Różne formy wypowiedzi pisemnych

Różne formy wypowiedzi pisemnych
Kształcenie zintegrowane na I etapie edukacji pozwala na wielostronne spojrzenie na treści
kształcenia, pogłębienie zrozumienia otaczającego świata oraz zwiększenie funkcjonalności wiedzy
zdobytej w szkole. Edukacja polonistyczna zajmuje dominującą pozycję w kształceniu, bowiem
poziom sprawności językowej determinuje całą edukację ucznia. Nabywana i rozwijana w szkole
sprawność językowa jest podstawą rozwoju ucznia. Należy pamiętać, że mówienie, czytanie i pisanie zalicza się do najważniejszych umiejętności umysłowych człowieka.
W klasach młodszych potrzeba wyrażania tego co myśli i czuje, pojawia się w dziecku jeśli
edukacja oparta jest na wiązaniu nauki z życiem, obcowaniu ze światem zewnętrznym i odczuwanie
go, kontaktach z ludzkim działaniem w jego najróżniejszych przejawach. W wypowiedziach dziecka uwidaczniają się wówczas wrażliwość w kontaktach ze światem, interpretacja obrazów i zdarzeń, harmonizowanie wrażeń i pojęć oraz działanie wyobraźni.
Cała praca nad językiem dziecka zmierza do tego, żeby umiało określone treści sformułować
w piśmie w sposób (Nagajowa):
°
°
°
°
°
ścisły,
trafny,
uporządkowany składniowo,
poprawny,
spójny.
Język mówiony i pisany współcześnie umożliwia współżycie z innymi ludźmi, rozmowę
z ludźmi, wymianę wrażeń, spostrzeżeń i odczuć, korzystanie z dorobku myślowego, kulturowego
i cywilizacyjnego własnego i innych narodów. Uczniowie mają współcześnie kontakt z językiem
pisanym i mówionym zanim rozpoczną naukę w szkole (szyldy, gazeta, czytane książki, język potoczny). Te doświadczenia pokazują mu odmienność języka pisanego i mówionego. Rozpoczęcie
nauki w szkole to rozpoczęcie procesu mającego na celu rozwoju jego pełnej sprawności językowej.
Już od klasy I rozpoczyna się celowa, świadoma, zgodna założeniami metodycznymi praca
nad kształtowaniem umiejętności ustnego wypowiadania się, a następnie kształtowaniem umiejętności pisemnego wypowiadania się. W ciągu trzech lat (kl.I-III) specjalnie zorganizowane ćwiczenia przyczynią się do:
-
rozwijania brzmieniowej poprawności i wyrazistości mowy,
wzbogacą słownictwo czynne i bierne uczniów,
wpłyną na poprawność gramatyczną,
wpłyną na bogactwo używanych konstrukcji składniowych,
pozwolą uczniom budować coraz dłuższe, bardziej przejrzyste i spoiste wypowiedzi
(Cofalik)
Kształcenie języka poprzez ćwiczenia w mówieniu i pisaniu to również praca nad rozwijaniem rozumowania ucznia. W literaturze przedmiotu uznaje się, że nieporadność językowa jest
równoznaczna z nieporadnością intelektualną. Wskazuje się, że wzrost sprawności w wypowiadaniu
się ustnym i pisemnym uczniów jest wyrazem rozwijania się myślenia uczniów. Naśladownictwo
pełni znaczną rolę w przyswajaniu umiejętności wypowiadania się w wieku wczesnoszkolnym.
Język nauczyciela będący wzorem dla ucznia, powinien charakteryzować się:





nienaganną, logiczną strukturą wypowiedzi,
właściwym doborem wyrazów i zwrotów,
poprawnością i sugestywnością, ekspresywnością
właściwą intonacją,
właściwym tempem.
1
Wzorem są również wypowiedzi rówieśników, bowiem oddziałują tu różne osobnicze cechy
wypowiedzi wynikające z zasobu wiedzy i słownictwa, rozmaitości struktur składniowych, sposobu
myślenia i wartościowania oraz uczuciowości.
Należy wskazać uczniom różnice wypowiedzi mówionej i pisanej.
PISANIE
MÓWIENIE
-
bardziej swobodna,
niekiedy mniej spójna logicznie,
żywa,
lekka,
bardziej emocjonalna,
wzbogacona mimika i gestem.
-
większe zdyscyplinowanie
bogatsze słownictwo,
wymaga przestrzegania norm gramatycznych i ortograficznych,
ze złożoności procesu pisania i czytania wypływa znaczenie ćwiczeń
Umiejętność wypisywania się nie jest równoznaczna z umiejętnością wypowiadania się. Ćwiczenia w klasach młodszych uczą dziecko świadomie kształtować tekst, redagować go już
w momencie rozpoczęcia formułowania zdań.
