Podstawowe dane dotyczące zasięgu ubóstwa w Polsce w 2015 r.

28.10.2016 r.
Podstawowe dane dotyczące zasięgu ubóstwa w Polsce w 2015 r.
Materiał na posiedzenie Międzyresortowego Zespołu ds. Strategii 2020
Niniejsza notatka powstała na potrzeby Międzyresortowego Zespołu ds. Strategii Europa 2020.
Zawiera ona zaktualizowane (w stosunku do przedstawionych wcześniej w notatce metodologicznoanalitycznej z dnia 26 kwietnia 2016 r.) dane na temat ubóstwa w Polsce wykorzystywane przy
monitorowaniu Obszaru 5 Strategii Europa 2020. Zgodnie z przyjętymi ustaleniami oprócz
wskaźników ubóstwa i wykluczenia społecznego obliczanych na podstawie europejskiego badania
dochodów i warunków Życia (EU-SILC), w notatce uwzględniono także informacje na temat zasięgu
ubóstwa skrajnego szacowanego na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych.
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce w latach 20142015
W Strategii Europa 2020 przyjęto, iż podstawowym wskaźnikiem służącym monitorowaniu postępów
w realizacji działań nakierowanych na walkę z ubóstwem lub wykluczeniem społecznym będzie
miernik złożony, uwzględniający trzy wskaźniki cząstkowe. W związku z tym, wskaźnik zagrożenia
ubóstwem lub wykluczeniem społecznym definiowany jest jako odsetek osób zagrożonych ubóstwem
relatywnym lub pogłębioną deprywacją materialną lub żyjących w gospodarstwach domowych o
bardzo niskiej intensywności pracy. Osoba, która wchodzi w skład gospodarstwa domowego
doświadczającego przynajmniej jednego z trzech powyższych elementów, jest więc uważana za
zagrożoną ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Należy przy tym zaznaczyć, że osoby zliczane są
tylko raz, również w przypadku, gdy zagrożone są więcej niż jedną formą ubóstwa lub wykluczenia
społecznego.
Tabl. 1. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce i w Unii Europejskiej
w latach 2008 – 2015.
Rok
Nazwa wskaźnika
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Polska
16,9
17,0
17,6
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem
relatywnym
Unia Europejska
16,5
17,2
17,3*
17,7
10,4
8,1
Wskaźnik pogłębionej deprywacji Polska
materialnej
Unia Europejska
8,5
8,9
8,1*
Wskaźnik bardzo niskiej
Polska
8,0
7,3
6,9
intensywności pracy
Unia Europejska
9,2
11,2
10,5*
w gospodarstwie domowym
Polska
30,5
24,7
23,4
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem
lub wykluczeniem społecznym
Unia Europejska
23,7
24,4
23,7
*dane szacunkowe
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_li02], [ilc_sip8], [ilc_lvhl11], [ilc_peps01]
W 2015 r. ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce zagrożonych było ok. 23%
mieszkańców Polski. Wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym dla
Polski była więc zbliżona do średniej dla Unii Europejskiej (ok. 24%). Z badania EU-SILC 2015 wynika,
1
iż w odniesieniu do roku poprzedniego odnotowano spadek wskaźnika w Polsce (z 24,7% do
23,4%).
Na spadek wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce
wpływ miało przede wszystkim obniżenie się w tym okresie o 2,3 p. proc. wskaźnika pogłębionej
deprywacji materialnej, który osiągnął w 2015 r. wartość ok. 8%. Wahania pozostałych dwóch
wskaźników składających się na złożony wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem
społecznym były mniej znaczące, przy czym w przypadku zagrożenia ubóstwem relatywnym
zaobserwowano wzrost wartości wskaźnika (o 0,6 p. proc.), natomiast w przypadku niskiej
intensywności pracy –spadek wartości miernika o 0,4 p. proc..
Tabl. 2. Ludność zagrożona ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce i w Unii Europejskiej
w latach 2008 – 2015.
