prawo kanoniczne oraz prawo państwowe

Problematyka zawarcia małŜeństwa:
prawo kanoniczne oraz prawo
państwowe
Materiały opracowane na podstawie aktów prawnych oraz monografii
P.M. Gajda, Prawo małŜeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2005.
Istota małŜeństwa
Prawo kanoniczne
Polskie prawo państwowe
monogamia
monogamia
związek męŜczyzny i kobiety
związek męŜczyzny i kobiety
nierozerwalność
moŜliwość rozwodu
moŜliwość stwierdzenia niewaŜności
moŜliwość uniewaŜnienia
cel: wzajemne dobro małŜonków,
płodność
cel: dobro rodziny, wzajemna pomoc
(art. 23 KRO)
brak wewnętrznej akceptacji istotnych brak analogicznego rozwiązania
elementów małŜeństwa skutkuje
niepowstaniem małŜeństwa
moŜliwość separacji
moŜliwość separacji
regulacja zaręczyn w Instrukcji
brak regulacji dotyczących zaręczyn
Konferencji Episkopatu Polski z 1986 r.
Przesłanki zawarcia waŜnego małŜeństwa
Prawo kanoniczne: brak przeszkód zrywających, brak
wad oświadczenia woli, dochowanie wymogów
formalnych związanych z procedurą
Prawo państwowe: brak przesłanek negatywnych
dotyczących nupturientów, brak wad oświadczeń woli,
dochowanie wymogów formalnych związanych z
procedurą
Istota przeszkody w prawie kanonicznym i jej
źródła
przeszkoda – okoliczność dotycząca osoby, oświadczenia woli lub formy
zawarcia małŜeństwa uniemoŜliwiająca zawarcie małŜeństwa waŜnie lub
godziwie (P.M. Gajda, op. cit., s. 83)
Przeszkody
wg
pochodzenia
Prawo BoŜe
Prawo
naturalne
Prawo
pozytywne
Prawo ludzkie
Prawo
kościelne
Prawo
cywilne
Dalsze podziały przeszkód w prawie
kanonicznym
Ze względu na moŜliwość udowodnienia: publiczne i tajne (dowodzenie
odpowiednio w zakresie zewnętrznym i wewnętrznym)
Pewne i wątpliwe w zakresie prawnym lub faktycznym (kan. 14 w
przypadku wątpliwości prawnej ustawy nie obowiązują; w przypadku
wątpliwości faktycznej co do prawa ludzkiego dyspensy zastrzeŜoną dla
Stolicy Apostolskiej moŜe udzielić biskup ordynariusz, nie moŜna
dyspensować w przypadku wątpliwości faktycznej prawa boŜego oprócz
impotencji)
Od których moŜna dyspensować, nie moŜna, nie zwykło się dyspensować
Uprzednie i następcze
Czasowe i trwałe
Odpowiednikiem dyspensy w prawie polskim jest zgoda sądu (zob. KRO
art. 6 par. 1; art. 10 par. 1)
Władza dyspensowania (1)
P.M. Gajda, op. cit., s. 88-91.
Biskup Rzymu: nie moŜe od prawa BoŜego, nie udziela w razie wątpliwości prawa
naturalnego, nie zwykło się od celibatu biskupów, rzadko od celibatu prezbiterów;
dyspensa za pośrednictwem Penitencjarii Rzymskiej (aspekt wewnętrzny) albo
Kongregacji Rzymskich (aspekt zewnętrzny); wyłącznie on: przeszkoda święceń lub
wieczystego ślubu publicznego czystości złoŜonego w instytucie zakonnym na prawie
papieskim oraz występku małŜonkobójstwa
Ordynariusz miejsca – w zaleŜności od sytuacji:
a) Zwykła – wszystkie prawa kościelnego nie podlegające rezerwacji
dla papieŜa; dla podwładnych i osób na tym terytorium
b) Niebezpieczeństwo śmierci (aspekt zewnętrzny np. wojna i
wewnętrzny – choroba) dodatkowo od zachowania formy oraz
wszystkich kościelnych oprócz święcenia prezbiteratu
c) Wypadek naglący gdy wszystko przygotowane do ślubu i nie
moŜna czekać na decyzję Stolicy Apostolskiej – wszystkie
przeszkody prawa kościelnego oprócz ślubu czystości oraz
święceń prezbiteratu i diakonatu
Władza dyspensowania (2)
Proboszcz i inni świadkowie kwalifikowani do asystowania przy zawarciu
małŜeństwa:
1.