Przejście od mówienia do pisania dokonuje się w sposób łatwy, kiedy uczeń znajduje się
w takiej sytuacji, że sprawia mu przyjemność formułowanie w słowa i z myślą o innych, swobodnie i bez przymusu, tego, co myśli, co sobie wyobraża, co odczuwa” (Gloton, Clero)
W trakcie pisemnego wypowiadania się uczniowie poznają;
-
typowe środki słownikowe,
struktury składniowe,
poprawne schematy językowe,
sposób konstruowania różnych form wypowiedzi.
Nie jest to jednak cel sam w sobie, tylko środek do umożliwienia dzieciom twórczych zachowań werbalnych.
Warunkiem koniecznym dla tworzenia tekstu pisanego, są sytuacje, w których uczeń może
mieć coś do powiedzenia oraz ma chęć zapisać swoje myśli, wrażenia, przeżycia. Sytuacje takie
powinien organizować nauczyciel dostarczając odpowiedni materiał ilustracyjny, wywołując zainteresowanie jego treścią, ujęciem plastycznym i kolorystyką. Owe sytuacje to:
°
°
°
°
życie klasy,
wspólne zabawy,
wycieczki,
kontakt z literaturą
Ważne jest stworzenie możliwości wypowiadania się na tematy, które interesują dziecko.
Propozycją realizująca te postulaty jest komponowanie tekstów swobodnych. Należy jednak pamiętać o przestrzeganiu wskazówek metodycznych związanych z realizacją tej techniki. W tej propozycji metodycznej, myśl i jej przekazanie jest celem nadrzędnym, drugorzędną rolę spełnia forma wypowiedzi. Wybór tematu i formy wypowiedzi należy do dziecka, bowiem tekst swobodny „to tekst
tworzony przez dziecko, kiedy jest w nim coś, co chce wyrazić dla siebie i innych, tekst spontaniczny. Swobodny tekst stanowi uprzywilejowana domenę myśli twórczej. Dla wychowawcy jest
objawieniem wewnętrznego świata dziecka, świata jego podświadomości.” (Semenowicz)
2
Wydarzenia dnia codziennego tworzą konieczność redagowania pism użytkowych takich jak:
list, zaproszenie, zawiadomienie i ogłoszenie. Ważne, by te sytuacje miały związek z życiem, bowiem stanowi to dodatkową, wzmocnioną motywację tworzenia wypowiedzi pisemnej.
Kształtowanie umiejętności tworzenia tekstu pisanego w klasach młodszych realizowane
są poprzez:
°
°
wspólne ćwiczenia w pisaniu,
indywidualne ćw. w pisaniu.
W pracy dydaktycznej w klasach młodszych ważny jest więc dobór tematów bliskich emocjonalnie dziecku. Jeśli temat nie budzi w dziecku emocjonalnego oddźwięku, nie budzi żadnych
wspomnień ani zainteresowania, utrudni to uczniowi napisanie wypowiedzi spełniającej przytoczone wskazówki. W przygotowaniu do wypowiedzi pisemnych ważne jest aby:
°
°
pisać według ustalonego planu,
opracować słownictwo, wyrażenia i zwroty.
Powinno się jednak pozostawić dziecku pewną swobodę w rozwijaniu i ujmowaniu treści oraz
w korzystaniu ze zgromadzonego materiału językowego. Bardzo ważnym w kształtowaniu umiejętności tworzenia wypowiedzi pisemnych jest budowanie atmosfery budzącej w uczniach potrzebę
i chęć pisania. Pojawia się ona jeśli:
°
°
°
°
°
°
°
uczeń zauważa zainteresowanie i aprobatę ze strony nauczyciela i kolegów,
jeśli pojawi się forum prezentowania jego tekstów (np. gazetka, tomik, głośna prezentacja
(żywe czytanie lub odtwarzanie z kasety) tekstów rodzicom), głośne czytanie przed klasą,
redagowanie tekstów następuje zespołowo, grupowo lub indywidualnie (pozostawienie
to do wyboru uczniom),
pisanie np. listów i życzeń do adresata reagującego na wypowiedź (odpisze, podziękuje,
wyrazi swą radość),
poszukuje się interesujących inspiracji, sprzyjających ekspresji i pobudzających inwencję
ucznia:
- barwna interesująca ilustracja,
- ciekawa lektura,
- sytuacja wyobrażona na podstawie tekstu,
- budząca emocje muzyka,
- wspierające inwencję twórczą techniki plastyczne (ekspresja plastyczna jako punkt
wyjścia do pisania),
pojawiają się propozycje tematów ogólnych, by dziecko mogło wyrazić to co go w danym
momencie interesuje, snuć własny wątek treściowy, co będzie szansą na sukces, dla każdego ucznia, niezależnie od indywidualnych uzdolnień ucznia,
nauczyciel występuje w roli inspiratora i doradcy w tworzeniu, stymulującego twórcze
zachowania uczniów.