Rok
Nazwa wskaźnika
2008
2014
2015
w mln osób
Polska
6,4
6,4
6,6
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem
relatywnym
Unia Europejska
80,9
86,3
86,7*
6,7
3,9
3,0
Wskaźnik pogłębionej deprywacji Polska
materialnej
Unia Europejska
41,5
44,6
40,3*
Wskaźnik bardzo niskiej
Polska
2,4
2,2
2,0
intensywności pracy
Unia Europejska
34,6
41,9
39,3*
w gospodarstwie domowym
Polska
11,5
9,3
8,8
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem
lub wykluczeniem społecznym
Unia Europejska
115,9
122,3
118,8*
*dane szacunkowe
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_li02], [ilc_mddd11], [ilc_lvhl11], [ilc_peps01]
Uwzględniając w analizach wiek mieszkańców Polski zauważyć można, iż ubóstwem lub
wykluczeniem społecznym w Polsce w największym stopniu zagrożone były dzieci w wieku 0-17 lat.
W grupie tej przynajmniej jednej z trzech branych pod uwagę form ubóstwa lub wykluczenia
społecznego doświadczało ok. 27% osób, podczas gdy wśród mieszkańców Polski w wieku 18-64 lat
wskaźnik ten osiągnął ok. 24%, natomiast wśród osób powyżej 65 roku życia - 17%.
Wiek
lata
Ogółem
17 i mniej
18-64
65 i więcej
Tabl. 3. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce
w latach 2008 -2015 wg wieku.
Rok
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
30,5
32,9
30,6
26,9
24,7
28,2
25,2
18,2
23,4
26,6
24,1
17,0
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod:[ ilc_peps01]
Na zasięg ubóstwa lub wykluczenia społecznego wpływ miał również typ biologiczny gospodarstwa
domowego. Najwyższy odsetek osób doświadczających omawianego zjawiska odnotowano wśród
osób żyjących w rodzinach niepełnych, składających się z samotnej osoby dorosłej z dziećmi na
2
utrzymaniu1 (ok. 43%) oraz rodzinach wielodzietnych, złożonych z dwóch osób dorosłych
z przynajmniej trojgiem dzieci na utrzymaniu (ok. 39%). Wartości te były znacznie wyższe niż w innych
analizowanych typach gospodarstw domowych. Przykładowo, wśród rodzin składających się z dwóch
osób dorosłych z jednym dzieckiem na utrzymaniu omawiany miernik osiągnął wartość ok. 16%,
natomiast wśród gospodarstw domowych złożonych z dwóch osób dorosłych bez dzieci na
utrzymaniu oraz z dwójką dzieci – ok. 20%.
Tabl. 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce
w latach 2008-2015 wg typu gospodarstwa domowego.
Rok
Typ gospodarstwa domowego
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
30,5
24,7
23,4
Samotna osoba dorosła
41,6
Samotna osoba dorosła z dziećmi na
51,9
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z jednym dzieckiem na
22,4
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 2 dzieci na utrzymaniu
25,3
Dwie osoby dorosłe z 3 lub większą liczbą
45,4
dzieci na utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe bez dzieci na utrzymaniu
27,9
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_peps03]
31,6
30,8
43,5
43,2
15,6
15,6
19,0
19,5
41,9
38,7
20,1
19,9
Wskaźniki cząstkowe składające się na wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem
społecznym
Zasięg ubóstwa relatywnego
Według wspólnie uzgodnionej przez kraje członkowskie Unii Europejskiej i przyjętej przez Eurostat
metodologii, za zagrożone ubóstwem uważa się osoby żyjące w gospodarstwach domowych, których
dochód do dyspozycji jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% mediany dochodu
ekwiwalentnego2 w danym kraju. Przyjęto więc relatywne podejście do pomiaru ubóstwa, zgodnie z
którym próg ubóstwa powiązany jest ze standardem życia w poszczególnych krajach. Miara ta określa
zatem grupę ludności będącą w każdym z krajów w relatywnie najtrudniejszej sytuacji dochodowej
(bez odniesienia do poziomu dochodów w pozostałych państwach). Wartość wskaźnika zagrożenia
ubóstwem relatywnym w Polsce wyniosła w 2015 r. ok. 18%, pozostając tym samym – podobnie jak
w latach poprzednich – na poziomie zbliżonym do średniej dla wszystkich krajów Unii Europejskiej,
wynoszącej ok. 17%.
Tabl. 5. Wskaźnik ubóstwa relatywnego w Polsce w latach 2008 -2015 wg wieku.
Wiek
lata
2008
Ogółem
17 i mniej
16,9
22,4
Rok
2014
% osób w gospodarstwach domowych
17,0
22,3
2015
17,6
22,4
1
Zgodnie z metodologią badania EU-SILC, dziecko na utrzymaniu to osoba w wieku 0-17 lat, będąca w składzie
gospodarstwa domowego lub osoba w wieku 18-24 lat, o ile jest bierna zawodowo i mieszka przynajmniej z
jednym ze swoich rodziców.
