POTRZEBY I PROBLEMY ROZWOJOWE DZIECKA Kary i nagrody w

Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
POTRZEBY I PROBLEMY ROZWOJOWE DZIECKA
Kary i nagrody w wychowaniu dziecka
Kształtowanie osobowości dziecka w sposób mądry i zrównoważony jest dla rodzica czy opiekuna nie
lada wyzwaniem. Jak wiadomo, aby prawidłowo kształtować dziecięcą psychikę, niezbędne jest
poddanie jej również celowemu i świadomemu oddziaływaniu, a takim jest właśnie wychowanie.
Dokładniej rzecz ujmując, pod pojęciem tym rozumiemy wszelkie zamierzone działania w formie
interakcji społecznych, mające na celu wywołanie trwałych i pożądanych zmian w osobowości ludzi
(a w szczególności dzieci). Spośród różnych metod wychowania można wyszczególnić i te, które
opierają się na wzmocnieniu zewnętrznym, w szczególności zaś dotyczą systemu kar i nagród.
Niniejszy artykuł ma za zadanie przyjrzeć się formie jego wpływu na zachowanie dzieci i młodzieży.
Wzmocnienia - czym są i jakie pełnią funkcje
Wytwarzanie określonych nawyków i przyzwyczajeń warunkowane jest powtarzaniem czynności,
powoduje ono bowiem ich utrwalanie. Ćwiczenie jest zatem nieodzowne, by wykształcić w jednostce
umiejętność zachowania się we właściwy sposób. Nie jest ono jednak wystarczające do uzyskania
głębszych, trwałych zmian w psychice ludzkiej. Aby takowe zaszły, powinno być ono wspierane
za pomocą wzmocnień.
Wzmocnieniem określa się w fizjologii wyższych czynności nerwowych bodziec bezwarunkowy
stosowany bezpośrednio po bodźcu warunkowym; gdy jest dodatni - sprzyja powtarzaniu zachowań
warunkowych, gdy ujemny - powoduje ich hamowanie. E. L. Thorndike sformułował prawo efektu,
które odnosi się do wzmocnień i głosi, iż skojarzenia bodźca z reakcją utrwalają się wtedy, gdy
towarzyszy im stan przyjemności oraz zadowolenia, i przeciwnie - osłabione zostają związki
wywołujące stan przykrości i niezadowolenia. Jedna z klasyfikacji rozróżnia wzmocnienia ze względu
na czas, w jakim następuje wzmocnienie bodźca i reakcji. W takim ujęciu dokonuje się podziału na
wzmocnienia: natychmiastowe i odroczone oraz sporadyczne i systematyczne, ciągłe. Za bardziej
skuteczne uznaje się wzmocnienie natychmiastowe w porównaniu z odroczonym oraz wzmocnienie
systematyczne w porównaniu ze sporadycznym. W drugim przypadku ujawnia się jednak pewien
paradoks zwany zjawiskiem Humphreysa. Polega on na tym, że szybciej wytwarzające się reakcje pod
wpływem wzmocnień ciągłych, ulegają również szybko wygaszeniu. Wzmocnienia sporadyczne z kolei
wymagają dłuższego czasu na wytworzenie danych reakcji, jednak są o wiele bardziej trwałe.
Zasadniczą funkcją różnego rodzaju wzmocnień jest zatem utrwalanie określonych sposobów
zachowań, bądź też eliminacja tych, które są wychowawczo niepożądane. Szczególną rolę w procesie
wychowania odgrywa zaś kategoria wzmocnień, do której należą kary i nagrody.
Nagrody - zasady stosowania
Aby nagradzanie i karanie odniosło pożądany efekt, nie może być stosowane „na chybił trafił”, lecz
musi spełniać określone warunki. W przeciwnym razie skutek może być dalece odwrotny od tego, co
zamierzyliśmy. Wyróżnia się następujące zasady odnoszące się do przyznawania nagród:
•
nagrodę powinien otrzymać ten, który na nią rzeczywiście zasłużył, przy czym nie powinno się
honorować tych zachowań, które traktuje się jako naturalne, np. posprzątanie przez dziecka pokoju.
Nagradzanie dotyczy podjęcia przez dziecko dodatkowego, samodzielnego wysiłku. Należy przy tym
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
dostrzegać również trud wkładany w różnego rodzaju czynności przynoszące niepowodzenia,
nie powinno się w takich przypadkach karcić za porażki;
•
nagrody powinny pełnić funkcję wzmacniania pozytywnej motywacji do działania. Jest to
jednak możliwe wtedy, gdy rodzic czy opiekun wykazuje konsekwencję zarówno w stawianiu
wymagań, jak i dopełnianiu własnych obietnic - wówczas bowiem dziecko traktuje go poważnie
i wiarygodnie;
•
nagroda nie powinna być bodźcem zachęcającym do działania - nie może być jedynym
motywem skłaniającym do wykonania określonych czynności. Najpierw należy pokazać dziecku sens
dodatkowego wysiłku, a dopiero po jego podjęciu, osiągnięciu przezeń określonych efektów można je
nagradzać. Należy tu także zaznaczyć, że nadmiar nagród może być równie niekorzystny jak ich brak.