Kreowanie opisanych wyżej sytuacji wpłynie na niewątpliwie na rozwinięcie umiejętności jasnego, poprawnego wypowiadania się na dany temat. Opisane sytuacje oraz znajomość różnych
form wypowiedzi i zasad ich konstruowania pomogą dzieciom w ujmowaniu treści. Budzenie własnej aktywności uczniów i pozytywne motywowanie do wysiłku pozwala kształtować u uczniów
zdolność tworzenia pisanych tekstów.
W klasach I-III kształcenie sprawności językowych dotyczących mówienia i pisania determinuje działania dydaktyczne nauczyciela. Różne formy wypowiedzi, a przede wszystkim opowiadanie pozwalają rozwijać sprawność językową w zakresie mówienia i pisania.
Opowiadanie zajmuje w tych działaniach miejsce naczelne. Jest formą wypowiedzi stosowaną
najczęściej, bowiem w toku nauki szkolnej istnieje możliwość zastosowania tej formy na bazie różnorodnej i bogatej tematyki. W toku realizacji tej formy wypowiedzi w klasach młodszych ucznio-
3
wie tworzą opowiadania charakteryzujące się coraz większą obszernością, barwnością wypowiedzi,
dynamizmem formy oraz treści. Można też stwierdzić, że w toku realizacji tej formy wypowiedzi
wzrasta umiejętność posługiwania się językiem zarówno w mowie jak i w piśmie. Warto w tym
miejscu przytoczyć propozycję etapowej realizacji kształtowania umiejętności konstruowania opowiadania w klasach młodszych.
ETAPY
KSZTAŁCENIA UMIEJĘTNOŚCI
KONSTRUOWANIA OPOWIADANIA
I.
Rozpoznawanie opowiadań
Zapoznanie dzieci z istotą opowiadania jako stylistyczną formą wypowiedz.
1. Pierwsze ogniwo procesu kształcenia umiejętności formułowania tej formy wypowiedzi
- czy to jest opowiadanie? (rozpoznawanie)
- wskazanie cech charakterystycznych
- prezentacja innych form wypowiedzi (list, opis, sprawozdanie)
- rozpoznawanie opowiadań wśród różnych form wypowiedzi.
2. Budzenie świadomości przeżyć i doświadczeń dzieci – szczególnie tych, które mogą stanowić osnowę opowiadania
- zapoznanie z wieloma przykładami opowiadań (treścią doznania dzieci).
3. Ekspresja słowna uczniów podczas opowiadania w formie ustnej:
- utrwalone na taśmie,
- wyjściowy materiał treściowy.
4. Historyjki obrazkowe – materiał pomocny; prezentują ciągi wydarzeń wzajemnie uwarunkowanych i logicznie powiązanych.
II.
Poznanie budowy opowiadania
Zapoznanie ze strukturą opowiadania
W kompozycji naturalnej zdarzenia, w porządku chronologicznym, czyli najpierw ukazuje się sytuację, jaka była na początku, następnie opisuje się jego przebieg, potem prezentuje się
skutki zdarzenia, a kończy się określonymi wnioskami i różnymi refleksjami.
UKŁAD OPOWIADANIA
I. Wstęp
1. Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem.
II. Rozwinięcie
2. Wskazanie przyczyny wydarzenia.
3. Opis przebiegu wydarzenia.
4. Podanie skutków wydarzenia.
III. Zakończenie
5. Wyciągnięcie wniosków, snucie refleksji.
Trójczłonowa budowa:
Część I
- Co było najpierw? (Wstęp)
Część II
- Co się stało? (Rozwinięcie)
Część III
- Jak to się skończyło? (Zakończenie)
Ważne jest zapoznanie z trójczłonowym układem treści i rozpoznawania struktury opowiadania, wskazywania elementów budowy oraz wdrażanie dzieci do stosowania akapitowej
budowy tekstów niedługich opowiadań.
4
III. Praca nad redakcją tekstów opowiadań
Przybliżenie niektórych zasad poprawnego stylu
Redagowanie pierwszych opowiadań powinno być okazją do zapoznania z niektórymi zasadami poprawnego stylu:
- unikania zbędnych powtórzeń składniowych,
- stosowanie urozmaiconego słownictwa,
- opuszczanie powtarzających się wyrazów.
