Czym jest pamięć społeczna?

Marian Golka
Czym jest pamięć społeczna?
W lakonicznym definicyjnym ujęciu
pamięć społeczna jest to społecznie
tworzona, przekształcana, względnie ujednolicana i przyjmowana wiedza
odnosząca się do przeszłości zbiorowości. Wiedza ta obejmuje różne treści,
pełni różne funkcje, trwa dzięki różnym kulturowym nośnikom oraz trafia do
świadomości jednostek z różnych źródeł.
Wskutek mechanizmów życia
społecznego następuje właśnie względne ich ujednolicenie, a tym samym
względne ujednolicenie w danej grupie wyobrażeń odnoszących się do
przeszłości.
Wiedza ta trwa i przyjmowana jest dzięki niemal wszystkim wytworom
kultury i dzięki ustnym przekazom treści dotyczących przeszłości danej
zbiorowości, zawierającym opis
postaci, wydarzeń a także dzięki samym
wytworom kultury z tejże przeszłości, które odnoszą się do danej zbiorowości,
które są uznawane za ważne dla losów tej zbiorowości I choć oczywiście
pamięć społeczna jest w pewnym stopniu metaforą, bowiem różni się w swej
istocie od pamięci jednostkowej, to przynajmniej jedno ma z tamtą wspólnego, a
mianowicie odnosi się do przeszłości i prób jej utrwalania.
Takie ujęcie pamięci społecznej nie zakłada, iż treści tej pamięci muszą być
zawsze aktywnie przeżywane przez członków zbiorowości. Owszem, takie
przeżycia mogą być ewokowane, jednak często pozostają one w uśpieniu mając
bardziej potencjalną niż aktualną moc. Gdy jednostka aktywizuje treści pamięci
społecznej, zazwyczaj występuje w roli członka tej zbiorowości, do której
pamięć ta się odnosi,
Pamięć społeczna pełni kilka funkcji:
- jest przekazem wiedzy dotyczącej przeszłości;
- jest przekazem kompetencji kulturowej (w tym kompetencji komunikacyjnej –
1
czyli sposobów rozumienia pewnych symboli);
- jest przekazem wzorów zachowań ważnych z punktu widzenia losów grupy;
- jest przekazem wartości uznawanych przez grupę za ważne i tym samym
godne utrwalenia;
- jest przekazem informacji o prawdziwej bądź domniemanej (mitycznej)
genezie i strukturze grupy;
- jest czynnikiem współtworzącym tożsamość grupową;
- jest czynnikiem współokreślającym relacje między grupami sąsiedzkimi (a w
tym grupą dominującą a grupami zdominowanymi);
- bywa sposobem uprawomocniania władzy;
- jest czynnikiem oddziaływania na przyszłość poprzez wytyczanie swoistej
stosunkowo trwałej trajektorii dziejów grupy.
Funkcje te zazwyczaj realizowane są spontanicznie w procesach życia
społecznego, bywają jednak też świadomie wykorzystywane przez takie czy
inne siły społeczne, co w takiej sytuacji uprawnia do mówienia o
„instrumentalizacji pamięci”. Nie trzeba też chyba specjalnie podkreślać, iż
niektóre z powyższych funkcji mogą niekiedy stać się dysfunkcjami – tak wobec
zbiorowości noszącej dane treści pamięci, jak i wobec jej sąsiadów czy grup
zdominowanych – przyczyniając się do różnorodnego zła.
Pamięć społeczna jest więc różnorodnym w swych przejawach i treściach
odniesieniem do przeszłości – tak w skali lokalnej (dawna rola miasta czy
regionu w sieci osadniczej kraju), narodowej (poznanie dawnej kondycji narodu
i jego relacji z sąsiadami), jak i uniwersalnej (poznanie dawnych warunków
życia jako odniesienia do współczesnej sytuacji).
(Więcej zobacz w:
Marian Golka, Pamięć społeczna i jej implanty, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2009).
2