Całkowity brak uznania może doprowadzić do utraty wiary we własne siły, w sprawiedliwość,
spowodować niechęć do pracy, agresję, rozgoryczenie, a wręcz stany załamania, depresji.
Przy kształtowaniu motywacji nienastawionej wyłącznie na nagrodę należy zatem i to wziąć pod
uwagę;
•
nagroda powinna być atrakcyjna dla dziecka, stąd dobierana w sposób indywidualny;
opóźnienie nagrody, czyli czas upływający między zakończeniem przez dziecko pożądanej czynności,
a otrzymaniem nagrody, powinno być minimalne.
Kary - w jaki sposób je wymierzać?
Podobnie jak nagroda, tak i kara musi być podporządkowana określonym wymaganiom, aby jej
działanie odniosło zamierzony efekt. Warunki skuteczności kary przedstawiają się w następujący
sposób:
•
dobór kary powinien mieć charakter indywidualny, gdyż ta powinna być doświadczeniem
nieprzyjemnym, a to dla każdego oznacza co innego. Potrzebna jest zatem znajomość dziecka, jego
potrzeb i zainteresowań;
•
skuteczność karania jest tym większa, im silniejsze uczucie miłości i przywiązania łączy
karanego z karzącym. I na odwrót, istotny jest przy tym autorytet osoby karzącej, jednak nie może
być on narzucony, zwłaszcza siłą;
•
karze powinna towarzyszyć życzliwość i ukazanie dziecku możliwości poprawy. Kara
wprowadzająca w stan zupełnego załamania może wywołać agresję i negatywny stosunek do osoby
karzącej;
•
kara ma zamazać winę, dlatego niewskazane jest wypominanie przewinienia.
Może ono zaowocować obniżeniem samopoczucia, autooceny i poczucia własnej wartości
(jednostka koncentruje się w takich wypadkach na sobie);
•
kara powinna być sprawiedliwa, otrzymać ją zatem powinna tylko ta osoba, która na to
zasłużyła. Dlatego należy również bacznie przyglądać się okolicznościom, w których pojawiło się
niewłaściwe zachowanie. Czasem kara, pozornie słuszna, może okazać się niezasłużona. Ponadto
sprawiedliwość wyraża się także w proporcjonalności kary w stosunku do przewinienia oraz
w dostosowaniu kary do właściwości psychofizycznych dziecka;
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
•
rodzic, bądź opiekun powinien tłumaczyć swoje wymagania, by dziecko rozumiało potrzeby
stawianych mu ograniczeń. Jeśli dziecko akceptuje owe wymagania, wówczas kary związane z ich
przekroczeniem są skuteczniejsze;
•
karać można tylko za takie czyny i zachowania, które są stale uważane za naganne, bez
względu na to, gdzie i w jakich warunkach zostały dokonane. Stawiane wymagania muszą być więc
konsekwentne, by normy postępowania nie jawiły się jako relatywne;
•
nie wolno karać w gniewie, gdyż ten wpływa na brak obiektywności, a to może przyczynić się
do błędności i szkodliwości decyzji. Ponadto gniew sprawia, iż kara jest często zbyt surowa, a także
wywołuje u dziecka lęk, jego uwaga wówczas, zamiast na przewinieniu, skupia się na samej karze;
•
karę należy wymierzać we właściwym czasie: w niektórych przypadkach wskazane jest
karanie natychmiastowe (np. w stosunku do małych dzieci), w innych - odroczone (samo oczekiwanie
na karę samo w sobie jest już karą i nieprzyjemnym przeżyciem);
•
kara powinna być nastawiona na stałą poprawę zachowań dziecka. Nie może być kierowana
chęcią odwetu za doznaną przykrość, gdyż utrudnia mu obiektywną ocenę postępku;
•
należy stosować różnorodne kary. Te same kary i w dodatku często wymierzane powodują
zanik ich znaczenia (dziecko przyzwyczaja się do nich, powszednieją).
Rodzaje kar - unikanie nieprawidłowości
Przyznawanie kar i nagród odbywa się w praktyce na wiele różnych sposobów. Zdarza się,
że towarzyszą temu pewne nieświadome, niewłaściwe zachowania rodzica czy opiekuna, które
pomimo jego dobrych intencji, mogą szkodzić dziecku. Określa się je mianem błędów
wychowawczych. Spróbuję w tym miejscu poddać krótkiej analizie różne rodzaje kar, uwidaczniając
przy tym błędy wychowawcze, które mogą pojawić się przy ich użyciu. Skupiam się na karach,
ze względu na to, iż ich praktykowanie wydaje się niestety częstszym zjawiskiem wychowawczym,
choć to właśnie nagrody zdecydowanie powinny przeważać.