IV. Zapoznanie ze sposobami wyrażania różnorodnych stosunków czasowych
Zapoznanie ze słowami określającymi różne stosunki czasowe
Ważne jest uzmysłowienie uczniom szerokiego zestawu wyrazów nazywających różnorodne stosunki czasowe oraz wzbogacanie słownictwa w tym zakresie celem uniknięcia monotonii:
- zestaw określeń porządkujących zdarzenia i czynności ( na początku, z kolei),
- wyrazy określające czas zdarzeń (przed chwilą, dzisiaj),
- zasób przysłówków częstotliwości (zawsze, często, czasem, niekiedy).
V.
Wdrażanie do charakteryzowania czynności, działań i ich miejsc.
Próby charakteryzowania czynności, działań i ich miejsca za pomocą przysłówków oznaczających sposób, miejsce i stopień właściwości
W toku różnorodnych ćwiczeń ukazanie uczniom tego, że przysłówki dodają czasownikom
wyrazistości znaczeniowej: np. szybko, pięknie, leniwie, tutaj, w tym miejscu, obok, wysoko, niżej
mocniej, itp.
VI. Zapoznanie ze sposobami ożywiania i dynamizowania tempa akcji zdarzeń
Nauka ożywiania i dynamizowania tempa akcji zdarzeń
Wprowadzenie do słownictwa dzieci:
- wyrazów, zwrotów i wyrażeń o specjalnej wymowie (błyskawicznie, za moment, mknąć
jak strzała)
- szeregowego zestawienia różnych czasowników w niektórych momentach opowiadania
(dopadł, chwycił, pociągnął i ...)
- powtórzeń tych samych czasowników (idzie tak sobie, idzie i idzie, a tu ...)
- zdań krótkich, bowiem kierują uwagę czytelnika na czynność.
VII. Uczenie konstruowania wypowiedzi barwnej
Starania o barwną wypowiedź
Wskazanie potrzeby używania określonych środków stylistycznych. Pokazanie, że wypowiedź jest barwniejsza przez:
- powtórzenia charakterystycznych zwrotów i wyrażeń (a za nią babcia człapu, człapu,
człapu; to z lewej, to z prawej, i tak w kółko),
- zastosowanie mowy niezależnej – dialogi, monologi,
- wprowadzenie znanych porównań i wyrazów użytych w znaczeniu przenośnym (czerwony jak burak, trzęsła się jak galareta),
- zastosowanie niektórych zwrotów i wyrażeń frazeologicznych (... by pilnował swego nosa, wziął nogi za pas),
- stosowanie niektórych równoważników zdań, wykrzykników, rozmaitych okrzyków
i wykrzyknień naśladujących odgłosy różnych uderzeń i głosy zwierząt (frr, bzz),
- wprowadzanie do wypowiedzi zdania bogato rozwiniętego.
Wszystkie te zabiegi mają na celu rozbudzenie w uczniach chęci tworzenia wypowiedzi
pisemnej coraz ciekawszej pod tym względem.
5
VIII. Uświadamianie dzieciom sposobów wyrażania przeżyć, doznań, nastrojów
i wzruszeń
Budowanie ekspresji uczuciowej
Prezentacja odpowiednich środków językowych:
- słowa i wyrażenia o rozmaitych zabarwieniach uczuciowych (piesku, psino, psisko),
- wyrazy i wyrażenia określające aktualny stan uczuciowy bohaterów (radośnie, wesoło),
- uzupełnienia narracyjne dialogów i monologów (krzyknęła przerażona),
- zdania urwane i pojedyncze nierozwinięte, wykrzykniki (wyrażają żywe wzruszenie),
Opisywanie stanu uczuciowego bohaterów przez:
- wskazywanie na stan uczuciowy bezpośrednio (był zdenerwowany),
- pośrednio, ukazując ich zachowania w różnych sytuacjach i działaniach (piszczał, tulił
się),
- wyrażanie różnorodnych uczuć.
IX. Ukazywanie dzieciom sposobów zainteresowania akcją
Zapoznanie uczniów ze sposobami budzenia zainteresowania akcją opowiadania
Korzystanie z odpowiednich środków językowych:
- wyrazy, wyrażenia i zwroty (raptem nagle, niespodziewanie),
- demonstrowanie opowiadań gdzie jest zastosowane bogate słownictwo
- wypisywanie zastosowanych środków językowych,
- propozycje zwrotów, które mogą je zastąpić,
- wyszukiwanie w tekście interesujących nas elementów językowych,
- w gotowych opowiadaniach – rozbudowanie ich o wskazany element
- pisanie tekstów z wykorzystaniem wskazanych środków stylistycznych
X.