Niebezpieczeństwo śmierci: od formy kanonicznej i
przeszkód prawa kościelnego oprócz święceń
prezbiteratu w sytuacji, gdy kontakt z ordynariuszem jest
moŜliwy tylko telefonicznie lub telegraficznie, wobec
parafian i osób aktualnie przebywających
2.
Przypadek naglący: tylko do przeszkód tajnych od formy
kanonicznej i przeszkód prawa kościelnego oprócz
święceń prezbiteratu, diakonatu i ślubu czystości
Władza spowiednika:
1. Niebezpieczeństwo śmierci od przeszkód prawa
kościelnego tajnych w zakresie wewnętrznym
sakramentalnym i poza sakramentalnym (poza spowiedzią)
2. Przypadek naglący: przeszkody tajne z zakresu prawa
kościelnego oprócz ślubu czystości i świeceń
Okoliczności umoŜliwiające dyspensę (Instrukcja KEP z
1986, praktyka) – konieczność przyczyny godziwej,
słusznej i racjonalnej
P.M. Gajda, op.cit., s. 97-8.
Dobro duchowe narzeczonych
2.
Dobro dziecka nienarodzonego
3.
Wszystko przygotowane do ślubu (omnia parata ad nuptias)
4.
UwaŜnienie małŜeństwa niewaŜnie zawartego
5.
Niebezpieczeństwo zawarcia małŜeństwa niewaŜnego
6.
Niebezpieczeństwa Ŝycia w konkubinacie
7.
Ustanie publicznego konkubinatu
8.
Zgoda między rodzinami
9.
Podeszły wiek narzeczonych
10. Względy ekonomiczne
1.
Przeszkody zrywające/wymogi podmiotowe w prawie
polskim
Prawo kanoniczne
Polskie prawo państwowe
Przeszkoda wieku
Przeszkoda wieku
Impotencja
-
Istniejący węzeł małŜeński
Istniejący węzeł małŜeński
RóŜność religii (disparitus cultus)
-
Święcenia
-
Profesja zakonna
-
Uprowadzenie
Uprowadzenie moŜe być rozpatrywane w
ramach wad konsensusu
Występek małŜonkobójstwa
-
Pokrewieństwo
Pokrewieństwo
Powinowactwo
Powinowactwo
Przyzwoitość publiczna
-
Pokrewieństwo prawne
Pokrewieństwo prawne
Pokrewieństwo duchowe
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Przeszkoda wieku
Prawo kanoniczne
Prawo polskie
Przeszkoda czasowa
Przeszkoda czasowa
KPK: 14 lat dziewczyna, 16 lat chłopak
– regulacja prawa kościelnego
Instrukcja KEP: 18 lat oboje – regulacja
prawa kościelnego
moŜliwość dyspensowania do wieku
odpowiednio 12 i 14 lat, poniŜej nie
moŜna – zakaz z prawa BoŜego
naturalnego
Wymóg 18 lat
Sąd rodzinny moŜe wydać zgodę na
małŜeństwo kobiety 16-letniej (art. 10
par. 1 KRO)
UwaŜnienie niewaŜnego małŜeństwa
MałŜeństwo istnieje, małŜonek moŜe
wymaga ponowienia zgody małŜeńskiej Ŝądać uniewaŜnienia małŜeństwa zanim
osiągnie wymagany wiek (art. 10 par.