Jedną z form kary, po którą sięga się stosunkowo często, jest kara cielesna. Już samo stosowanie tego
rodzaju kary jest poważnym błędem, gdyż jest ona nie tylko nieskuteczna, ale też niezwykle
szkodliwa. Pozostawia bowiem ślady nie tylko na ciele dziecka, ale również w jego psychice. Podobnie
nieskutecznymi i niegodnymi polecenia są kary słowne takie jak: straszenie, obrzucanie wyzwiskami,
reagowanie krzykiem na przewinienia. Straszenie ma na celu zmuszenie dziecka do posłuszeństwa.
Może jednak odnieść zupełnie inne, niepożądane skutki, które wpływają na psychikę dziecka. Zaliczyć
można do nich fobie, nerwice lękowe, lęk przed ludźmi (np. straszenie dziecka policjantem powoduje,
że kojarzy ono jego osobę z czymś negatywnym). Warto również dodać, iż ze względu na to,
że zastraszanie nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistości, dziecko po pewnym czasie przestaje
traktować je poważnie. Uświadamia sobie także, że dorosłym nie należy we wszystko wierzyć, rodzi
to w nim pewną nieufność, którą potem trudno zwalczyć. Przezwiska poniżają godność dziecka
i bardzo często odbierane są przez nie dosłownie. Wtedy przypisuje sobie pewne cechy, które mogą
wpłynąć na obniżenie jego aktywności (sądząc np. że jest głupi, uzna, że tak musi być i nie warto się
starać). Groźne jest zwłaszcza obrzucanie dzieci wyzwiskami w otoczeniu rówieśników, te bowiem
łatwo podchwytują zasłyszane obelgi i piętnują siebie nawzajem. Wyzwiska sprawiają, że wszystkim
czynnościom towarzyszy lęk, aby nie zostać ponownie nazwanym w określony sposób. Lęk ten często
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
przenosi się na życie dorosłe. Ponadto obelgi wyzwalają chęć zemsty za doznaną przykrość, zwykle
jest ona realizowana w identyczny sposób - za pomocą przezwisk. Równie niewskazane jest
podnoszenie głosu na dziecko. Częste karanie krzykiem sprawia, iż przyzwyczaja się niego i przestaje
reagować. A jeśli i za brak reakcji zostaje dodatkowo ukarane - podporządkowuje się i zamyka
w sobie. Należy również podkreślić, że zachowania rodzica czy opiekuna przenoszą się często
na zachowania podopiecznego, który również będzie krzyczał na inne osoby.
Oczywiste jest jednak, że z kar nie można całkowicie zrezygnować, gdyż eliminują zachowania
niepoprawne. Wśród kar wartych polecenia warto wyróżnić m.in.: odmawianie przyjemności,
wyrażanie swego smutku i zawodu, czasowe odebranie przyznanego przywileju, kary naturalne.
W odmawianiu przyjemności niezbędne jest podejście indywidualne, znajomość upodobań
i zainteresowań dziecka. Tylko wtedy jesteśmy w stanie dobrać taki rodzaj kary, który będzie dla
dziecka faktyczną przykrością. Błędem jest tu jednak przesada i zbyt częste stosowanie. Wyrażanie
smutku i żalu jest bardzo skuteczną formą kary (szczególnie w przypadku silnego związku
emocjonalnego pomiędzy karanym a karzącym) - dziecko przeżywa przykrość, którą sprawiło
opiekunowi, a to jest silną motywacją do poprawy. Czasowe odebranie przyznanego przywileju
(np. zakaz zapraszania kolegów i koleżanek) jest równoznaczne z odebraniem zaufania, co stanowi
dotkliwy rodzaj kary, aczkolwiek skuteczny, gdyż dziecko będzie starało się odzyskać utracony
przywilej (zaufanie). Za najdoskonalsze uważane są kary naturalne, będące bezpośrednim
następstwem winy (np. dziecko pomimo zakazu wspięło się na drzewo i z niego spadło, czego
wynikiem były nieprzyjemne doznania). Natura jednak rzadko „wymierza” kary, dlatego zaleca się
rodzicom, bądź opiekunom, by dobierali je w taki sposób, by były naturalnymi konsekwencjami winy.
Niezależnie jednak od obranej metody wychowawczej, istotne jest, byśmy potrafili
krytycznie przyjrzeć się własnym zabiegom podejmowanym wobec naszego podopiecznego.
Marta Włodarczyk
Autorka jest pedagogiem społecznym i resocjalizacyjnym oraz studentką studiów psychologicznych.