Wskazywanie możliwości uwydatniania społeczno-moralnych aspektów zdarzeń
fabularnych
Uwydatnianie w opowiadaniu etycznej strony wydarzeń
Pisanie opowiadań powinno być sposobnością do akceptowania postaw pozytywnych,
dezaprobowania postaw negatywnych, wyciągania pouczających wniosków, snucia mądrych
refleksji i podejmowania sensownych postanowień na przyszłość. Uczniowie powinni akcentować je w swoich wypowiedziach pisemnych.
Tadeusz Jóźwicki wymienia następujące cechy wypowiedzi pisemnych:
- niemożność dopowiedzenia gestem, mimiką, spojrzeniem,
- niemożność akcentowania siłą głosu, tonem,
- niemożność wyrażenia pauzą w mowie, tempem relacjonowania, artykulacją, czy zachowaniem,
- to co można wyrazić akcesoriami w mowie bezpośredniej, w mowie pisanej trzeba zastąpić
odpowiednio dobranymi wyrazami, sformułowaniami i znakami interpunkcyjnymi,
- nie ma bezpośredniej reakcji odbiorcy – niemożność korygowania doboru słów.
Zdaniem T. Jóźwickiego najważniejszym celem w edukacji polonistycznej jest wyrabianie
zdolności przedstawiania treści, myśli i uczuć w formie pisanej. Istotne jest aby w toku realizacji
zajęć związanych z wprowadzaniem różnych form wypowiedzi pisemnych pamiętać o przestrzeganiu następujących zasad: stopniowania trudności, systematyczności, rytmiczności i indywidualizacji. Na I etapie edukacji powinna obowiązywać zasada prymatu sprawności językowych nad wiadomościami o języku (Okoń).
Zadaniem nauczyciela na I etapie edukacji jest konieczność zapoznania uczniów z formami,
środkami, strukturami językowymi, ze znaczeniem słów, z zasadami kompozycji, zasadami stylu,
itp. Edukacja polonistyczna w klasach I-III w omawianym aspekcie dotyczy wprowadzania rożnych
form wypowiedzi i ich przestrzegania metodycznych wskazówek, obejmując:
6
-
ćwiczenia w czytaniu i opracowywaniu tekstów,
ćwiczenia w mówieniu i pisaniu,
ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne z elementami wiedzy językowej,
ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i syntaktyczne,
tematykę związaną z doświadczeniami dzieci
lekturę.
Umiejętność pisania kształci się przede wszystkim w realizowaniu edukacji polonistycznej.
Natomiast rozwijanie i doskonalenie języka mówionego dzieci młodszych oraz nabywania sprawności w czytaniu dokonuje się:
- w czasie realizacji innych edukacji (społeczno-przyrodniczej, matematycznej, muzycznej,
plastycznej, technicznej, motoryczno- ruchowej),
- podczas różnych kontaktów społecznych,
- przy korzystaniu z różnych mediów (radio, TV, internet),
- poprzez samodzielną lekturę książek i czasopism.
Należy mieć świadomość, że pisanie na innych przedmiotach w sytuacjach pozaszkolnych
jest środkiem do realizacji różnych zadań. W życiu codziennym rzadko uczeń posługuje się językiem pisanym.
Tylko na zajęciach realizujących edukację polonistyczną może redagować dłuższą, pełną wypowiedź pisemną, na którą składają się:
- treść wypowiedzi wraz z doborem właściwego słownictwa;
- prawidłowy pod względem gramatycznym i stylistycznym sposób wyrażania myśli,
- poprawność ortograficzna zapisanego tekstu,
- poprawność zapisu pod względem graficznym (Wróbel).
Istotna jest również potrzeba stopniowego zaznajamiania uczniów z budową fonetyczną języka, słowotwórstwem, składnią, fleksją. Dobry poziom wypowiedzi pisemnych zależy od:
- całokształtu pracy na zajęciach realizujących edukację polonistyczną (kształcenie zintegrowane),
- różnorodności omawianej tematyki (wpływ na treści),
- bogactwa lektur szkolnych (dobór słownictwa),
- stosowania ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych i syntaktycznych (komunikatywność
wypowiedzi, poprawne gramatycznie i stylistycznie),
- znajomości elementów wiedzy o języku, ćw. ortograficzne i gramatyczne (uwrażliwienie
uczniów na konieczność przestrzegania poprawności zapisu wyrazów i form wyrazowych
oraz właściwe stosowanie interpunkcji),
- pisma czytelnego, płynnego i estetycznego (pozwoli uczniom skupić się na redagowaniu
i zapisywaniu wypowiedzi od strony rzeczowej i poprawności językowej.