2,3)
Przeszkody impotencji i bigamii
Impotencja: uprzednia, trwała i pewna; względna (wobec konkretnej osoby)
albo absolutna, fizyczna lub psychiczna; podstawą prawo BoŜe naturalne
Istniejący węzeł małŜeński: prawo państwowe art. 13 par. 1 KRO: Nie
moŜe zawrzeć małŜeństwa, kto juŜ pozostaje w związku małŜeńskim; prawo
kanoniczne: pochodzenia prawa BoŜego pozytywnego (Mt 19,6); zakaz istnieje
takŜe w przypadku wątpliwym; uznanie w prawie kanonicznym małŜeństw
zawartych w wybranych wyznaniach chrześcijańskich; konieczność zgłoszenia
się do biskupa ordynariusza w przypadku wcześniejszego małŜeństwa
cywilnego (które uległo rozpadowi) z inną osobą w związku z moŜliwością
uznania tego małŜeństwa na gruncie prawa kanonicznego na mocy uwaŜnienia
w związku lub formy nadzwyczajnej (P. Gajda, op. cit, s. 104); przeszkodą jest
takŜe małŜeństwo waŜnie zawarte ale niedopełnione (tu wymóg dyspensy od
papieŜa); inne dyspensy: przywilej Pawłowy (osoba nowo ochrzczona moŜe
opuścić dotychczasowego nieochrzczonego małŜonka, jeśli ten utrudnia
wspólne Ŝycie w związku z konwersją) oraz przywilej Piotrowy (w przypadku
poligamii i poliandrii moŜliwość związania się z jedną osobą spośród
dotychczasowych małŜonków)
Przeszkoda róŜnej religii, święceń,
publicznego ślubu czystości
MałŜeństwo katolika z osobą nieochrzczoną albo
apostatą (odejście od Kościoła formalnie albo
nieformalnie ale praktycznie i publicznie); z prawa
ludzkiego – podlega dyspensowaniu
Przeszkoda święceń – charakter publiczny, prawa
kościelnego i podlega dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej
dyspensuje papieŜ
Przeszkoda ślubu czystości złoŜonego w publicznie i
wieczyście w instytucie zakonnym na prawie papieskim
lub diecezjalnym – z prawa kościelnego, podlega
dyspensowaniu; w sytuacji zwykłej dyspensuje papieŜ
Przeszkody uprowadzenia i
małŜonkobójstwa
Uprowadzenie: przeszkoda prawa kościelnego,
dyspensuje tylko uprowadzona/y. Na gruncie prawa
państwowego (KRO) sytuacja ta moŜe być
rozpatrywana na gruncie wadliwości oświadczenia woli
– problem syndromu sztokholmskiego
MałŜonkobójstwo: przeszkoda prawa kościelnego, w
sytuacji zwykłej dyspensuje tylko papieŜ; przesłanki:
celem zabójstwa zawarcie nowego związku
małŜeńskiego, udział w przestępstwie rozumiany
szeroko (sprawstwo, pomocnictwo i in.)