2
Obliczanego według zmodyfikowanej skali ekwiwalentności OECD.
3
18-64
65 i więcej
16,3
11,7
16,7
11,7
17,6
12,1
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_li02]
Grupą, która częściej niż przeciętnie doświadczała ubóstwa relatywnego były osoby najmłodsze,
w wieku 0-17 lat. W grupie tej wartość wskaźnika osiągnęła ponad 22%, podczas gdy wśród osób
w wieku 18-64 lata była równa średniej dla Polski (ok. 18%). Najrzadziej w gospodarstwach
domowych o dochodach poniżej przyjętej granicy ubóstwa relatywnego żyły osoby starsze, w wieku
65 lat i więcej. W grupie tej wartość wskaźnika w 2015 r. wyniosła ok. 12%.
Tabl. 6. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym w Polsce latach 2008-2015 wg typu gospodarstwa
domowego.
Rok
Typ gospodarstwa domowego
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
16,9
17,0
17,6
Samotna osoba dorosła
20,3
20,3
22,9
Samotna osoba dorosła z dziećmi na
30,2
27,6
32,4
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 1 dzieckiem na
13,9
10,8
12,5
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 2 dzieci na
17,9
15,4
16,7
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 3 lub większą
34,4
35,8
34,0
liczbą dzieci na utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe bez dzieci na
9,7
11,0
11,3
utrzymaniu
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod:[ ilc_li03]
Trudną sytuację dzieci potwierdzają również dane uwzględniające podział populacji według typów
biologicznych gospodarstw domowych. W tym kontekście w najtrudniejszej sytuacji znajdowały się
gospodarstwa złożone z dwóch osób dorosłych z przynajmniej trojgiem dzieci na utrzymaniu.
Zagrożona ubóstwem relatywnym była w tej grupie więcej niż co trzecia osoba (34%). Niewiele
niższą wartość wskaźnika odnotowano również wśród samotnych rodziców z dziećmi na utrzymaniu,
w przypadku której stopa ubóstwa relatywnego osiągnęła ok. 32%. Dla porównania, w
gospodarstwach domowych składających się z dwóch osób dorosłych z jednym dzieckiem na
utrzymaniu, ubóstwa relatywnego doświadczało ok. 13% osób, natomiast w gospodarstwach dwóch
osób dorosłych bez dzieci na utrzymaniu – ok. 11%.
Trwałość ubóstwa – wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym
Na podstawie panelowego badania EU-SILC możliwa jest ocena trwałości ubóstwa w oparciu
o czteroletni okres obserwacji tych samych osób. Aby umożliwić porównywalne na przestrzeni lat
analizy trwałości ubóstwa, został wypracowany specjalny wskaźnik nazywany wskaźnikiem ubóstwa
trwałego. Według metodologii stosowanej przez Eurostat, za zagrożone ubóstwem trwałym uważa
się osoby w gospodarstwach domowych, których poziom dochodu ekwiwalentnego do dyspozycji w
roku badania i przynajmniej w ciągu dwóch z trzech poprzednich lat był niższy od przyjętego dla
danego roku progu ubóstwa relatywnego, ustanowionego na poziomie 60% mediany dochodu
ekwiwalentnego.
4
Tabl. 7. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym w Polsce w latach 2008-2015 wg wieku.
Wiek
lata
Rok
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
17 i mniej
18-64
65 i więcej
10,4
15,8
10,2
5,4
10,7
13,5
10,7
8,5
10,1
14,4
9,7
7,9
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., [kod: ilc_li21]
W 2015 r. wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym w Polsce pozostał na zbliżonym poziomie jak
w 2014 r. - ubóstwem trwałym zagrożona była co dziesiąta osoba w gospodarstwach domowych. W
największym stopniu typ rodzajem ubóstwa zagrożeni byli najmłodsi mieszkańcy Polski, w wieku 0-17
lat. W 2015 r. w grupie tej ubóstwa trwałego doświadczało ok. 14% osób, co oznaczało wartość o ok.
5 p. proc. wyższą niż wśród osób w wieku 18-64 lata oraz o ok. 7 p. proc. wyższą niż wśród osób
najstarszych, w wieku co najmniej 65 lat.
