Czy Rzeczypospolita Obojga Narodów była anomalią wśród innych

Czy Rzeczypospolita Obojga Narodów była
anomalią wśród innych państw europejskich?
Przemiany ustrojowe w latach 1569-1791.
Dr Aleksandra Barwicka-Makula
Unia lubelska (1 lipca 1569)
 „Iż iuż Korona Polska, y Wielkie Xięstwo Litewskie, iest iedno nierozdzielne y
nierożne ciało, a także nie rożna, ale iedna spolna Rzeczpospolita: która się ze
dwu Państw y narodow, w ieden lud zniosła y spoiła”.
źródło schematu http://wlaczpolske.pl
obszar państwa w r. 1569 - ponad 800 tys. km2
w pierwszej połowie XVII w. blisko 1mln km2
Źródło mapy: http://historia.opracowania.pl
7 lipca 1572 – bezpotomna śmierć króla
Zygmunta Augusta – ostatniego Jagiellona
wybór następcy w drodze elekcji viritim
Artykuły henrykowskie (1573, 1576)







król uznawał w nich wolną elekcję, zatwierdził usunięcie ze swej tytulatury
nazwy dziedzica, zobowiązał się, że nie będzie dążył do wyboru swego następcy
za życia;
monarcha zobowiązał się, że bez zgody sejmu nie będzie wypowiadać wojny,
ani zawierać pokoju, nakładać podatków, ani zwoływać pospolitego ruszenia;
natomiast bez zgody senatu nie mógł zawrzeć związku małżeńskiego, ani
prowadzić polityki zagranicznej;
król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata;
miedzy sejmami władca winien liczyć się z opinią stałej rady, senatorówrezydentów;
monarcha nie mógł powoływać nowych urzędów;
gwarantem pokoju religijnego miał być król;
prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdy ten narusza prawa
i przywileje (prawo do oporu)– „[21.] A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co
przeciw prawem, wolnościom, artykułom, kondycjom wykroczyli albo czego
nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary
nam powinnej wolne czyniemy i panowania”;
Monarsze kompetencje





stanowienie prawa;
zwierzchnictwo nad wymiarem sprawiedliwości;
kierowanie polityką zagraniczną państwa;
dowodzenie wojskiem (naczelny wódz);
nominacje na urzędy i rozdawnictwo królewszczyzn;
„Natura królów jest taka, kiedy wojują, myślą jak cudze posiąść, kiedy
próżnują, jak swem państwem rządzić absolutnie” – fragment tekstu
publicystycznego z okresu rokoszu Zebrzydowskiego, autorstwa Jana
Szczęsnego Herburta;
„Królestwo Polskie nie dla królów, ale królowie polscy dla Królestwa”
[instrukcja sejmiku szadkowskiego z r. 1647]
„U nas lex regnat non rex” – słowa miecznika sieradzkiego Stefana
Zamoyskiego na sejmie 1652 r.
Sejm walny – trzy stany sejmujące
źródło schematu http://wlaczpolske.pl
Częstotliwość zwoływania sejmów
przez królów polskich
Panujący królowie
Lata panowania
Liczba sejmów
odbytych
w tym bez uchwał
Henryk Walezy
1573-1575
1
-
Stefan Batory
1575-1586
7
-
Zygmunt III Waza
1587-1632
37
6
Władysław IV Waza
1632-1648
15
3
Jan II Kazimierz Waza
1648-1668
20
7
Michał Korybut Wiśniowiecki
1669-1673
6
4
Jan III Sobieski
1674-1696
12
6
August II Wettin
1697-1733
21
12
August III Wettin
1733-1763
16 (15)
15 (14)
Stanisław August Poniatowski
1764-1795
13
1
Przyczyny kryzysu
parlamentaryzmu staropolskiego
 Konferderacja – związek szlachty utworzony dla
osiągnięcia określonego celu, instytucja „stanu
wyjątkowego”, forma demokracji bezpośredniej
 Liberum veto - prawo zezwalające jednemu posłowi na
zerwanie sejmu i unieważnienie także wszystkich
wcześniejszych jego uchwał. Wyrosło z prawa
jednomyślności wymaganej do podejmowania uchwał
sejmowych.
 W 1652 poseł upicki Władysław Siciński zaprotestował w ostatnim dniu
obrad sejmowych przeciwko ich prolongacji. Protestację jednego posła
uznał za ważną marszałek sejmu Andrzej Maksymilian Fredro. W roku
1669 zerwano sejm przed upływem czasu przewidzianego na obrady, a
w 1688 nawet przed jego ukonstytuowaniem, czyli przed wyborem
marszałka.
Ku monarchii konstytucyjnej
 Ustawodawstwo sejmu delegacyjnego (1767-1768)
– prawa kardynalne;
 Ustawodawstwo sejmu rozbiorowego (1773-1775) –
powstanie Rady Nieustającej;
 Ustawodawstwo Sejmu Wielkiego (Czteroletniego,
1788-1792) – prawo o sejmikach (24 III 1791),
ustawa o miastach (18 IV 1791), konstytucja 3 Maja
Pierwsza w Europie, druga na świecie?
Konstytucja 3 Maja
 I. Religia panująca
 II. Szlachta ziemianie
 III. Miasta i mieszczanie
 IV. Chłopi włościanie
 V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych
 VI. Sejm, czyli władza prawodawcza
 VII. Król, władza wykonawcza
 VIII. Władza sądownicza
 IX. Regencja
 X. Edukacja dzieci królewskich
 XI. Siła zbrojna narodowa
„Jedyna i nieporównywalna?”
Normalne państwo europejskie czy może anomalia wśród
innych krajów Europy?
 niezwykły był koniec w roku 1795;
 odrębność wynikała ze współistnienia zjawisk, z których każde z osobna
znajdowało swe odpowiedniki poza Rzeczypospolitą (specyfika Europy
Środkowej – podobieństwo do Koron Czech i Węgier - monarchia mixta, następstwo
tronu, umowa społeczna, suwerenność prawa, prawo do oporu, parlamentaryzm);
 w organach przedstawicielskich nie znalazło się mieszczaństwo – ustrój państwa
nabrał charakteru samorządu szlacheckiego; nie powstał podległy królowi aparat
administracyjny, brak stałej armii – nie było warunków do powstania
absolutyzmu;
 „państwo odwrócone” – wzrost znaczenia magnaterii (w odróżnieniu od innych
państw europejskich, magnateria – konkurencją dla dworu monarszego – zjawisko
klientelizmu)
 „państwo paradoksów” - dualizm w postrzeganiu roli króla –z jednej strony potrzeba
tej instytucji (szacunek, nawet cześć dla tronu), z drugiej trudność z przyznaniem jej
właściwego miejsca w systemie prestiżu i władzy;
 doskonały i oryginalny ustrój, obfitujący w rozwiązania prekursorskie (tolerancja,
integracja, samorząd, postawa obywatelska, konsensus);