Przeszkoda pokrewieństwa
Prawo kanoniczne
Prawo państwowe
Bezwzględny zakaz w linii prostej –
prawo BoŜe naturalne
Bezwzględny zakaz w linii prostej
Bezwzględny zakaz drugi stopień w
linii bocznej – prawo BoŜe naturalne
[rodzeństwo]
Bezwzględny zakaz drugi stopień w
linii bocznej
Zakaz z prawa kościelnego: trzeci i
czwarty stopień
Brak wymaganego zezwolenia sądu
Przeszkoda pokrewieństwa nie
zwielokrotnia się
Przeszkoda powinowactwa, przyzwoitości
publicznej
Powinowactwo – związek z rodziną małŜeństwo; KPK:
zakaz w linii prostej: ojczym i pasierbica, macocha i
pasierb, teść i synowa, teściowa i zięć [naturalnie zakaz
obowiązuje takŜe w sytuacji, gdy małŜonek umarł];
przeszkoda prawa kościelnego; KRO art. 14 par. 1
reguluje analogicznie, moŜliwe jest zezwolenie sądu
Przeszkoda przyzwoitości publicznej – zakaz wiązania
się z spokrewnionym w pierwszym stopniu linii prostej
z osobą, z którą dotychczas pozostawano w
konkubinacie trwałym i notorycznym; przeszkoda prawa
kościelnego
Przeszkoda pokrewieństwa prawnego; w
KKKW ponadto przeszkoda pokrewieństwa
duchowego
P.M. Gajda, op.cit., s. 126-8
Adoptio naturam imitatur; prawo kanoniczne uwzględnia państwowy
porządek prawny; zakaz zawarcia małŜeństwa dla: „przysposabiający
i jego wstępni i zstępni z osobą przysposobioną oraz rodzeństwo
wynikające z adopcji”; ustanie przeszkody na mocy dyspensy albo
ustania przysposobienia zgodnie z procedura prawa polskiego; w
KRO zakaz bezwzględny (bez moŜliwości uzyskania zezwolenia
sądowego) pomiędzy przysposobionym i przysposabiającym
Pokrewieństwo duchowe (tylko w Kodeksie Kanonów Kościołów
Wschodnich): między chrzestnym a osobą ochrzczoną i jej
rodzicami
Wymogi i wady konsensusu małŜeńskiego w
KPK
P.M. Gajda, op. cit, s. 131-163
consensus facit nuptias – konsensus tworzy małŜeństwo
wymogiem waŜnego konsensusu jest wiedza na temat
istotnych cech małŜeństwa, jej brak pociąga za sobą
niewaŜność oświadczenia woli
Wady konsensusu:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Brak wystarczającego uŜywania rozumu
Brak wiedzy na temat istotnych przymiotów
małŜeństwa
Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych
obowiązków małŜeńskich
Błąd i podstęp
Zgoda pozorna
Zgoda warunkowa
Przymus i bojaźń
Brak wystarczającego używania rozumu
• KPK: Brak wystarczającego uŜywania rozumu – przyczynami mogą
być: niedorozwój psychiczny, choroba psychiczna w momencie
oświadczenia woli; takŜe chwilowa niemoŜność uŜywania rozumu,
np. Pozostawanie pod wpływem alkoholu, narkotyków etc.
• KRO: art. 11, 12 i 15: nie moŜe zawrzeć małŜeństwa osoba
ubezwłasnowolniona całkowicie, dotknięta chorobą psychiczną lub
niedorozwojem umysłowym, chyba Ŝe stan nie zagraŜa małŜeństwu
ani zdrowiu przyszłego potomstwa i osoba nie została
ubezwłasnowolniona całkowicie to sąd moŜe udzielić zgody;
małŜeństwo moŜe być uniewaŜnione, jeśli osoba w chwili
oświadczenia woli znajdowała się w stanie wyłączającym świadome
wyraŜenie woli
Brak wiedzy na temat istotnych
przymiotów małżeństwa
• KPK: brak wiedzy na temat istotnych przymiotów małŜeństwa –
dotyczy świadomości istotnych praw i obowiązków; wg judykatury
naleŜą tutaj (P.M. Gajda, op. cit., s. 138-9):
1) Obowiązki dotyczące realizacji dobra małŜonków (wierność,
poŜycie intymne na ludzi sposób, nierozerwalność, pielęgnowanie
wspólnego Ŝycia, pomoc wzajemna, przyczynianie się do
wspólnego dobra, dąŜenie do świętości)
2) Obowiązki w zakresie płodności i wychowania potomstwa
Konieczne jest przeciętne „rozeznanie co do powagi i znaczenia tych
praw i obowiązków małŜeńskich. Jeśli nupturient w swej
lekkomyślności, psychicznie lub moralnie niedojrzały nie
przywiązuje Ŝadnej wagi do tych praw i obowiązków, małŜeństwo
będzie nie waŜne”.