Zasięg ubóstwa szacowany z wykorzystaniem progu z 2008 r. („ubóstwo zakotwiczone w czasie”)
W związku z tym, że poziom granic ubóstwa szacowany jest w oparciu o medianę dochodu danego
kraju w konkretnym roku, możemy mieć do czynienia ze spadkiem stopy ubóstwa przy jednoczesnym
obniżeniu poziomu dochodów gospodarstw domowych lub ze wzrostem wartości wskaźnika ubóstwa
przy obserwowanej poprawie sytuacji dochodowej. Dlatego też, aby pokazać wpływ zmian sytuacji
ekonomicznej na poziom zagrożenia ubóstwem, Eurostat oblicza wskaźniki ubóstwa według realnej
wartości granicy ubóstwa z danego roku („wskaźnik zagrożenia ubóstwem zakotwiczonym w czasie”).
W niniejszym opracowaniu jako punkt odniesienia potraktowano realną granicę ubóstwa z 2008 r.,
stanowiącego rok odniesienia dla wskaźników monitorujących Strategię Europa 2020.
W 2015 r. wskaźnik ubóstwa zakotwiczonego w czasie osiągnął wartość ok. 10%. W odniesieniu
do 2014 r. zaobserwowany został nieznaczny spadek wskaźnika zarówno dla Polski ogółem (o ok.
1 p. proc.), jak i w poszczególnych uwzględnianych w analizach grupach wieku.
Tabl. 8. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym w Polsce w latach 2008-2015 wg realnych wartości granic
ubóstwa z 2008 r. wg wieku.
Rok
Wiek
2008
2014
2015
lata
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
17 i mniej
18-64
65 i więcej
16,9
22,4
16,3
11,7
11,3
15,3
11,5
5,8
10,2
13,2
10,6
5,3
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., [kod: ilc_li22b]
Pogłębiona deprywacja materialna
Przy obliczaniu wskaźnika deprywacji materialnej wzięto pod uwagę jedynie te potrzeby, które
w warunkach europejskich powszechnie uznawane są za podstawowe. Wskaźnik ten definiowany jest
jako odsetek osób w gospodarstwach domowych, deklarujących brak możliwości realizacji
5
ze względów finansowych przynajmniej 4 z 9 zdefiniowanych potrzeb materialnych. W 2015 r. w
takiej sytuacji znajdowało się ok. 8% mieszkańców Polski, co oznacza, że wskaźnik ten osiągnął
wartość równą średniej dla Unii Europejskiej.
Tabl. 9. Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej w Polsce w latach 2008 -2015 wg wieku.
Wiek
lata
Rok
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
17 i mniej
18-64
65 i więcej
17,7
17,5
17,2
20,8
10,4
10,2
10,5
9,7
8,1
7,9
8,2
7,9
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_mddd11]
Zasięg pogłębionej deprywacji materialnej praktycznie nie jest zróżnicowany ze względu na wiek.
W każdej z branych pod uwagę grup wieku (0-17 lat, 18-64 lata oraz 65 lat i więcej) wartość miernika
osiągnęła ok. 8%. Większe zróżnicowanie obserwowane jest natomiast, gdy weźmiemy pod uwagę
typy gospodarstw domowych. Podobnie, jak w przypadku wskaźnika zagrożenia ubóstwem
relatywnym, pogłębionej deprywacji materialnej doświadczały najczęściej osoby będące członkami
rodzin wielodzietnych oraz rodzin niepełnych. W gospodarstwach domowych złożonych z dwóch
osób dorosłych oraz przynajmniej trojga dzieci na utrzymaniu wartość analizowanego wskaźnika
osiągnęła ok. 14%, natomiast w gospodarstwach składających się z samotnej osoby dorosłej z dziećmi
na utrzymaniu – ok. 16%. Relatywnie wysoką wartość miernika odnotowano również wśród
samotnych osób dorosłych (ok. 14%).
Tabl. 10. Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej w Polsce latach 2008-2015 wg typu gospodarstwa
domowego.
