na przykład w czyimś obchodzeniu swego dnia
urodzin lub dni urodzin, lub jak w pewnej mierze zależny od płci dobór secundum
comparationis w porównaniach, por. Ona strojnaja kak berezka. vs. ? ... kak topol’. Bogactwo
wnikliwych obserwacji Autora i jego ujęć całościowych jest więcej niż nieprzeciętne.
W maju 2013 roku doszło do wielkiej tragedii w życiu Jensa: w czasie wakacji
spędzanych wspólnie w Italii umiera w wieku 59 lat, bez jakichkolwiek symptomów
nadchodzącego wydarzenia, jego ukochana żona, Merete. Kierujemy swe serdeczne myśli do
trojga ich osieroconych dzieci i do wnuków.
Świadomość tego, że została przerwana piękna nić obiecującej tak wiele twórczości
naukowej, będzie nas napełniać głębokim smutkiem.
Cześć pamięci Profesora!
Andrzej Bogusławski
Linguistica Copernicana Nr. 12/2015
4