-
Pisemne wypowiadanie się kształci:
język dziecka,
styl wypowiedzi dziecka,
wprowadza ład myślenia,
wprowadza precyzję do jego myślenia.
W klasach niższych:
- nauczyciel powinien wyposażyć każde dziecko, na miarę jego możliwości, w umiejętność
poprawnego pisania, by jego wypowiedź była sensowna i zrozumiała dla odbiorcy,
- pisemne wypowiadanie się wymaga od uczniów dużego wysiłku,
- trzeba stwarzać potrzebę pisemnego wypowiadania się i budzić chęć do pisania (zakomunikowanie coś innym lub dla własnej przyjemności).
7
Podstawowymi formami wypowiedzi w szkole podstawowej są: opowiadanie, opis, streszczenie, notatka kronikarska, sprawozdanie, rozprawka, list, zaproszenie, zawiadomienie, charakterystyka postaci i inne. Każda z tych form służy określonemu celowi w procesie kształcenia i ma swoiste wartości kształcące. Dostrzega się je w momencie uświadomienia charakterystycznych cech
poszczególnych form, analogii i różnic między nimi, a także odpowiednich typowych dla każdej
formy struktur syntaktycznych, konstrukcji językowo-stylistycznych i określonego słownictwa.
Kształcenie językowe na tym poziomie pozwoli osiągnąć umiejętność wypowiadania się w uporządkowanej i rozwiniętej formie na tematy związane z doświadczeniem życiowym uczniów, ich
przeżyciami.
Redagowanie wypowiedzi wielozdaniowej, opowiadania, opisu, listu (tylko nie swobodny
tekst) wymaga:
1) gromadzenia materiału do wypowiedzi pisemnej i dokonywanie jego analizy:
- zapis na tablicy wyrazów, zwrotów i fragmentów zdań (spontaniczne omawianie ilustracji),
- przemyślane gromadzenie słownictwa ważnym zabiegiem przed redagowaniem opisu (jako
zabieg wstępny – nauczyciel redaguje sam opis, co pozwoli mu ukierunkować pracę
uczniów),
- selekcja materiału (w przypadku np. wycieczki);
a. szczegółowa wypowiedź ustna, czyli dzielenie się spostrzeżeniami i przeżyciami,
b. wybór momentu poddanego opisowi, przez sformułowanie tematu wypowiedzi
i określenie jego formy,
c. zgromadzenie materiału językowego,
d. ustalenie tytułu,
e. ustalenie zawartości treściowej (zdeterminowanej wybraną formą).
2) ustalenia formy wypowiedzi pisemnej i jej kompozycji:
a. sprawozdanie – informacje o miejscu, celu i istocie wycieczki;
b. notatka – eksponowanie treści poznawczych, informacje dotyczące działalności np.
zakładu, właściciela itp.;
c. list – dzielenie się przede wszystkim swoimi przeżyciami i odczuciami.
Utrwalenie tekstu w formie zapisu pisemnego jest zamknięciem prac redakcyjnych nad tekstem. Tekst może być przepisany do zeszytu przez wszystkich uczniów. Może być zapisany przez
nauczyciela lub wskazanego ucznia i umieszczony w klasie w zasięgu wzroku. Można wykonać
kserokopię tekstu dla każdego ucznia. Z tekstów wzbogaconych ilustracjami dzieci wykonać książeczkę. Należy pamiętać, by tekst był następnie wykorzystany do:
- ćwiczeń w głośnym czytaniu,
- ćwiczeń ortograficznych,
- ćwiczeń gramatycznych.
Utwory literackie mogą być również tworzywem treściowym i językowym do wypowiedzi pisemnych stanowiąc podstawę do układania opowiadań twórczych oraz będąc odniesieniem treści do
osobistych doświadczeń ucznia i wydobyciem i zrozumieniem istotnego sensu, a także zwróceniem
uwagi na znaczące szczegóły (analiza i ocena tekstu) co pozwoli uczniom zaobserwować i uchwycić przebieg wydarzeń.
Umiejętność pisemnego wypowiadania się wymaga podporządkowania swej wypowiedzi społecznym normom językowym (gwarancja zrozumienia przez odbiorców). Dzieci muszą (już
w młodszych klasach) znać nazwy, pewne właściwości i cechy charakterystyczne różnych form
wypowiedzi, co pozwala stopniowo różnicować poszczególne formy oraz świadomie posługiwać
się różnymi formami.