Rok
Typ gospodarstwa domowego
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Ogółem
17,7
10,4
8,1
Samotna osoba dorosła
29,0
17,4
Samotna osoba dorosła z dziećmi na
34,6
21,5
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z jednym
11,0
5,9
dzieckiem na utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 2 dzieci na
11,3
6,4
utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe z 3 lub większą
23,9
13,8
liczbą dzieci na utrzymaniu
Dwie osoby dorosłe bez dzieci na
16,8
9,5
utrzymaniu
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_mddd13]
13,7
16,3
4,6
4,0
14,1
7,6
Symptomy deprywacji materialnej
Jak już wspomniano na początku niniejszego opracowania, pomiędzy rokiem 2014 a 2015
odnotowano zmniejszenie się zasięgu pogłębionej deprywacji materialnej z ok. 10% do ok. 8%. W
związku z tym, należy przyjrzeć się, które z symptomów deprywacji materialnej w największym
stopniu determinowały tego rodzaju sytuację.
6
Wśród 9 wskaźników cząstkowych składających się na wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej
największy spadek w latach 2014-2015 odnotowano w odniesieniu do gospodarstw domowych,
które zadeklarowały, iż z powodu braku środków finansowych nie mogły sobie pozwolić na
opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek
raz w roku. Odsetek osób żyjących w tego rodzaju gospodarstwach zmniejszył się w omawianym
okresie z ok. 53% w 2014 r. do ok. 44% w 2015 r. Istotną poprawę sytuacji odnotowano również w
przypadku symptomów związanych z takim sytuacjami, jak: brak możliwości pokrycia
niespodziewanego wydatku (spadek o ok. 6 p. proc.), posiadanie zaległości w terminowych opłatach
związanych z mieszkaniem oraz spłatach rat i kredytów (spadek o ok. 4 p. proc.) oraz brak możliwości
jedzenia mięsa, ryb lub ich wegetariańskich odpowiedników co drugi dzień (spadek wartości
wskaźnika o ok. 3 p. proc.) (zob. tabl. 11).
Tabl. 11. Symptomy deprywacji materialnej w Polsce w latach 2008-2015.
Rok
Symptomy deprywacji materialnej
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej
17,7
10,4
8,1
Deklaracja braku środków finansowych na
opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich
63,6
53,0
44,4
członków gospodarstwa domowego na
wypoczynek raz w roku
Deklaracja braku możliwości, ze względów
finansowych, jedzenia mięsa, ryb (lub
20,8
11,4
8,2
wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień
Deklaracja braku możliwości, ze względu na
trudności finansowe, ogrzewania mieszkania
20,2
9,3
7,7
odpowiednio do potrzeb
Brak możliwości pokrycia niespodziewanego
50,7
48,9
42,6
wydatku
Zaległości w terminowych opłatach związanych z
11,5
15,7
11,4
mieszkaniem, spłatach rat i kredytów
Brak w gospodarstwie domowym, ze względów
0,6
0,6
0,4
finansowych, telewizora kolorowego
Brak w gospodarstwie domowym, ze względów
16,8
9,2
9,3
finansowych, samochodu
Brak w gospodarstwie domowym, ze względów
0,9
0,5
0,7
finansowych, pralki
Brak w gospodarstwie domowym, ze względów
finansowych, telefonu (stacjonarnego lub
1,4
0,5
1,7
komórkowego)
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_mdes01], [ilc_mdes02], [ilc_mdes03],
[ilc_mdes04], [ilc_mdes05], [ilc_mddu01], [ilc_mddu02], [ilc_mddu04], [ilc_mddu05].
Bardzo niska intensywność pracy w gospodarstwach domowych
Intensywność pracy gospodarstwa domowego stanowi stosunek łącznej liczby miesięcy, które w roku
odniesienia przepracowali członkowie danego gospodarstwa domowego będący w wieku
produkcyjnym do liczby miesięcy, którą teoretycznie osoby te mogłyby przepracować, gdyby
wykorzystywały swój pełny potencjał. Wskaźnik bardzo niskiej intensywności pracy definiowany jest
7
jako odsetek osób w wieku 0-59 lat będących członkami gospodarstw domowych, w których osoby
dorosłe w wieku 18-59 lat przepracowały w roku odniesienia dla dochodów mniej niż 20% ich
potencjalnego pełnego czasu pracy.
Tabl. 12. Wskaźnik bardzo niskiej intensywności pracy w Polsce w latach 2008 -2015 wg wieku.