Psychiczna, obiektywna niezdolności do podjęcia
istotnych obowiązków małŜeńskich – prawo
kanoniczne
-
-
Przykłady z judykatury i jurysprudencji prawa kanonicznego:
źródła niszczenia osobowości, np. psychopatia, powaŜny
stopień psychicznej niedojrzałości, skrajny egoizm, uzaleŜnienie
od alkoholu i narkotyków, uzaleŜnienie od rodziców, zwłaszcza
od matki
Płaszczyzna seksualna: homoseksualizm, nadpobudliwość
seksualna, nimfomania, satyrianizm, masochizm,
transseksualizm po zmianie płci, osoby chore na AIDS
Błąd, podstęp, symulacja
Błąd co do osoby narzeczonego (takŜe KRO art. 15 par. 1, 2,
przesłanka umoŜliwia uniewaŜnienie małŜestwa) albo istotnego
przymiotu np. płodność, albo istotnego przymiotu małŜeństwa np.
nierozerwalność (KPK);
Podstęp jako świadome wprowadzenie w błąd co do przymiotu
swojej osoby (np. zatajenie narkomani, alkoholizmu, ciąŜy z inną
osobą, powaŜnego obciąŜenia natury moralnej, powaŜnych długów,
kradzieŜy, przekonań religijnych, chorób, zwyczajowych zachowań)
Symulacja – wykluczenie woli zawarcia małŜeństwa lub jednego z
istotnych przymiotów małŜeństwa (np. wykluczenie potomstwa,
zastrzeŜenie aktów seksualnych z osobą trzecią, odrzucenie
sakramentalności); w prawie państwowym naleŜy stosować przepisy
KC
Zgoda warunkowa, przymus i bojaźń
P.M. Gajda, op. cit., s. 155-158
Zgoda warunkowa – zakaz dołoŜenia warunku jako zdarzenia
przyszłego niepewnego; moŜliwość dołoŜenia warunku dotyczącego
zjawiska w teraźniejszości lub przeszłości, co do którego brak
pewności – jest dołączany w formie pisemnej za zgodą biskupa
ordynariusza; brak w KRO
KPK: przymus fizyczny (zawsze powoduje niewaŜność czynności
prawnych) i moralny, następstwem p. moralnego jest bojaźń;
małŜeństwo nie istnieje, jeśli bojaźń jest cięŜka bezwzględnie
(obiektywnie, np. szantaŜ zamordowania osoby bliskiej) lub
względnie (subiektywnie, np. szantaŜ zerwaniem więzi rodzinnych,
zaleŜnie od wraŜliwości), ma charakter zewnętrzny, a nupturient nie
widzi innego rozwiązania jak zawarcie małŜeństwa; przymus nie
musi mieć na celu wymuszenie małŜeństwa, lecz ono okazuje się
jedynym rozwiązaniem do uniknięcia niebezpieczeństwa
Forma zawarcia małŜeństwa
Zawarcie osobiście lub przez pełnomocnika (KPK, KRO)
KPK: forma zwyczajna kanoniczna: wobec 2 świadków zwykłych i 1
kwalifikowanego, w świątyni lub innym wyznaczonym do tego
miejscu; jest wymagana dla waŜności, w przypadku zawarcia
małŜeństwa z osobą niekatolicką obrządku wschodniego konieczna
jest tylko do godziwości; moŜliwość dyspensowania od formy
kanonicznej katolików przez biskupa ordynariusza tylko w
niebezpieczeństwie śmierci
Świadek kwalifikowany: proboszcz lub osoba przez niego wskazana
na zasadzie licencji w pojedynczym przypadku ustnie, dla większej
ilości przypadków delegacją pisemną
Forma specjalna: w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy w ciągu
miesiąca nie będzie mógł przybyć świadek kwalifikowany; wystarczy
3 świadków zwykłych, wskrajnych przypadkach takŜe mniej
MałŜeństwo wyznaniowe ze skutkami
cywilnymi
1.
2.
3.