8
Próby samodzielnego układania tekstów przez dzieci (bez narzucania wzorców i rygorów),
po uprzednim przygotowaniu słownikowym i wsparciu nauczyciela w zakresie poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej, są sensownymi ćwiczeniami kompozycyjno - stylistycznymi, bowiem:
-
przezwyciężają początkową bezradność myślową i językową,
pozwalają dowolnie operować swoimi spostrzeżeniami, wyobrażeniami,
umożliwiają werbalizowanie emocji,
pozwalają stopniowo wyrabiać własny, indywidualny sposób wyrażania się.
Wypowiedź ustna i pisemna muszą być komunikatywne. Wpływ na to mieć będzie:
- znajomość materiału (trzeba mieć o czym pisać),
- świadomość tematu wypowiedzi (trzeba wiedzieć jakie treści zamierza się wyrazić),
- dobra orientacja w możliwościach dobierania określonych form wypowiedzi (opowiadanie,
opis, list i innych) dla zrealizowania ustalonych zamierzeń,
- umiejętność kształtowania uporządkowanego logicznie tekstu bez powtórzeń.
Przez komunikatywność tekstu rozumieć należy:
1. Czytelność, przejrzystość graficzną
- bliskie pismu wzorcowemu,
- bez skreśleń,
- czyste kartki zeszytu,
- zachowanie właściwych odstępów między elementami tekstu (tytułem a treścią, treścią
a zakończeniem)
- właściwe rozmieszczenie tekstu na stronicy zeszytu, wyrazów w linii,
- w klasach młodszych ozdobiony graficznie (podniesienie waloru wypowiedzi i wskazuje
na zaangażowanie emocjonalne dziecka);
2. Poprawność stylistyczną
- pielęgnowanie stylu języka pisanego – udostępnianie zasobów słownikowych
i gramatycznych języka, przydatnych w tworzeniu danej wypowiedzi;
3. Poprawność składniową
- stosowanie właściwych struktur składniowych przez:
- rozwijanie umiejętności intuicyjnego i świadomego stosowania struktur właściwych odmianie pisanej,
- ukazywanie możliwości wyrażania tych samych treści za pomocą zdania zbudowanego
w inny sposób lub równoważnika.
Ważnym momentem w redagowaniu wypowiedzi jest korekta tekstu. Doskonalenie wypowiedzi pisemnej następuje przez poprawianie, skracanie, rozszerzanie tekstu, zastępowanie wyrazów i wyrażeń innymi, wyrażanie tych samych treści za pomocą innej struktury składniowej. Jest
jednak w klasach młodszych ograniczona. Dbałość o poprawność języka przejawia się przez przestrzeganie przyjętych zasad gramatycznych, ortograficznych i interpunkcyjnych. Jest ona z podstawowych elementów kultury języka obok dbałości o jasność wypowiedzi oraz sensowność wypowiedzi.
W klasach młodszych uczniowie napotykają trudności ortograficzne i interpunkcyjne, lecz
wynikają one z małego doświadczenia językowego, braku znajomości reguł, z małej wprawy
w stosowaniu znanych reguł.
Ważnym aspektem, na który należy zwrócić uwagę w omawianiu różnych form wypowiedzi,
są przeżycia, będące czynnikiem inspirującym wypowiedzi uczniów. Przeżycia w metodyce nauczania początkowego i w dydaktyce współczesnej zajmują ważne miejsce. Zdaniem Wincentego
Okonia „przeżycia i przeżywanie przez uczniów treści nauczania jest jedną z dróg wielostronnego
nauczania i uczenia się” (Okoń). Przeżycie może być spowodowane przedmiotem eksponowanym;
9
-
obrazem,
muzyką,
dziełem literackim,
atrakcyjnymi informacjami.
Utwory literackie mogą być również tworzywem treściowym i językowym do wypowiedzi pisemnych stanowiąc podstawę do układania opowiadań twórczych oraz będąc odniesieniem treści
do osobistych doświadczeń ucznia i wydobyciem i zrozumieniem istotnego sensu, a także zwróceniem uwagi na znaczące szczegóły (analiza i ocena tekstu) co pozwoli uczniom zaobserwować
i uchwycić przebieg wydarzeń.
Czynności ucznia (w tym typie lekcji) charakteryzują się osobistym stosunkiem do eksponowanych treści czy wartości, co wiąże się z kształtowaniem strony motywacyjnej i emocjonalnej.