Wiek
lata
Ogółem (0-59)
17 i mniej
18 - 59
Rok
2008
2014
2015
% osób w gospodarstwach domowych
8,0
5,0
8,9
7,3
5,1
8,0
6,9
5,0
7,6
Źródło: GUS, baza danych Eurostat – październik 2016 r., kod: [ilc_lvhl11]
Zgodnie z powyższą definicją, w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy
żyło ok. 7% mieszkańców Polski w wieku 0-59 lat. Niemal identycznie, jak w roku poprzednim, w
2015 r. co dwudzieste dziecko w Polsce żyło w gospodarstwie domowym o niskiej intensywności
pracy. Wśród osób w wieku 18-59 lat wartość wskaźnika osiągnęła natomiast prawie 8%.
Ubóstwo skrajne w Polsce na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych3
Gospodarstwo domowe, a tym samym wszystkie osoby wchodzące w jego skład, zostaje uznane za
żyjące w skrajnym ubóstwie, jeśli poziom jego wydatków (obejmujących również wartość artykułów
otrzymanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy od granicy ubóstwa przyjętej
na poziomie minimum egzystencji obliczanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) 4.
Minimum egzystencji uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w
czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzić może do biologicznego wyniszczenia.
3
Szczegółowe dane dotyczące zasięgu ubóstwa skrajnego dostępne są w notatce „Zasięg ubóstwa
ekonomicznego w Polsce w 2015 r.” oraz aneksie tabelarycznym, dostępnych na stronie internetowej GUS pod
adresem: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/ubostwo-pomoc-spoleczna/zasieg-ubostwaekonomicznego-w-polsce-w-2015-r-,14,3.html
4
Ponieważ minimum egzystencji szacowane jest jedynie dla kilku typów gospodarstw domowych, za punkt
wyjścia ustalania granic ubóstwa skrajnego przyjmuje się poziom minimum obliczony dla 1-osobowego
gospodarstwa pracowniczego a następnie mnoży się tę wartość przez liczbę „osób ekwiwalentnych”
w gospodarstwie domowym. Przyjęcie tej reguły powoduje, że wartość granic ubóstwa skrajnego różni się
(z wyjątkiem jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego) od poziomu minimum egzystencji oszacowanego
przez IPiSS dla konkretnego typu gospodarstwa (na przykład 4-osobowego gospodarstwa pracowniczego
złożonego z dwóch osób dorosłych i dwojga dzieci). W obliczeniach dotyczących ubóstwa skrajnego stosuje się
tzw. oryginalną skalę ekwiwalentności OECD. Według tej skali wagę 1 przypisuje się pierwszej osobie
w gospodarstwie domowym w wieku 14 lat i więcej; 0,7 – każdej następnej osobie w tym wieku; 0,5 – każdemu
dziecku w wieku poniżej 14 lat. Oznacza to, że granica ubóstwa dla gospodarstwa 4-osobowego złożonego
z dwóch osób dorosłych i dwojga dzieci w wieku poniżej 14 lat jest 2,7 razy wyższa niż dla gospodarstwa
1-osobowego. W IV kwartale 2015 r. granica ubóstwa skrajnego dla gospodarstwa 1-osobowego wyniosła 545
zł, a dla gospodarstwa 4-osobowego (2 osoby dorosłe + 2 dzieci do lat 14) - 1472 zł. W roku 2014 poziom granic
ubóstwa wynosił odpowiednio 540zł i 1458 zł a w 2008 – 418 zł i 1129 zł.
8
Wyniki badania budżetów gospodarstw domowych za 2015 r. nie wskazują na radykalne zmiany
ocen dotyczących zasięgu ubóstwa skrajnego, chociaż na ich podstawie można wnioskować
o pewnym ograniczeniu rozmiarów tego zjawiska w Polsce.
W 2015 r. w skrajnym ubóstwie żyło 6,5% mieszkańców Polski (ok.2,5 mln), czyli o ok. 1
p. proc. mniej niż w 2014 r. Zmniejszenie zasięgu ubóstwa w Polsce w 2015 r. dotyczyło większości
analizowanych grup ludności. Najbardziej znaczącą poprawę zaobserwowano wśród gospodarstw
domowych osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (innych niż emerytury i renty), wśród
rodzin wielodzietnych (z 4 lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu5) oraz wśród mieszkańców
najmniejszych miast, o liczbie ludności poniżej 20 tys. Wyraźny wzrost zasięgu ubóstwa
zaobserwowano natomiast w gospodarstwach domowych utrzymujących się z rolnictwa.