4.
5.
Procedura zgodnie z KRO – elementy niezbędne:
Pobranie w USC zaświadczenia o braku przeszkód w prawie polskim do zawarcia
małŜeństwa; jest waŜne 3 miesiące
Oświadczenie woli przez nupturientów podczas wyznaniowego obrzędu małŜeństwa
Sporządzenie protokołu przez świadka kwalifikowanego, podpisy nupturientów i
wszystkich świadków
Dostarczenie protokołu i zaświadczenia kierownikowi właściwego USC przez
duchownego w ciągu 5 dni roboczych (takŜe nadanie pocztą)
Sporządzenie przez kierownika USC aktu małŜeństwa
MoŜliwość uniewaŜnienia w prawie polskim (P.M. Gajda, op. cit., s. 189)
a)
Gdy nupturient był w stanie wyłączającym świadome wyraŜenie woli
b)
Pod wpływem błędu co do toŜsamości drugiej osoby
c)
Pod wpływem bezprawnej groźby budzącej obawę powaŜnego niebezpieczeństwa
osobistego nupturienta lub innej osoby
MałŜeństwa mieszane, zawarte tajnie,
rozłączenie małŜonków w KPK, separacja
MałŜeństwa mieszane i im podobne, konieczna dyspensa, zwolnienie od formy
kanonicznej równieŜ konieczna dyspensa
MałŜeństwo tajne za zgodą biskupa ordynariusza, zobowiązanie dochowania
tajemnicy: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie, małŜonkowie
Rozłączenie małŜonków: rozwiązanie węzła małŜeństwa niedopełnionego, przywilej
Piotrowy (wyłączna jurysdykcja papieŜa) i przywilej Pawłowy (mocą nowego
małŜeństwa) czyli rozwiązanie małŜeństwa na korzyść wiary
Separacja dozgonna albo czasowa; podstawy: cudzołóstwo (traci się to prawo gdy
współmałŜonek darował wyraźnie lub milcząco winę, zgodził się na cudzołóstwo, stał
się przyczyną cudzołóstwa, sam równieŜ popełnił cudzołóstwo); kan. 1153 par. 1:
„Jeśli jedno ze współmałŜonków stanowi źródło powaŜnego niebezpieczeństwa dla
duszy lub ciała drugiej strony albo dla potomstwa, lub w inny sposób czyni zbyt
trudnym Ŝycie wspólne, tym samym daje drugiej stronie zgodną z prawem przyczynę
odejścia, bądź na mocy dekretu ordynariusza miejsca, bądź teŜ gdy
niebezpieczeństwo jest bezpośrednie, własną powagą” (nietolerancja, naraŜenie na
utratę wiary, brutalność, atmosfera nie do wytrzymania, niebezpieczeństwo fizyczne,
uniemoŜliwianie wspólnego Ŝycia wygórowanymi potrzebami, niewłaściwym
dysponowaniem środkami majatkowymi; P.M. Gajda, op. cit., s. 249)
UwaŜnienie małŜeństwa
UwaŜnienie – „akt prawny, mocą którego małŜeństwo
niewaŜnie zawarte zostaje uprawomocnione (uwaŜnione),
czyli staje się waŜnym związkiem małŜeńskim” (P.M. Gajda, op.
cit., s. 258)
UwaŜnienie zwykłe – usuniecie przeszkody i uproszczone
ponowienie zgody małŜeńskiej (w przypadkach przeszkody
zrywającej, wady konsensusu, wady formy kanonicznej)
UwaŜnienie nadzwyczajne – usuniecie przeszkody oraz
udzielenie dyspensy od ponownego wyraŜenia zgody, której
trwanie się suponuje (P.M. Gajda, op. cit., s. 259, 264)
1.
2.
3.
Gdy nie moŜna nakłonić do ponowienia zgody, nawet jednej ze stron
Globalne uwaŜnienie małŜeństw
NiewaŜność spowodowana niezachowaniem przepisów kościelnych