Uczenie przez przeżywanie bowiem:
-
przyśpiesza zapamiętywanie,
czyni zapamiętywanie trwalszym,
kształtuje sądy wartościujące
rozbudza uczucia.
dokonuje się proces integracji kształcenia i wychowania (ma wpływ na kształtowanie się
osobowości ucznia),
bez przeżyć niemożliwe jest działanie (działanie charakteryzuje się zawsze pewnym stopniem zaangażowania w to co się czyni),
pobudza wyobraźnię, uczeń tworzy bogate i oryginalne wyobrażenia,
-
Kontakty z dobrami kultury, takimi jak literatura, teatr, pokazy telewizyjne, słuchowiska radiowe, muzyka, wystawy:
-
wyzwalają pragnienie zrozumienia świata,
zrozumienie losów innych ludzi,
wzbogacają o różnego rodzaju wzruszenia i nastroje,
są źródłem wzbogacania psychiki dziecka,
wzbogacają jego sądy moralne i postawy,
kształtują smak estetyczny.
Ważny jest osobisty kontakt dziecka ze sztuka i kulturą. Ten bezpośredni kontakt ważny jest
dla rozwoju intelektualnego, społecznego i psychicznego, bowiem najważniejszym i najkonieczniejszym warunkiem przeżycia jest doświadczenie powstałe poprzez własne działanie.
Należy pamiętać, że przeżycia są motorem ekspresji dziecka, powodują twórcze przetworzenie rzeczywistości oraz dają możliwość twórczej aktywności dziecka. Zadaniem nauczyciela organizowanie nauki by dostarczyć przeżyć, pielęgnowanie i rozwijanie kształtujących się twórczych
postaw uczniów.
Innymi formami wypowiedzi pisemnej są pisma użytkowe. Redagowanie pism użytkowych
w klasach młodszych inspirowane sytuacjami okolicznościowymi. Termin „pisma użytkowe” nie
jest jednoznaczny. Szerokie ujęcie – włączenie w jego zakres formy wypowiedzi pisemnej, jak np.
reportaż. Wąskie ujęcie – tylko takie formy wypowiedzi, które mają znaczenie w praktyce życia
codziennego, a ich znajomość jest niezbędna dla poprawnego komunikowania się. Należą do nich
między innymi list, życzenia, zawiadomienia, zawiadomienie pokwitowanie, życiorys. W klasach
niższych wyznaczone jest opanowanie umiejętności w zakresie pisania i adresowania listów, życzeń, zaproszeń i zawiadomień. Są to formy w codziennym życiu najbardziej potrzebne. Wiąże się
to z sytuacjami w życiu dziecka:
-
wyjazd – list,
informacja o wywiadówce – zawiadomienie,
informacja o zgubie w szkole – ogłoszenie
10
-
klasowy zwyczaj składania życzeń imieninowych – życzenia.
W szkole tylko wprowadza się podstawy i wskazówki, jak sobie radzić w życiu w różnych sytuacjach. Pisma użytkowe specyficzną formą wypowiedzi. Specyfika to polega na:
-
odmienności stylu od form narracyjno-opisowych,
celu wypowiedzi,
okolicznościowym charakterze,
dostosowaniu pisma do osoby adresata.
Istotne elementy składowe pisma użytkowego:
1. Styl - (oprócz listu) powinien odznaczać się:
-
jednością
zwartością,
treściwością:
°
°
°
°
myśl przewodnia konsekwentnie przedstawiona,
poszczególne jego części logicznie ze sobą powiązane,
ma zapewnić lepsze zrozumienie treści i realne przedstawienie faktów,
ozdobniki, kwiecistość językowa niepożądane (zaburzają jasność myśli i osłabiają zainteresowanie odbiorcy)
2. Cel wypowiedzi:
-
dobór słów dla wyrażenia myśli,
autor winien wiedzieć dlaczego pisze i co chce osiągnąć dzięki pismu.
3. Terminowość – konieczność napisania pojawia się w określonej sytuacji,
-
zawiadomienie – niesie informację dotyczącą określonej okoliczności (ważny termin
wysłania).
4. Adresat pisma – może być indywidualny, grupa lub zespół osób;
- ważny dobór słów – do indywidualnego cieplejszy ton, w przypadku grupy – bardziej
oficjalny.
Reasumując „nauka języka ojczystego jest więc głównym narzędziem rozwoju umysłowego
dziecka. Zadaniem nauczania języka jest rozwijanie myślenia i pokierowanie całym wewnętrznym
rozwojem psychicznym ucznia, systematyczne kształcenie wszystkich funkcji psychicznych”
(Baczyńska)
Literatura:
1. T. Jóźwicki: Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowych.
2. K. Lenartowska, W. Świętek: Inspirowanie wypowiedzi pisemnych w klasach I-III.
11