Zasięg ubóstwa jest wyraźnie zróżnicowany w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej,
określanej na podstawie przeważającego źródła dochodów. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały
się osoby żyjące w gospodarstwach domowych, których podstawę utrzymania stanowiły
świadczenia społeczne inne niż renty i emerytury (ok. 23%). Bardziej niż przeciętnie narażeni na
ubóstwo byli członkowie gospodarstw domowych rolników (ok. 15%) oraz gospodarstw
utrzymujących się głównie z rent (ok. 11%). Najniższy odsetek osób zagrożonych ubóstwem
odnotowano natomiast w gospodarstwach domowych, których głównym źródłem utrzymania jest
praca na własny rachunek - w grupie tej zagrożona ubóstwem skrajnym była co trzydziesta trzecia
osoba (ok. 3%).
Ryzyko ubóstwa skrajnego zwiększa obecność osoby bezrobotnej w gospodarstwie domowym. W
gospodarstwach z co najmniej jedną osobą bezrobotną, stopa ubóstwa skrajnego w 2015 r. wyniosła
5
Zgodnie z metodologią badania budżetów gospodarstw domowych, dziecko na utrzymaniu to osoba w wieku
0-14 lat (włącznie), będąca w składzie gospodarstwa domowego lub osoba w wieku 15-25 lat, o ile nie posiada
własnego źródła utrzymania lub nie pozostaje w związku małżeńskim lub związku nieformalnym.
9
ok. 16%, przy czym w gospodarstwach z dokładnie jednym bezrobotnym członkiem miernik ten
osiągnął ok. 12%, natomiast w gospodarstwach z 2 lub większą liczbą osób bezrobotnych – ok. 34%.
Ze względu na typ gospodarstwa domowego, grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowiły
rodziny wielodzietne. W 2015 r. poniżej minimum egzystencji żyła co jedenasta osoba
w gospodarstwach małżeństw z 3 dzieci oraz co szósta osoba w gospodarstwach małżeństw z 4 lub
większą liczbą dzieci. Osoby tworzące rodziny niepełne były we względnie lepszej sytuacji. Wskaźnik
zagrożenia ubóstwem skrajnym dla osób z rodzin niepełnych ogółem wyniósł niecałe 7%. Należy
jednak podkreślić, iż sytuacja rodzin niepełnych jest zróżnicowana - w przypadku samotnych rodziców
z większą liczbą dzieci poziom zagrożenia ubóstwem był wyższy.
Pomimo, że ubóstwo skrajne w Polsce dotyka częściej ludzi młodych, w tym dzieci (zasięg ubóstwa
skrajnego wśród dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia wynosił w 2015 r. ok. 9%), to nie można nie
zwrócić uwagi na bardzo trudną sytuację części osób starszych. W 2015 r., podobnie jak w ciągu kilku
ostatnich lat, co dwudziesta piąta osoba (ok.4%) w wieku co najmniej 65 lat żyła w gospodarstwach
domowych o wydatkach niższych od minimum egzystencji.
Do czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem należy także zaliczyć obecność osoby
niepełnosprawnej. Stopa ubóstwa skrajnego wśród osób w gospodarstwach domowych z co najmniej
jedną osoba niepełnosprawną6 wyniosła w 2015 r. ok. 9%, czyli o ok. 3 punkty procentowe więcej niż
w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych. W najtrudniejszej sytuacji były rodziny z
niepełnosprawnymi dziećmi. W gospodarstwach z co najmniej jednym niepełnosprawnym dzieckiem
do lat 16 stopa ubóstwa skrajnego wyniosła ok.11%.
W 2015 r. zasięg ubóstwa skrajnego na wsi był prawie trzykrotnie wyższy niż w miastach. W skrajnym
ubóstwie żyło w 2015 r. roku prawie 4% mieszkańców miast (od ok. 1% w największych miastach
liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców, do ok. 5% w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców).
Na wsi odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji wyniósł ponad 11%.
Opracowanie:
Wydział Analiz Przekrojowych,
Departament Badań Społecznych
i Warunków Życia GUS
6
Przez niepełnosprawność należy rozumieć ograniczenie w funkcjonowaniu osoby, będące skutkiem naruszenia
fizycznej, psychicznej lub intelektualnej sprawności organizmu, spowodowane chorobą, urazem lub wadą.
Stopień niepełnosprawności osoby orzeka się na czas określony lub na stałe.
10