Pobierz streszczenie tematu w wersji

FORUM DYSKUSJI INTERDYSCYPLINARNEJ
Temat drugi: Latinitas literatury i kultury okresu romantyzmu w Polsce i Serbii
Prelegent: mgr Tomasz Ewertowski
Wystąpienie ma dotyczyć możliwości zastosowania kategorii Latinitas do badań nad
spuścizną polskiego i serbskiego romantyzmu. Zarówno polska, jak i serbska literatura
rozwijały się na pograniczu obszarów historycznie zdominowanych przez katolicyzm i
prawosławie, dziedzictwo Rzymu i dziedzictwo Bizancjum, dlatego w ich historii Latinitas
znajdowała się w centrum sporów o tożsamość kulturową. Jednocześnie w ciągu dziejów
przewagę w Polsce osiągnął katolicyzm, a w Serbii prawosławie, co stwarza ciekawy
kontrast. Zestawienie podobieństw i różnic daje szansę na głęboką analizę zagadnienia.
Zagadnienie Latinitas
Powiązane z tą kategorią Latinitas zjawiska można scharakteryzować na czterech
płaszczyznach1:
 obecność języka i alfabetu łacińskiego,
 toposy i motywy pochodzące z kultury i literatury łacińskiej (antycznej,
średniowiecznej i nowożytnej),
 tradycja katolicyzmu, funkcjonująca w dialogu i konflikcie z Cyrilliantas,
 stereotypy ideologiczne – Latinitas jako prymat racjonalności, kształtującej myślenie
prawne i etykę społeczną oraz przekonanie o obiektywności poznania, połączone ze
zdolnością do sceptycyzmu i samokrytyki; apoteoza wartości takich jak ład, umiar,
harmonia i dyscyplina.
Tło kulturowe
Polskę zalicza się do łacińskiego kręgu kulturowego, lecz często wskazuje się, że romantyzm
stanowi okres odejścia od dziedzictwa Latinitas, moment dziejowy, w którym przeważa
narodowy partykularyzm i ludowy mit słowiański2. Jednakże Latinitas można dostrzec w
szeregu zjawisk nieodłącznie związanych z tą epoką. Antyk był wówczas podstawowym
źródłem języka symbolicznego3. Religijność romantyków, nawet gdy zamieniała się w
1
Opieram się tu na pracach M. Bobrownickiej, J. Axera, A.W. Mikołajczaka, R. Picchio.
Zob. np. M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna, Kraków 2006, M. Bobrownicka, Narkotyk mitu. Szkice o świadomości
narodowej i kulturowej Słowian Zachodnich i Południowych, Kraków 1995, J. Kuczak, Historiozofia nadziei. Romantyczna
słowianofilstwo polskie, Łódź 2000.
3
Zob. np. liczne prace Tadeusza Sinki czy tom Antyk romantyków. Model europejski i wariant polski, red. M. Kalinowska,
B. Paprocka-Podlasiak, Toruń 2003.
2
heterodoksyjną mistykę, pozostawała w obrębie zachodniego chrześcijaństwa. Cały czas
funkcjonowała idea antemurale christianitas. Dla Polaków przynależność do kultury
łacińskiej i rzymski katolicyzm były czynnikami pozwalającymi odróżnić się od rosyjskich i
pruskich zaborców. Jednakże wielu twórców, z Zorianem Dołęgą-Chodakowskim na czele,
akcentowało negatywną rolę katolicyzmu i kultury łacińskiego Zachodu w dziejach Polski.
Latinitas znajduje się więc w centrum złożonego splotu problemów.
Badacze (np. R. Picchio czy M. Bobrownicka) kulturę serbską klasyfikują jako
przynależną do kręgu Slavia Orthodoxa. Jest to podejście uzasadnione, ale i upraszczające, w
historii kultury serbskiej można wskazać wiele związków z łacińskim Zachodem.
Przykładowo ci Serbowie, którzy od końca XVII wieku żyli na obszarze Monarchii
Habsburskiej (w dzisiejszej Wojwodinie), byli wystawieni na oddziaływanie Latinitas – ze
względu na swoich katolickich władców oraz z powodu współpracy z Kijowską Akademią
Duchowną, która wiele zawdzięczała łacińskiej kulturze Pierwszej Rzeczpospolitej. Takie
właśnie uwarunkowania były powodem rozkwitu serbskiego klasycyzmu (według J. Dereticia
literatura serbska to jedyna południowosłowiańska literatura, w której istniał prawdziwy
klasycyzm). Romantyzm serbski rozwijał się w opozycji, ale i w zależności od tego
dziedzictwa. Niektórzy z późniejszych romantyków zaczynali jako klasycyzujący poeci (np.
J. Jovanović Zmaj), inni nawet pisali po łacinie (L. Kostić). Graniczne obszary kultury
serbskiej (takie jak Dubrownik czy Boka Kotorska) to obszary z przewagą katolicyzmu, o
silnej obecności Latinitas, a fundamentalny dla serbskiego romantyzmu mit kosowski właśnie
na tych obszarach przybierał swoją kanoniczną formę4. Trzeba także pamiętać o licznych
odwołaniach do kultury antycznej w literaturze serbskiego romantyzmu. Jednocześnie warto
wspomnieć związki z ówczesną kulturą polską (wpływy literackie czy działalność Hotelu
Lambert na Bałkanach)5.
Problematyka Latinitas pozwala zatem interesująco spojrzeć na kwestię tożsamości
oraz ciągłości kultury polskiej i serbskiej w okresie XIX wieku. Romantyzm nie oznacza
bowiem zerwania z Latinitas, lecz jego inną recepcję, przeciwstawną oświeceniowemu
klasycyzmowi. W prezentacji przywołane zostają różne literackie przykłady, pokazujące,
jakie formy przybierały odwołania do tradycji łacińskich w romantyzmie..
4
Zob. B. Zieliński, Serbska powieść historyczna. Studia nad źródłami, ideami i kierunkami rozwoju, Poznań 1998; M.
Popović, Vidovdan i časni krst. Ogled iz književne arheologije, Beograd 2007.
5
Zob. Đ. Živanović Srbi i poljska književnost. 1800–1871, Beograd 1941, S. Subotin, Iz poljsko-jugoslovenskih književnih
veza, Beograd 1969, P. Bunjak, Polonica et polono-serbica. Ogledi i skice, Beograd 2001,